Başlıca örnekler Cyril Auffret, 1994; Feroz Ahmad, 1993; Philip Mansel, 1995; en radikal karşıt yazı olarak bkn. James Pettifer, 1998.

III. İSTANBUL SEMPOZYUMU Osmanlı Başkentinden Küreselleşen İstanbul a: Mimarlık ve Kent 1910-2010 YARD.DOÇ. DR. İPEK YADA AKPINAR Üç imparatorluğa başkentlik etmiş payitahttan, küreselleşen dünya kentine dönüşürken İstanbul yüzyıl içinde radikal olarak değişti. 20. yüzyılın başı, imparatorluklar kentinde hem bir son hem de bir başlangıçtı. Tam da bugün, benzeri yoğun geçişlerine tanık olduğumuz cinsten ekonomik, sosyal, kültürel ve mekansal farklı bir platforma geçiş süreci yarattı. İstanbul un kentsel makro-formundaki fiziksel değişimi sayısal olarak ifade etmek gerekirse, kentin tarihi çekirdeği olan sur içi 1440 hektardı. Bugünkü İstanbul ise yaklaşık 200.000 hektarlık bir alana yayılıyor. Nüfusu ise, göçlerle 1897 de 1.000.059 dan 1914 de 1.200.000 e ulaştı; 1927 de neredeyse yarıya ulaşan 691.000 lık nüfus, 1950 de 1.167.000, 1990 da 7.521.000; 2007 de ise 13.452.000 dı. 1 Bu radikal kentsel büyümeye, diğer dünya kentlerinde olduğu gibi yüzyıllık sürede bakmak, radikal ekonomik, politik ve sosyal dönüşümlerin ışığında, mimarlıkkent ilişkilerini yeniden değerlendirmek ufuk açıcı olabilir. İstanbul da mekansal değişimin yüzyıllık serüvenini Bilgin, yenilenmelerin, değişimlerin, kabuk değiştirmelerin üst üste bindiği, birbirini eskittiği dönemler silsilesi olarak değerlendiriliyor. 2 Bu yüzyıllık süreci, yeni tahayyüllerin tamamlanamadan eskidiği, kendilerini de hızla eskimek üzere yerlerini yenilerine bıraktığı, gelecek ve geçmiş özlemlerinin birbirine karıştığı bir zaman sıkışması çağı olarak ele alıyor. 3 Tam da bu nedenle, geçiş dönemleri, ütopik düşleri, yüzyıllık kentsel ve mimari imgeleri irdelemek, kavramsallaştırılma yöntemlerini çalışmak ve yeni imgelerin ne kadar uygulanabildiklerini kavramak açısından önemli eşikler. İstanbul un yüzyıllık mimarlık ve kent serüvenini, Türkiye nin politik, ekonomik ve sosyal dönüşüm eksenleri (1910-1923, 1923-1950, 1950-1980, 1980-2010) üzerinden ele almak hem geçmişe bakmak, hem de geleceğe dair ipuçları keşfetmek açısından önemli bir zemin sağlayabilir. Payitahtın son dönemlerinde, yani imparatorluğun en uzun yüzyılı 4 olarak değerlendirilen 19. yüzyıl sonu, 20. yüzyıl başlarında, çok dilli ve çok dinli İstanbul, modernleşme çabalarının, batılılaşma tutkusunun da sahnesi. Bu dönem aynı zamanda nüfusu milyona ulaşan kozmopolit payitaht üzerine yabancı gezginlerin üzerine hayaller ürettikleri yer. Doğu Akdeniz liman kentleri ile karşılaştırılan kentte, mahallelerin sosyal statü üzerinden değil, etnik ve dini kimlik üzerinden kurulduğu bir dönem. Yaşanan savaşlar, Balkanlardaki ulus-devletlerin kurulmasıyla el değiştiren topraklar ve Rus devriminden kaçanlarla artan nüfus ile kalabalıklaşan payitahtta, mahalle yaşamının dinginliğinin halen devam ettiği son devir. Milliyetçilik akımlarının güçlendiği, 1908 de ilan edilen 2. Meşrutiyet ile bir dönemin kapanıp, yeni bir dönemin açıldığı bir kent. Yine de 1910 larda modern mimarlığın kurucu ismi Le Corbusier, Doğu ya seyahati sırasında uğradığı payitahtı, çelişkilerin olmadığı harmonili bir bütün olarak betimliyor. 5 Corbusier nin harmonili İstanbul unda birbiri ardına kurulan yabancı şirketler ve bunlara çalışmaya gelen yabancılar, beraberinde göçmenler ve sığınmacılar payitahtın kozmopolit yaşamlarının örüntüsünü oluşturur. Mekansal dönüşümde, bu yabancı ve etnik grupların rolü ile kurulan belediyenin ve servislerinin gelişimi, altyapı çalışmalarının oluşturulması, ulaşımın kara ve denizde geliştirilmesi, kurumsallaşması ve tabii limanın, her emperyal başkent gibi tüketim merkezi olan payitahtta gelişimi önemli ögeler. 6 Modern limanın tesisi, rıhtım projelerinin sistematiğinin ötesinde, mekânsal bir proje. 19. yüzyıl kapitalist imparatorluklar düzeninde bu projelerin gerçekleşmesi ise politik kurumlar, uluslararası şirketler ve kapitalist yatırımcıların etken varlığı ile açıklanabilir. 7 Erkal ın İstanbul Rıhtım projesinde örneklediği gibi, yerel sosyo-ekonomik yapılanmaların projeler üzerindeki etkisi sadece kullanımda değil, yapılandırma sürecinde de ortaya çıkar. 8 Ama İstanbul, sadece bir liman kenti olarak, salt liman işlevi üzerinden de tanımlanabilecek bir yerleşim değil. 9 1910 daki ilk elektrik santrali ile altyapıya dayanan modernleşme döneminin başlangıcı; 19. yüzyıl, külliyelerin fiziksel egemenliğinden, askeri taş binaların siluete ve kentsel dokuya egemenliğine geçiş dönemiydi: 20. yüzyıl başı ise elektriğin ulaştığı eksenlerde küçük ölçekli endüstri girişimlerinin mekansallaşmaya başladığı bir dönem. Bu devir, aynı zamanda eski ahşap İstanbul un kapanıp, kargirin egemenliğine geçişe dayalı fizikselleşmenin yoğunlaşmasıdır. Tam da bu noktada Akın, yüksek tüketim gücüne sahip seçkinlerin dünyasının çöküşünü, iddialı yapılar döneminin kapandığını aktarıyor. Tarihi yarımdadaki nüfus yoğunlaşmasına rağmen ihmali, kentin sınırlarının yeni semtlerle genişlemesini, yeni varsıl mekanlarda yeni ve çekici bir yaşamın başladığının hikayesini betimliyor. 10 Kentlileşme açısından Osmanlı başkenti, yine geçen yüzyılın uygulanamayan modernleştirici/batılaştırıcı düşsel projelerinin ardından 11, yüzyıl başında ilk kentsel müdahaleler ile tanışır. Bu kapsamda André Auric (1910-1913) planı, 1 İlhan Tekeli, 2009, s.11-34. 2 İhsan Bilgin, 2010. 3 Bilgin, 2010. 4 İlber Ortaylı, 2000. 5 Le Corbusier, (1987) 2009. 6 Altyapıya dayalı mekansal gelişim ve limanın betimlemesi için, bkn. Zeynep Çelik, 1986. 7 Çelik (2008, s.24), bu üçlü ilişkiyi, Akdeniz kentleri özelinde belirtir. 8 Namık Erkal n İngiltere deki arşivlerde gerçekleştirdiği doktora sonrası çalışmasından bir ara kesit için, bu kitaptaki eleştirel değerlendirmesine bakılabilir. 9 Edhem Eldem, 2000. 10 Günkut Akın, 2010. 11 Helmut Von Moltke (1844-1852), 1837 de kentin merkezileştirilebilmesi ve bütünleşerek modernleşebilmesi için bir konsantrasyon planı hazırlar. J. Bouvard, 1870 de kente gelmeden bir düşsel plan hazırlar: beaux-arts ilkelerine gore geliştirilen öneride, simetri, düzen ve anıtlar ön plandadır. Özellikle Beyazıt Meydanı için devasa büyüklükteki meydan önerimi ilk anda akla gelenler. F. Arnodin, Asya ve Avrupa yı bölgesel bir ulaşım ağıyla tanımlayan öneri sunar (Akpınar, 2003). Gerçekleşmemiş Boğaz köprü projelerinin, Arnodin in tren çevreyolunun ve daha sonra Bağdat demiryolunun transit bağlantısı üzerinden yeni bir değerlendirme için, bkn. Murat Gül, 2009. 1

kentte ilk yol ağı sisteminin başlangıcına da işaret eder (Sarayburnu-Yedikule arası yeni yolların önerimi). Bu dönemde Belediye Başkanı Dr. Cemil Topuzlu, Paris deki Place de la Concourde gibi ortasında muazzam bir abide bulunan asfalt bir meydan yapma yı isteme imgesi ile Tarihi Yarımadada da yeni yollar açtırır, mevcut yolları genişletir, Gülhane, Fatih, Üsküdar-Doğancılar ve Ayasofya etrafındaki binaların yıktırır ve parklar yaptırır; beraberinde tramvay yollarını genişletir. Kentsel müdahalelerin ölçeği sınırlı olsa da, mimaride, kozmopolitlik, melezlik hamleleri iç içe geçer; tam da bu nedenle görselleşmede hibrit imgeler dışa vurulur. 12 Bu bağlamda, hem Avrupa da hem de denizaşırı kolonilerde de mimarlığın kimlik arayışları için kullanıldığı, revivalism lerin, melez üslupların ve ulusal üslup arayışlarının çağı olduğunu anımsamak gerek. 13 Bizde de melez imgelerden ve çoklu kimliklerden beslenen mimaride, üslup çokluğu (örneğin Divanyolu nda II. Mahmut türbesi karşısında yapılmak istenen Dostluk Yurdu Binası ile Alman dışavurumculuğu, Yıldız Sarayı ndaki iç bahçe ile İngiliz rüzgarı, yeni helenizm, iç mekanlardaki Japonculuk, ve benzerleri) kentsel peyzaja damgasını vurur. 1. Ulusal Mimarlık Üslupları ile kamu binalarında Kemalettin Bey ve özel binalarda Vedat Tek, müelliflikleri ile dönemin melez görselleşmesinde önemli rol oynarlar. 14 Apartmanların başlaması, yeni semtlerin oluşumu, Boğaziçi boyunca sefaret ve üst bürokrat grubun malikanelerinin yer alışı, önce Tarihi Yarımada nın, ardından Nişantaşı ve Boğaz ın terki, bir yandan yangınlar ve geniş boşlukların oluşum dönemini Akın, zaman mekan sıkışması ve görselliğin patlaması olarak değerlendiriyor. 15 Bu çerçevede, 1500 yıllık imparatorluklar başkentini altyapı, estetik yenilenme ile yeni kimlik arayışları arasında bir son ve başlangıç sahnesi olarak ele alıyor. Cumhuriyetin kurulması, üç imparatorluğa başkentlik etmiş kozmopolit İstanbul un sona erişine işaret eder: elçiliklerin, tüm idari kurumların yeni başkente transferi, eski payitahtı geçmişin soluk bir gölgesine dönüştürür. İstanbul un Birinci Dünya Savaşı öncesinde bir milyonu aşmış olan nüfusu gerileyen kentin, muhteşem ve görkemli olarak betimlenmesi sona erer. Göle, Osmanlı geçmişini terk ederek Türklerin toplumsal belleklerini yitirdiklerini yazar. 16 Özellikle Rum karşıtı ve Osmanlı karşıtı söylemler devam ederken, Mustafa Kemal in kenti 1930 lara dek ziyaret etmemesi yabancı yazarlarda, İstanbul un ihmal edildiği, imar açısından hiçbir yatırım yapılmadığı izlenimini doğurur. 17 Tam da bu noktada, Cumhuriyet yönetiminin, kentsel planlamayı, modernite projesinin mekansallaşması kapsamında ve modernleşmenin önemli bir politik aracı olarak benimsediğini anımsamak önemli: yeni başkent için imar planı elde edilmesinin hemen ardından, yönetim, eski başkentin gelecekteki gelişimine yön verecek kentsel planı oluşturmak üzere girişimde bulunur. 18 İstanbul için yapacağım plan, Paris in görkemini geçecektir düşü ile Henri Prost, güzel, asri İstanbul temasıyla yeni ve modern bir kent yaratmayı amaçlar. Prost, sosyo-ekonomik konuları öne çıkaran Martin Wagner in statik nüfus öngörüsü 19 ışığında ilk master planı hazırlar (Plan Directeur, 1937). Plan, geniş meydanları modern bir yol ağı ile bağlayarak kentin parçalı üç coğrafyasını merkeze bağlayan bir ana fikir sergiler (Plan de Concentration). 20 İmparatorluk başkentinden Cumhuriyet şehrine geçişte en önemli araç olan bu plan 15 yıl boyunca uygulanır; ve hatta tarihi yarımada ve Boğaziçi Koruma Kurallarıyla bugüne dek varlığını sürdürür. 1940 lardaki uygulamalarda yaklaşık 1.300 istimlak gerçekleşir. 21 Dağınık şehri bağlamayı hedefleyen plan, yaya ve at arabası ölçeğine dayalı yayalar kentinden, motorlu araç trafiğinin egemen olduğu metropolis imgesine geçişin dönemi başlatır. Bu dönemde, modern metropolün altyapısını hazırlayan master planın ana eksenleri, limanlar, otobüs garajı ile daha devingen bir şehre dönüşümün izleri mevcuttur: ulaşım yapıları ve ağları, yeni fabrikalar ile emperyal tüketim kentinden cumhuriyetin üretim metropolüne dönüşen bir İstanbul vardır artık. 22 Bu donemde de bir yandan modernist / CIAM (Congrēs International d Architecture Moderne) kentlileşme ilkeleri (özellikle işlevsel bölgeleme), bir yandan da Beaux Arts anlayışının önde gelen ismi Camillo Sitte nin kentsel estetik, ve güzelleştirme kuramlarından beslenen Prost İstanbul için yeni yaşam mekanları tasarlar. Prost un serbest sahalar / espaces libres kavramı, boşluk veya mezarlıkların taşınması ile dönüştürülen onsekiz semt parkı üzerinden mekansallaşır. Bu çerçevede, sağlıklı bedenler için kamusal mekanlar (Fenerbahçe parkı, Bebek parkı, Tepebaşı parkı, Nişantaşı parkı, Kağıthane vadisi) oluşturulur. Bu süreçte Taksim kışlası yıkılır ve Taksim Meydanı Cumhuriyetin vitrini olarak yeniden düzenlenir. Taksim Gezisi ya da kültür vadisi, kültür yapıları (radyo evi, spor sergi sarayı, Harbiye Açıkhava tiyatrosu, Kadıköy halkevi ve Prost un karşı çıkmasına rağmen Dolmabahçe Stadyumu ile donanır), İstanbul Observatoryumu, İÜ Edebiyat Fakültesi ve benzeri ulusu inşa ederken oluşturulan eğitim yapıları aynı zamanda Cumhuriyet in kültürel reformlarının da mekansallaşmalarıdır. Modern yaşamın eğlence mekanları, gündelik hayat ve yeni kamusallıklar, Boğaz ve Marmara plajları, gazinolar önemli kentsel kamusal platformlardır. Modernleşen kentte, Seyfi Arkan gibi genç mimarların çizgileri, yükselen Türk burjuvazisinin yeni konutlarında, yeni yaşam biçimlerinde (apartman ve villalar) egemen olur. Yeni Cumhuriyet in şehri temaşa alanına dönüştürme hamlesi, 12 Akın, 2010. 13 Bu kozmopolit ve çoğulcu ortamda, örneğin İngiltere de neogotik / neoklasik arası üsluplar savaşı devam ederken; kolonilerde, Indo-saracenic, Arabisances olarak isimlendirilen melez üsluplar egemen. 14 Eleştirel okumalar için, bkn. Bülent Tanju, 2003; Afife Batur, 2003; ve Uğur Tanyeli, 2007. 15 Akın, 2010. 16 Nilüfer Göle, 1994. 17 Başlıca örnekler Cyril Auffret, 1994; Feroz Ahmad, 1993; Philip Mansel, 1995; en radikal karşıt yazı olarak bkn. James Pettifer, 1998. 18 1924-1925 yıllarında Ankara, İzmir ve Bursa için yabancı uzmanlara şehircilik planları hazırlatılma süreci, 1928 de Ankara için açılan sınırlı uluslararası yarışma. Ve ardından, İstanbul için kısıtlı davetli uluslar arası yarışma. 8/2/1933 tarihli, İstanbul için yaptırılacak imar planının müsabaka yoluyla tespiti amacıyla hazırlanan kanun teklifi, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi (dosya: 835, fon kodu: 30.1.0.00, yer no: 81.533..5). Detaylı bir okuma için, bkn. Cana Bilsel in bu kitaptaki makalesi. 19 Weimar Hükümeti döneminde Berlin Belediyesi nin şehircilik birimini yönetmiş olan Martin Wagner den İstanbul un yeniden düzenlenemsi konusunda görüş istenince, Wagner İstanbul ve çevresi için, sosyo-ekonomi boyutuyla kenti ele alan bir rapor hazırlar. M. Wagner, İstanbul havalisinin planı, Arkitekt (1936:10-11) 30-33; ve İstanbul şehrinin düzeltilmesi meseleleri, (1936: 8) 217. 20 Bilsel, 2010. 21 İpek Yada Akpınar, 2010a. 22 Sibel Bozdoğan, 2010. 2

imparatorluktan kalan parçaları düzene sokacak modern kent peyzajlarını ve yeni kamu mekanlarının damgasını taşıyan planlama dönemidir. 23 Bu dönemi Bozdoğan, ulus-devletin inşası sürecinde, modern vatandaşı yaratmak ülküsü ile Saygısızlıkla savaşılan, plajlarında yüzülen, gazinolarında dans edilen ve henüz algısının sınırlarını aşmamış güzide İstanbul un homojen bir bütünlük olarak şekillenebileceğini hayal eden son girişimlerin zamanı dır diye yorumlar. 20. yüzyılın ortalarında bürokrasinin yerini endüstri ve ticaretin almasıyla Türkiye nin merkezi Ankara dan İstanbul a kayar: kent resmi söylemde bir kez daha Türkiye nin göz bebeği olarak yer alır: Başbakan Adnan Menderes (1900-1961) İstanbul u 1900 lerdeki görünümünden kurtaracağız şeklinde demeçler verir. 24 1950 lerin politikalarını dörtlü bir sınıflamada ele almak mümkündür. 25 Birincisi, ekonomi politikalarında, "küçük Amerika olma" hevesinin karıştığı, "her mahallede bir milyoner yaratma" söylemiyle çevrilmiş radikal bir değişimdir. İkincisi, kırsal alandan kentlere yoğun bir göç yaratan, dolayısıyla da bir konut krizine ve kamu arazilerinde yasadışı gecekonduların yapılmasına yol açan hızlı ve plansız bir kentleşme ve endüstrileşmedir. Üçüncüsü, Demokrat Parti nin (DP) milliyetçi ve dinsel söylemi siyasal bir araç olarak kullanmaya başlamasıyla, ihtişamlı Osmanlı geçmişi yle renklenen ve Türk kültürü ve dinindeki her türlü yabancı öğenin (etnik azınlık, gayrimüslim, Kürt) reddine dayanan, Türklüğe bağlı popülist İslam ın yükselişidir. Dördüncüsü, ulusal siyasetteki kutuplaşma ve parçalanmayla birlikte DP nin antidemokratik baskılar uygulayarak muhalefeti susturmasıdır. Bu bağlamda çok partili siyasete geçişin en önemli mekansal unsuru İstanbul u DP nin programının sahnesi haline getirmektir. Burada da iki özellik öne çıkar: dünyanın geri kalanına, yani dışarıya bakan bir sahne ve kendi seçmenine, yani içeriye bakan bir sahne. 26 Bu simgesel başkent endüstrileşmeyle, hızlı kentsel büyümeyle ve Anadolu nun kırsalından gelen göçmenlerin (İstanbul un nüfusu on yılda 1,166,477 den 1,882,092 ye yükselir 27 ) ve gayrimüslim İstanbulluların Avrupa ülkelerine göç etmeyi sürdürmesinin yarattığı radikal sosyal değişimle yeniden tanımlanır. Gayrimüslimlerin İstanbul u 1920 lerde başlayan terk edişinin de son sahnesidir bu dönem. Bir diğer deyişle, İstanbul un etnik açıdan aynılaştığı döneme geçişin başlangıcıdır. Tanyeli ye göre, ortadan kalkan, İstanbul un çeşitliliği değil, o çeşitliliğin geleneksel Doğu Akdeniz coğrafyasına özgün biçimidir. Artık İstanbul, başka çeşitlilikler, başka heterojenlikler üretmektedir. 28 İstanbul uluslararası etkinliklerin merkezine dönüşür: hükümet İstanbul u, Türkiye nin yeni Balkan ve Ortadoğu paktının merkezi olarak uluslararası politikaya yeniden girişinin sahnesi, bir nevi yeniden payitaht ı yapmayı amaçlar. 29 Bu bağlamda, Menderes imar operasyonlardaki trafiğin su gibi akması sloganı bütün Türkiye de milli mesele halini alır; ve İstanbul da, istisna değildir. 30 Uygulamalar, Amerika da Robert Moses in highway leri, Almanya da Nazi ler zamanında baslayan otobanlar, 2. Dünya savaşı Avrupa sındaki karayolları ve motorlu ulaşımın bütün dünyada modernizasyon simgesi oluşu ile örtüşür. Ama 1960 daki ilk askeri darbe ile Menderes in ekonomik ve son dönemindeki anayasaya aykırı politikaları beraberinde imar operasyonları, diğer bir deyişle şematik planlarla kaotik biçimde gerçekleştirilen 7.300 istimlak, yoğun yıkım ile açılan yollar 31 da tabu konu haline dönüşür. 1972 muhtırası, 1974 Kıbrıs çıkartması ve akabinde uygulanan sert ekonomik ambargo, karaborsanın egemenliği ile uzun kuyrukların oluştuğu bir döneme geçilir. 1950-1983 dönemi, içe patlama olarak nitelendirilen bir dönemdir. 32 1963 de bölgesel planlamaya geçilir. Birinci Boğaz Köprüsü, çevreyolunun kuzeyi ve iç hareketlilik, ulaşım ağlarının gelişimi 33 ve beraberindeki aşırı göç-nüfus; gecekonduların, enformel iskanın oluşumu ve gelişimi gözlenir. İthal ikamesi üzerinden kurulan ve lojmansız sanayi alanları ve beraberindeki gecekondular kontrolsüzce büyür. Bu sistem üzerine kurulan toplumsal ve politik dengeler hızlıca çözülür. Kıbrıs çıkartması sonrasının ekonomik ambargosu dünya enerji krizinin etkileri birleşince sosyo-ekonomik çalkantılara neden olur. Bu dönemin en kritik özelliği kitle hareketleri (1 mayıs olayları), iç politikaya ve popülist söyleme yön verirler. Tanyeli nin deyimiyle, farklı görüşler, farklı yaklaşımlar birarada yaşamayı bir türlü beceremezler. 34 Bu dönemde fiziksel çevre ve mimarlıktaki dönüşümler Hiltonculuk (ve elestirisi), apartmanlaşma ve gecekondu üzerinden ele alınabilir. Öncelikle Erken Cumhuriyet döneminde, Mülteci Alman mimarların tasarımı olan dev hükümet 23 Bozdoğan, 2010. 24 Hürriyet, 24.09. 25 Araştırmacılar, 1950 li yıllarda yalnızca yeni bir ülkenin doğuşunu değil, sonraki onyılların radikal sosyal, ekonomik ve dinsel sorunlarının köklerini de gözlemler. Eleştirel okuma için bkz. Hasan Bülent Kahraman, 2010, s. 247-346; Clement H. Dodd, 1990:9-10. Metindeki kuramsal sınıflama için, bkn. Akpinar, 2003 ve 2004. 26 İstanbul için 1950 Belediye programı, Cumhuriyet, 04.09.1950; ve Birinci Menderes Hükümeti Programı. İstanbul sahnesini seçimlerde kazanmak önemlidir; çünkü DP nin Türkiye deki meşruiyetinin ve siyasal iktidar değişiminin simgesi olacaktır. Örneğin 1950 genel seçimlerinde, resmen İstanbul u kazandığı ilan edilene dek kadar Menderes herhangi bir bildiri yayınlamaz, kutlamaları başlatmaz: Hükümet edeceğimiz anlaşılmıştır. Ancak İstanbul u kazanamasaydık, onsuz hükümet yarım bir hükümet bile değildir. Menderes in genel seçim gecesi kabul konuşması, 14 Mayıs 1950; Mehmet Ali Birand ve diğerleri. Demirkırat. İstanbul: Milliyet, 1995, s.61. 27 Devlet İstatistik Yıllıkları, 1950 ve 1960. 28 Uğur Tanyeli, 2004, s. 317. 29 Cumhurbaşkanı Bayar, Türkiye, Doğu Akdeniz de bölgenin barışı ve güvenliğini amaçlayan yeni bir askeri ve ekonomik işbirliği kurmayı hedeflemektedir demeci ile yeni dönemin habercisi olur. Cumhurbaşkanı Bayar ın Millet Meclisi ndeki konuşmaları, 01.11.1950, 01.11.51 ve 01.11.52, Kazım Öztürk, 1969, s.438-445; 475-479; 514-519. Balkan Paktı ve Bağdat Paktı gibi iki önemli bölgesel gelişme İngiltere ve ABD tarafından başlatılmış, Türkiye tarafından sürdürülmüştür. Kore Savaşı na asker göndermek ve NATO ya giriş, bu yakın ilişkinin kanıtıdır (William Hale, 2000, s.116-123; Zürcher,1994, ss.245-246). Bunların beraberinde cumhuriyetin kurulmasından beri İslam dünyasının tek laik ülkesi haline gelen Türkiye, Arap dünyasıyla da ilişkiler başlatır (G. El-Zein, 1997). İstanbul, söylemlerde eski Osmanlı kolonilerini bir kardeşlik temasıyla birleştirmeye aday bir payitahttır. 30 Detaylı okuma için Burak Boysan ın bu kitapta yer alan çalışmasına bakınız. 31 Akpınar, 2010a. 32 Boysan, 2010. 33 Kentsel değişimin bir başka göstergesi olarak da kayıtlı motorlu taşıtlara bakılacak olursa; 1950 de 1.166.477 olan nüfusta 3.900 otomobil vardır; 1960 da 21.300; 1970 de 3.019.032 olan nüfusa oranı 55.400 dir; 1980 de 4.741.890 olan nüfusa 201.400 araba düşer. 1990 da ise 7.309.190 lık kentte 559.800 otomobil yer alır. Kuban, 1996, s.426. 34 Tanyeli, 2004, s. 317. 3

binalarıyla çevrili Ankara, ulus-devletin kalesi iken, İstanbul radikal ulusal ve uluslararası değişimlerin, turizmin, Hilton Oteli nin 35, özel şirketlerin ve bankaların merkezidir. 36 Uluslararası üslup (International Style) ya da diğer deyişle Hilton tarzı mimari, 1950 sonlarından itibaren mimari üretime damgasını vurur. 1950 ler modernizmi, ülkenin içe dönük, ulusalcı bir anlayıştan uzaklaşmasını görselleştirir. Bu süreç içinde, ne kadar kendine özgü bir tasarım diline sahip Türk rasyonalizmi ortaya çıkmış ve mimarlar arasında kabul görmüş olsa da, bu rasyonalist düşünce zaman zaman Amerikan tarzı bürokratik mimarlık ve Vanlı nın deyimiyle, Hiltonculuk ideolojisi ile rasyonelliğini yitirir. 37 Bu dönemde, kamu eliyle üretilen toplu konutların (Koşuyolu mahallesi, Levent mahallesi, Ataköy), kooperatiflerin, 38 bankaların hesap açan mudileri arasında düzenledikleri çekilişlerde dağıttıkları ikramiye apartmanları, yoğunlaşan kentsel dokunun önemli mimari ögeleridir. Sivil ve resmi kurum ofislerinin rasyonel, özgün mimarlık örnekleri ile mesleğin kurumsallaşma (Mimarlar Odası kuruluşu) süreci beraber ilerler. Mesleklerini sağduyu modernizmi nin egemen olduğu mimarlık pratiği ve söylemi içinde uygulayan Baysal ve Birsel, kendilerini çağdaşlarından farklılaştırabilen bir meslek pratiği modeli geliştirebilirler. 39 Ama, piyasaya hakim tipoloji apartmandır: mimarların büyük çoğunluğu apartman tasarlarken, mimarlık eğitiminde apartman aşağılanan, yapılmaması gerekirken, sadece fırsatçıların kötü niyeti yüzünden mecbur kalınmış bir konut tipi muamelesi 40 görülürse de, bu dönemde, İstanbul da iskanlı alanlar bir yandan apartmanlarla, hazine arazileri ise gecekondular ile dolar. 1980 metropoliten alan nazım imar planı gerçekleşir. Artık yeni bir radikal, küreselleşen, kaotik ve muğlak döneme geçişin altyapısı hazırdır. 20. yüzyıla üç imparatorluğa başkentlik etmiş emperyal bir kent olarak giren İstanbul, yüzyıl aradan sonra dünya sahnesinde yeniden küresel kent olarak beliriyor: başat ekonomik bölgeleri dünya ekonomisine bağlayan çok önemli dünya kentleri arasında gösteriliyor. 41 Dünyadaki gelişimlere paralel olarak, 24 Ocak 1980 de Turgut Özal Kararnameleri ile, devletin ekonomiden geri çekildiği, küçüldüğü, özelleştirmelerin başladığı neo-liberal döneme geçiş süreci başlar. Tüm dünyada neoliberal politikaların, post-fordist ekonomilerin egemenliği ile küresel kentler, brandscapes, trans-national urbanism ve benzeri kavramlar çerçevesinde yeni söylemler yükselmeye başlar. 42 İstanbul da yasanan kentsel dönüşümün bize özgü taraflarının yanında, Sao Paolo dan Dubai ve Shangay a kadar pek çok yerde yaşananlarla benzerliklerine işaret etmek gerek. Küreselleşme sürecindeki kent, dışarı açılırken, sanayi, hızla çeper kentlere akar. Sanayi-sonrası kenti, üretici hizmetlerde uzmanlaşır, beyaz yakalı istihdamı artar. 1999 depremi ve 2001 ekonomik krizini takip eden yeniden yapılanma süreciyle, İstanbul küresel arenanın yükselen sahnesidir. Bu dönemin ekonomik açıdan en önemli özelliklerinden biri azman sanayi kentinden kentsel bölgeye geçişin başlaması, dolayısıyla işlevsel dönüşümlerin, sanayinin dönüşümü ve beraberinde sektörel değişim gözlenir. Bu gelişmelerin ışığında, 1983-2010 arası yılları, Korkmaz küreselin basıncı olarak isimlendiriyor. 43 Kentsel coğrafyada, ikinci Boğaz Köprüsü ve TEM ile yeni ulaşım projeleri, kentin kuzeyine, orman bölgelerine ve su havzalarına doğru yayılan üç-dört katlı sözde gecekondular ve yeni kapalı siteler ile kentleşme hız kazanır. Yüksek apartman blokları, TOKİ konutları 44 ile kentsel peyzaj değişir. İstanbullu olmayan Belediye başkanları (Bedrettin Dalan, Nurettin Sözen, R. Tayyip Erdoğan, Müfit Gürtuna, Kadir Topbaş) ile sivil toplum kuruluşları, Mimarlar Odası, Kiptaş, TOKİ ulusal veya yabancı yatırımcılar, ön plandaki sosyal aktörlerdir. Postmodern mimari programlar olarak nitelendirilen kapalı siteler, AVM ler, lüks iş merkezleri, coğrafi dağılımda egemenleşirler. 45 Küreselleşen İstanbul un mekanları ise çeşitlilik gösterir: öncelikle nostalji/eskiye rağbet ile Haliç, Pera, Nişantaşı na geriye dönüş başlar. Boğaz bölgesi, müzeler, küresel restaurantlar, özel evler, yalılar ile halen şehrin çekim kaynağı pitoresk sahnesi konumundadır. Kentleşen banliyöler (Bakırköy, Ataköy, Yeşilköy, Bayrampaşa, Ümraniye, Ataşehir, Kozyatağı, Altunizade, Pendik-Gebze, Büyükdere caddesi, İkitelli, Maslak, Kadıköy, Bağdat Caddesi) kentsel coğrafyanın önemli bölgeleri olmaya devam ederler. Bu coğrafi büyüme, aynı zamanda, kentsel ve mimari alanda olağanüstü bir çeşitliliğin de ev sahibidir artık. 46 21. Yüzyılın İstanbul u fazla sayıda bileşenli bir çoğulluğa sahiptir. 47 Küreselleşme rüzgarlarının dinamikleri ışığında İstanbul da öne çıkan çoğulcu kimliği ile fizikselleşen parçalı kentsel kolaj dır. Bu dinamik süreçte, servis, finans, teknoloji sektörlerinin gelişiminin kültür endüstrisi ile örtüşmesi, sosyal ve ekonomik ayrışmanın mekansallaşmasını belirginleştirir. Bu yeni kentsel kolajda, ulusal göç hızla büyüyen uluslararası göçün değişken sosyo-mekansal örüntüsüyle bütünleşir, artan bir ivmeyle İstanbul un coğrafyasını yeniden biçimlendirmeye devam eder. Kamusal alan radikal biçimde değişirken, tüketim modelleri gündelik hayata yansır; gazino, sinema, eğlence kültürü de dönüşümden geçer. Batı Avrupa ve Kuzey Amerika örneklerinde de görüldüğü 35 İstanbul Hilton, on sekiz otel içinde, Doğu Akdeniz ve Avrupa da açılan ilk Hilton'du. Detaylı bağlamsal okuma için, bkn, Annabel J. Wharton, 2001. 36 Politik ve ideolojik temsiliyetin dışında, Ankara, Kostof un deyimiyle, en iyi kurgulanmış, planlanmış, tasarlanmış kent örneklerindendir. Buna karşın, İstanbul, kendisi de İstanbullu bir Rum olan Kostof için ville spontanėe dir. Spiro Kostof, 1999, s.43. Bu bağlamda, Istanbul aslında Ankara gibi soyut değil, tam tersine mutlak mekandır. Henri Lefebvre, 1991, s.36-40. 37 Şevki Vanlı, 2006 38 Detaylı eleştirel okuma için Gül Neşe Doğusan ın İTÜ de devam etmekte doktora çalışmasından derleyerek gerçekleştirdiği bu kitapta yer alan makalesine bakılabilir. 39 Yoğun kentsel büyümede ortaya çıkan mimar kimliğini ve kurumsallaşmasını, Baysal ve Bilsel Mimarlık Ofisi nin rasyonel modern estetiğe sahip projeleri üzerinden eleştirel bir okuma ile doktora çalışmasında irdeleyen Kaçel (2008), sağduyu modernizmi kavramı çerçevesinde, mimari konumlarını bu kitapta yer alan makalesinde detaylı aktarıyor. 40 Tanyeli, 2004, 318. 41 Kapsamlı ve çok yönlü tartışmalar için, bkn. Öncü ve Weiland, 1997. Yakın dönem örneklermeleri için, bkn. Aysev ve Akpınar, 2009 ve 2010; İşlek ve Akpınar, 2010. Tansel Korkmaz, 2010. 42 Yeni dönemin kuramsal çerçevesinin çizilmesinde özellikle Saskia Sassen, Neil Brenner, David Harvey, Anthony King in okumalarına bakılabilir. 43 Korkmaz, 2010. 44 Toplu Konut İdaresi Başkanlığı hakkında eleştirel değerlendirme için Tuna Kuyucu nun yakın dönemde tamamladığı doktora çalışmasına dayanan bu kitaptaki araştırması önemli kaynaktır. 45 Detaylı bir coğrafi okuma için, bkn İstanbul 1910-2010 sergisi kataloğu. 46 Esra Akcan, Arda İnceoğlu ve Ayşe Şentürer in bu kitapta yer alan çalışmaları, kent ve mimari arakesitinde geniş kapsamlı eleştirel okumalar yapmaktalar ve sorular yöneltmekteler. 47 Tanyeli, 2004, s. 319. 4

gibi, büyük kentsel dönüşüm uygulamaları sürecinde, bilgi, teknoloji ve sermaye birikimi, küresel lüks tüketim kültürünün yarattığı talep ile beslenerek İstanbul da toprak mülkiyetini metalaştırır. 48 Ve 2006 da, Başbakan R.T. Erdoğan ın ekonomi vurgulu deklarasyonu, bu çerçeveyi temsil eder: benim asli görevim kentimi ve ülkemi pazarlamaktır. İhracata öncelik veren neo-liberal politikaların giderek egemen olmasıyla popülist siyaset yerini kayırmacı ilişkilerin hakim olduğu sermaye birikimine, kent ve kentsel arazi ilişkilerine bırakır. 49 Bu bağlamda kentsel dönüşüm projeleri, merkezi ya da iç İstanbul da, küresel ağlarla, sosyal, ekonomik ve kültürel dinamiklerle örtüşen, kültür endüstrisi ile bütünleşerek hızla soylulaşan / soylulaştıran bir dönüşümü de beraberinde getirir. 50 Araştırmacılar, tüketim kültürü ile çevrili gösteri kenti olarak betimledikleri İstanbul un bütünlüğünün ayrışmakta, adalaşmakta, müzeleşmekte, ve bazı toplumsal kesimleri dışlayıcı olduğunu öne sürerler. 51 İstanbul araştırmalarında dikkatler kentsel kaynakların paylaşımındaki eşitsizliklere, kent yoksulluğununun derinleşmesine ve mekansallaşmasına çevrilir: varsıllık kutuplaşmakta; kentin yaşam, iş ve eğlence mekanları sosyal, ekonomik ve mekansal olarak ayrışmaktadır, bir başka deyişle, modern kente ideolojik anlamını veren mekandaki kamusal bütünlük giderek parçalanmaktadır. İşte tam da bu noktada küresel İstanbul projesi nden ve bu kapsamda neo-liberal politikaların mekansallaşma sürecinin sahnelenmesinden bahsedilebilir. Artık küreselleşme nedir? diye sormak yerine küreselleşme İstanbul a, İstanbullulara ve kentsel mekana ne yapmaktadır? sorularını sürekli gündemde tutmak gereklidir. Aslında Keyder bugunkü radikal dönüşümün sosyal platformdaki adını on yıl önce Yerel ile Küresel arasında İstanbul çalışmasıyla koyar: Küreselleşmenin bir parçası olabilenler ve olamayanlar. 52 İstanbul daki kentsel ve mimari dönüşüm senaryosu, kentte yeni zenginlik ve yeni yoksulluk biçimleri oluşmakta olduğuna işaret eder. Burada dikkat çekici nokta, Türkiye içinden düzenlenen tartışma platformu ve yayınlarda içinde olduğumuz dönemdeki kentsel dönüşümün negatif çağrışımlarla aktarılır. Son çalışmalarda, kentsel dönüşüm mü, rantsal dönüşüm mü? sorgulaması ön plana geçiyor. Halbuki, uluslararası toplantı ve yayınlarda, İstanbul, doğu ile batının buluştuğu bir köprü, bir geçiş olarak - örneğin İstanbul da Kasım 2009 da düzenlenen Urban Age Konferansı nda, bir kesişimler kenti olarak - sunuluyor; kent, sinerji ve potansiyeli ile olağanüstü dinamiklerin yaşandığı bir küresel merkez olarak betimleniyor. Ocak ve Eylül 2010 da iki yabancı derginin kapağında olan İstanbul ve Türkiye, olumlu okumalarla, özellikle genç mimarların önünün çok açık olduğunu vurgulayan dosyalarla ele alınıyor. 53 Disiplinlerarası kent okumalarında en yeni kaynak olan Orienting Istanbul çalışması bu pozisyondaki önemli örneklerden. 54 Ama Tanyeli yine de mimarlık şimdi neden bu kadar heyecansız? diye soruyor. 55... İşte tam da bu bağlamda, politika, sosyal ve ekonomik alanlardaki öncül çalışmaların ve yayınların ışığında, İstanbul daki dönüşümün mimari ve kent alanındaki yüzyıllık serüvenini değerlendirmek amacıyla son 56 Osmanlı Bankası Müzesi sempozyumu 15-16 ekim 2010 tarihlerinde OSMANLI BAŞKENTİNDEN KÜRESELLEŞEN İSTANBUL A :: MİMARLIK ve KENT, 1910 2010 başlıklı toplantısı gerçekleştirildi. Bu kentsel okuma, sadece dün ve bugüne yeniden bakmak değil, aynı zamanda kentin geleceğine dair düşünsel bir çerçeve oluşturulması açısından önemli bir platform oluşturdu. Gerek Osmanlı Bankası Müzesi ne ve kurumdaki değerli dostlara, gerekse fikri platformun alt yapısını kurgulayan sevgili Sibel Bozdoğan ın yapıcı katkısına ve desteğine, değerli katılımcılara ve sorularıyla, yorumlarıyla eleştirel ortama katkıda bulunan izleyicilere teşekkürü borç bilirim. Kitapta yer alan ve önceki Osmanlı Bankası Müzesi toplantıları ve sempozyumdaki tartışmalardan beslenerek gerçekleştirilen makaleler, son on yıl içinde gerçekleştirilen doktora, doktora sonrası arşiv çalışmaları ile arşive dayanan uluslararası araştırma projeleri ışığında paylaşılan eleştirel okumalar. Arşiv çalışmasına dayanan bu okumalar, Osmanlı başkentinden üçüncü bin yılın küreselleşen sahnesine geçişine mimarlık ve kent disiplinleri içinden bakarak, İstanbul u kavramak açısından yeni ipuçları sağlıyorlar. 57 Yüzyıllık zaman diliminde kentin sosyal, ekonomik ve politik dinamiklerin bağlamında kent ve mimarlık arakesitinde nasıl bir mekansal düşle mekânsallaştığı, nasıl bir mimari ile fizikselleştiği ve bu fizikselleşmenin kentsel geleceğe dair ne tür ipuçları verdiğini ele alıyoruz. Mimarın, tasarımcının, kentlinin, nasıl bir kentselliği düşlediğinin ipuçlarını kavramaya çalışıyoruz. Amaç, İstanbul da bir modernite projesi olarak kent planlaması tarihine bakmak hiç değil. Tam da bu nedenle, bu kitapta, kent kavramını, şehircilik bağlamında kullanmıyoruz. Bu çalışma, adı konmamış bir modernleşme serüvenini, kent-mimarlık ara kesitinde okuma denemesidir. Üç imparatorluğa başkentlik etmiş, Türkiye nin lokomotif dünya kentine dönüşmüş küreselleşen İstanbul u, 1910-2010 arası uzun bir dönemde ele almak hem çetrefil hem de hırslı bir proje. Bu nedenle, Tekeli nin Türkiye modernleşme okuması ve sınıflaması İstanbul okumalarında kent ve mimarlık ortamını ele 48 İşlek ve Akpınar, 2010; Mutlu ve Akpınar, 2010; Kuyucu, 2010. 49 Kurtuluş (2005), 1950-1980 arası yoğun göç alan kentin, merkezden çepere boşluk bırakmadan mekansallaştığını yazar. Bu dönemde, topraktaki tarihsel mülkiyet örüntülerinin yarattığı, fırsatları kontrol eden güç odaklarının ortaya çıkışına dikkat çeker. 50 Akpınar, 2010b. 51 Keyder (1999, 2010), Öncü (2010), Kurtuluş (2005) ile Bartu Candan ve Kolluoğlu nun (2009 ve 2010) çalışmalarına bakılabilir. 52 Keyder, 1999; 2010. 53 AD, Architectural Design, vol.80, no.1, January/February, 2010. Revue Urbanisme, Septembre/ Octobre, no.374, www.urbanisme.fr. 54 Gökturk, Soysal, Türeli, eds. 2010. 55 Tanyeli, 2010. 56 Osmanlı Bankası Müzesi nin Aydınlanma ve Türkiye başlıklı ilk toplantı ve yayın dizisinde, Türkiye nin ve dolaylı olarak İstanbul un büyüme ve dönüşümündeki politik bağlam ele alındı (Binnaz Toprak, 2007). Ardından, İstanbul un çok dilli, çok dinli yapısı, diğer bir deyişle çok kültürlü ve çok sesli kimliğinin irdelendiği I. İstanbul sempozyumu düzenlendi ve yayını gerçekleştirildi (Murat Güvenç, 2009). II. İstanbul sempozyumunda ise küreselleşen kentin dönüşümü ve değişimi ekonomik perspektif içinden ele alındı (Çağlar Keyder, 2010). 57 Yakın dönem çalışmalarında ağırlık kazanan temsiliyet kavramının ve dolayısıyla kültürel antropoloji ve kentsel coğrafya alanlarındaki sözlü tarih, söylem analizi yöntemlerinin ön plana geçişine rağmen, bu kitaptaki kent ve mimari okuması, arşiv çalışmasına dayanan yeni belgeler ışığında kurgulanıyor. 5

alan çalışmaları birbirine bağlayıcı kronolojik bir kurgusal altyapı oluşturması için tercih ettik. Çalışma, Tekeli nin deyim yerindeyse artık klasikleşmiş kronolojik sınıflaması üzerinden (ürkek modernite, radikal modernite, popülist modernite, ve muğlak bugün) dört tematik bölümde gerçekleştiriliyor 58 : 19.yy 1923 :: Payitahtın Modernleşmesi 1923 1950 :: Erken Cumhuriyet Dönemi ve Modern Kentin Mekansallaşması 1950 1980 :: Popülist Politikaların Görünürlülüğü: kent ve mimarlık 1980 2010 :: Küreselleşen İstanbul ve mimarlık Tekeli nin sınıflamasını, tanımlı, belirli ideolojik bir çerçeveden çok, 100 yıllık kentsel süreçte, farklı dönemlere yayılan çalışmalar arası lineer bir akış platformu yaratan bir kurgu olarak kabul ediyoruz. Kronolojik olarak yapılandırılan dört ana bölümde, öncelikle kentin modernleşmesi, kentsel tasarım ve kentlileşme yaklaşımlarının aktarımı gerçekleştiriliyor. Bu kapsamda, modern kent oluşumu, kentsel imgelem, kentsel politika ve kentlileşme yaklaşımının ve mekansallaşmalarının aktarılmasının ardından, sosyal-ekonomik-kültürel değişimler bağlamında mimarlık ölçeğine odaklanan çalışmalar yer alıyor. Kentin ve mimarlığının geçmiş 100 yıllık dinamiklerini masaya yatırma, gelecekteki serüvenlerini keşfetme açısından veriler sunuyor. KAYNAKLAR Ahmad, Feroz, The Making of the Modern Turkey. London: Routledge, 1993. Akın, Günkut, 1910-1930, Payitahtın günbatımı, İstanbul 1910-2010, Kent, Yapılı Çevre ve Mimarlık Kültür sergisi kataloğu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010. Aksoy, Asu, İstanbul Markası İçin Yeni Kültür ve Kent Politikaları: Bir 2010 Analizi. Çağlar Keyder, ed., Küresellleşen İstanbul da Ekonomi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2010, s.25-35. Aksoy, Asu, Robins, Kevin, İstanbul da Dinleme Zamanı, İstanbul, 7, 1993, s.56-61 Akpınar, İpek Yada, Küreselleşen İstanbul un Kentsel dönüşüm söylemleri, Mete Ünügür Anı Kitabı, İTÜ yayınlarından çıkacaktır, 2010b. Akpınar, İpek Yada, THE MAKING OF A MODERN PAY-I TAHT IN ISTANBUL: Menderes executions after Prost s Plan, from The Imperial Capital to the Republican Modern City: Henri Prost s Planning of Istanbul (1936-1951), C. Bilsel, P.Pinon (eds.), Istanbul: İstanbul Research Institute, 2010a, pp.167-199 Akpınar, İpek Yada, The Making of a Turkish Metropolis: urban demolitions of Istanbul in the 1950s, 11 th conference of the International planning History Society, IPHS, Barcelona, 14-17.07.2004. Akpınar, İpek, 2003. The Rebuilding of Istanbul after the Plan of Henri Prost, 1937-1951, unpublished ph.d. thesis, Bartlett School of Graduate Studies, University of London. Akpınar, İpek Yada, Paker, Nurbin, Küresel İstanbul un mekansallaşması: kap(ı/a)lı özel siteler, IAPS-CSBE Network Kültür ve Mekan Toplantıları, KENT, KÜLTÜR VE KONUT, ulusal sempozyum: 1, Bahçeşehir Üniversitesi, İstanbul, 14-16.12.2007 Artun, Ali, Küreselleşen İstanbul un Sanatsal Ekonomisi, Çağlar Keyder, ed., Küresellleşen İstanbul da Ekonomi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2010, s.67-73 Auffret, Cyril, Istanbul, Fin de Siēcle. Grenoble: Université de Pierre Mendes; 1994. Aysev, Evren, Akpınar, İpek Yada, The re-production of global space: the Fener-Balat project, ENHR conference, 02 07.07.2010, ITU TAŞKIŞLA, Istanbul. Aysev, Evren, Akpınar, İpek Yada, The re-production of global space: Golden-Horn Cultural VAlley project, International symposium entitled REVITALISING BUILT ENVIRONMENTS: Requalifying Old Places for New Uses, JOINTLY ORGANIZED BY IAPS-CSBE Culture & Space in the Built Environment Network and the IAPS - HOUSING Network, Istanbul, 12-16.10.2009 Bartu Candan, Ayfer, Kolluoğlu, B., 2000 ler İstanbul unda Mekân Siyaseti,Çağlar Keyder, ed., Küresellleşen İstanbul da Ekonomi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2010, s.53-60. Bartu Candan, Ayfer, Kolluoğlu, B., Kentsel Değişim sürecinde Yer değiştiren Yoksulluk, Osmanlı Bankası Voyvoda Konferansları. 11.02.2009. www.obarsiv.com/e_voyvoda_0809.html Batur, Afife, M. Vedad tek: Kimliğinin İzinde bir Mimar. YKY, İstanbul, 2003 Bilgin, İhsan, İstanbul 1910-2010, Kent, Yapılı Çevre ve Mimarlık Kültür sergisi kataloğu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010. Birand, M. Ali, Demirkırat. İstanbul: Milliyet, 1995. Boysan, Burak, 1950-1983, içe patlama, İstanbul 1910-2010, Kent, Yapılı Çevre ve Mimarlık Kültür sergisi kataloğu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010. 58 Tekeli, 1998. 6

Bozdoğan, Sibel, 1930-1950: Cumhuriyet Hamlesi, İstanbul 1910-2010, Kent, Yapılı Çevre ve Mimarlık Kültür sergisi kataloğu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010. Buğra, Ayşe, Yoksullukla Mücadeleden Ne Anlıyoruz?, Osmanlı Bankası Voyvoda Konferansları. 07.05.2008. www.obarsiv.com/e_voyvoda_0708.html Le Corbusier, Şark seyahati, İstanbul 1911 (Le Voyage D Orient, 1987), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009 Çavuşoğlu, Erbatur İstanbul da Planlama: Mekânın Yeniden Üretimi ve Sınıfsal Sonuçlar, Çağlar Keyder, ed., Küresellleşen İstanbul da Ekonomi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2010, s.36-52 Çelik, Zeynep, Empire, Architecture and the City: French- Ottoman encounters, 1830-1914, University of Washington Press, Seattle& London, 2008, s.24. Çelik, Zeynep, The Remaking of Istanbul, Berkeley: University of California Press, 1986. Dodd, Clement H. The Crisis of Turkish Democracy. Cambs.: the Eothen Press (1983) 1990 Eldem, Edhem, İstanbul: İmparatorluk Payitahtından Periferleşmiş bir Başkente, (der. E. Eldem; D. Goffman; B. Masters; çeviri S. Yalçın) Doğu ve Batı arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir, İstanbul, Tarik Vakfı Yayınları, İstanbul, 2000, s. 152-160. Erden, Dilek, Haliç te Dönüşüm ve Tarihsel Süreklilik. Osmanlı Bankası Voyvoda Toplantıları. 11.03.2009. www.obarsiv.com/e_voyvoda_0809.html Göktürk, Deniz, Soysal, Levent, Türeli, İpek, eds. Orienting Istanbul: Cultural Capital of Europe?. Routledge, 2010. Göle, Nilüfer, La Revendication Democratique de l Islam, Les Turcs: Orient et Occident, Islam et Laicité, S.Yerasimos, ed. Paris: Les editions Autrement, 1994, s. 126-137. Gül, Murat, The Emergence of Modern Istanbul: transformation and modernization of a city, Tauris Publishers, London, 2009, s. 58-63. Güvenç, Murat, ed. Eski İstanbullular, Yeni İstanbullular, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2009. Hale, William, Turkish Foreign Policy, 1774-2000. London: Frank Cass, 2000 İşlek, Emre, Akpinar, İpek Yada, The Rebuilding of Istanbul Through Contradictions: The Tarlabaşı Case, IPHS conference, July 2010, ITU, Istanbul Kaçel, Ela, Intellectualism and Consumerism: Ideologies, Practices and Criticisms of Common Sense Modernism in Postwar Turkey. Unpublished doctoral thesis. History of Architecture and Urban Development, Cornell University, 2008. Kahraman, Hasan Bülent, Türk Siyasetinin Yapısal Analizi II, 1920-1960, Agora Kitaplığı, 2010. Keyder, Çağlar, ed., Küresellleşen İstanbul da Ekonomi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2010. Keyder, Çağlar, Küreselleşen İstanbul da Ekonomi, Çağlar Keyder, ed., Küresellleşen İstanbul da Ekonomi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2010, s.7-11. Keyder, Çağlar, Istanbul between the Global and the Local. Maryland, Rowman & Littlefield pub. 1999. Korkmaz, Tansel, 1983-1910, Küreselin Basıncı, İstanbul 1910-2010, Kent, Yapılı Çevre ve Mimarlık Kültür sergisi kataloğu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2010. Kostof, Spiro, The City Shaped, Urban Patterns and Meanings Through History. London: Thames and Hudson, 1999 Kuban, Doğan, İstanbul: bir kent tarihi, İstanbul: Tarih Vakfı, 1996. Kurtuluş, Hatice, ed., İstanbul da Kentsel Ayrışma. İstanbul: Bağlam, 2005. Kurtuluş, Hatice İstanbul da Ayrıcalıklı Konut Alanları ve Yoksulluğa Kentsel kaynak transferleri çerçevesinden bir bakış, Yoksulluk, Kent Yoksulluğu ve Planlama, TMMOB-Şehir Plancıları odası yayını, 2003. Lefebvre, Henri, The Production of Space. Oxford: Blackwell, 1991, Mansel, Philip, Constantinople, City of the World s desire, 1453-1924. London: John Murray; 1995. Mutlu, Burcu, Akpinar, İpek Yada, The Making a city of spectacle : Marketing Istanbul through Images and discourses, IPHS conference, July 2010, ITU, Istanbul. Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim yayınları, 2000 Öktem, Burcu, Küresel Kent Söyleminin Kentsel Mekanı dönüştürmedeki rolü, H. Kurtuluş, der., İstanbul da Kentsel Ayrışma, Bağlam yayınları, 2005, s.25-76. Öncü, Ayşe, Küresel Ölçekli Bir Mobilite Rejimine Doğru, Çağlar Keyder, ed., Küresellleşen İstanbul da Ekonomi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2010, s.20-24 Öncü, Ayşe ve Weiland, Petra, Space, Culture and Power. Zed Books, London, 1997. Öztürk, Kazım (ed.), Cumhurbaşkanlarının T. Büyük Millet Meclisini Açış Nutukları, Istanbul: Baha matbaası, 1969. Pettifer, James The Turkish Labyrinth: Atatürk and the New Islam. London: Penguin Books, 1998. 7

Tanju, Bülend, Bir Osmanlı nın Mimar olarak portresi: Vedad Tek, A. Batur (ed.), M. Vedad tek: Kimliğinin İzinde bir Mimar. YKY, İstanbul, 2003, s. 243-260. Tanyeli, Uğur, Mimarlık şimdilerde neden bu kadar heyecansız?, Arredamento Mimarlık, no.238, Eylül 2010. Tanyeli, Uğur, Kemaleddin Bey (1870-1927). Mimarlığın Sosyal Aktörleri. Türkiye 1900-2000. Garanti Galeri, 2007, s. 264-269. Vedat Tek (1873-1942), Mimarlığın Sosyal Aktörleri. Türkiye 1900-2000. Garanti Galeri, 2007, s. 108-117 Tanyeli, Uğur, İstanbul 1900-2000, Konutu ve Modernleşmeyi Metropolden Okumak, Akın Nalça kitapları, 2004. Tekeli, İlhan, Modernleşme sürecinde İstanbul un nüfus dinamikleri nasıl değerlendirilmeli?, Eski İstanbullular, Yeni İstanbullular, ed. Murat Güvenç, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, 2009, s.11-34. Tekeli, İlhan Türkiye de Cumhuriyet Döneminde Kentsel Gelişme ve Kent Planlaması, 75. Yılda Değişen Kent ve Mimarlık, Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul, 1998. Toprak, Binnaz, ed. Aydınlanma ve Türkiye, Osmanlı Bankası Arşiv ve araştırma Merkezi, 2007. Türkün, A., Kocabaş, Hatice, Giriş, İstanbul da Kentsel Ayrışma. İstanbul: Bağlam, 2005. Wharton, Annabel J., Building the Cold War, Hilton International Hotels and Modern Architecture. Chicago: the University of Chicago Press, 2001. Vanlı, Şevki, Mimariden Konuşmak, Bilinmek İstenmeyen 20.yüzyıl Türk Mimarlığı, eleştirel bakış, Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı, Ankara, 2006 El-Zein, G. Le Régime Laïque Turc et sa Géopolitique Islamique, Vivre Dans L Empire Ottoman, haz. F. Georgeon ve P.Dumont, L Harmattan, 1997, s. 131-142. Zürcher, Erik, Turkey: A Modern History. London: IB Tauris, 1994. 8