TEKSTİL SEKTÖRÜNDE ENTEGRE KİRLİLİĞİ DÜZENLEME Hüseyin Karışlı ERKA-EVD Enerji Verimliliği Danışmanlık Ltd., Türkiye hk@erka-evd.com ÖZET Tekstil sektörü faaliyetlerinin çevreye olabilecek olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi ve üretim sırasında suya, havaya ve toprağa verilecek her türlü emisyon, deşarj ve atıkların kontrolüne ilişkin usul ve esasları düzenleyen Tekstil Sektöründe Entegre Kirlilik Önleme ve Kontrol Tebliği, Resmi Gazete de yayımlanarak yürürlüğe girmiş bulunmaktadır. Tebliğ, tekstil sektörü faaliyetlerinin çevreye olabilecek olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi, çevreyle uyumlu yönetiminin sağlanması için üretim sırasında suya, havaya ve toprağa verilecek her türlü emisyon, deşarj ve atıkların kontrolü ile hammadde ve enerjinin etkin kullanımına ve temiz üretim teknolojilerinin kullanımına ilişkin usul ve esasları düzenlemesi amacıyla hazırlanmıştır. Buna göre, kurulu kapasitesi 10 ton/gün üzerinde olan yıkama, ağartma, merserizasyon, haşıllama, baskı, haşıl sökme ve benzeri ön işlem, boyama ve son işlemlerinin gerçekleştirildiği tekstil tesisleri, tebliğ hükümlerine tabi olacaktır. Tekstil sektöründen kaynaklanan her türlü emisyon, deşarj ve atıkların çevreyle uyumlu bir şekilde yönetimini sağlayan program ve politikaları belirlemek, bu tebliğin uygulanmasına yönelik işbirliği ve koordinasyonu sağlamak, tekstil sektörünün çevreyle uyumlu bir şekilde faaliyetini sağlamaya yönelik teknoloji ve yönetim sistemlerinin kurulmasında ulusal ve uluslararası işbirliğini sağlamak, tebliğin uygulanması için bakanlığın görev ve yetkileri arasında olacaktır. Bakanlık gerek gördüğü durumlarda; tesislerden, temiz üretim planlarında yer alan hedeflerin yükseltilmesini isteyebilecektir. Tebliğin yayım tarihinden sonra söz konusu tebliğ kapsamına giren tesisler, ÇED raporlarında temiz üretim tekniklerine yer vererek, temiz üretim planlarını hazırlayarak onay için sunacaklarını taahhüt edecektir. Tekstil üreticileri, entegre kirlilik önleme ve kontrol yaklaşımı çerçevesinde, gerek üretim gerekse her türlü emisyon, deşarj ve atıkların yönetimi süreçlerinde; her türlü emisyon, deşarj ve atıkların kontrolünü sağlamak ve mevcut en iyi teknikleri uygulamak, hazırlanan temiz üretim planlarının uygulanmasına ait gelişme raporlarını, verilen formata göre hazırlamak ve il çevre ve şehircilik müdürlüklerine sunmak, gelişme raporlarında sunacakları her türlü analiz ve ölçümleri, Bakanlık tarafından yetkilendirilmiş laboratuvarlarda yaptırmak, temiz üretim teknikleri uygulamalarını bu tebliğde belirtilen usul ve esaslara göre yapmakla sorumlu olacaklardır. Temiz üretim planları, onaylanmasını müteakip her yıl gelişme raporlarını il çevre ve şehircilik müdürlüklerine sunulacaktır. Yeni kurulacak tesisler için 29 Nisan 2009 tarihli ve 27214 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevre Kanununca Alınması Gereken İzin ve Lisanslar Hakkında Yönetmelik hükümleri kapsamında, çevre izni alınması aşamasında yapılacak başvurularda onaylı temiz üretim planları sunulacaktır. Tebliğde belirtilen iş ve işlemleri tekstil üreticisi, 12 Kasım 2010 tarihli ve 27757 sayılı Resmi Gazete de yayımlanan Çevre Görevlisi ve Çevre Danışmanlık Firmaları Hakkında Yönetmelikte belirlenen çevre danışmanlık firmalarına ve/veya çevre görevlisine yaptırmakla yükümlü olacaktır. TEMİZ (SÜRDÜRÜLEBİLİR) ÜRETİM Planlama ve Organizasyon Yönetimin Onayının Alınması Temiz Üretim Ekibinin Kurulası Politika, Amaç Ve Hedeflerin Belirlenmesi Temiz üretim Planın Yapılması Temiz Üretim Adımları Ön Değerlendirme 1) Firma bilgileri ve Akış Şemasının temini, 2) ilk incelemenin yapılması, 3) Odak noktalarının belirlenmesi Değerlendirme 1) Nicel verilerin toplanması, 209
2) Kütle Dengesi, 3) Akış ve Emisyon Denetimi 4) Temiz Üretim Olanaklarının Belirlenmesi, 5) Olanakların Önceliklendirilmesi Olanakların Önceliklendirmesi Örnekleri Problem Türü Problem Tanımı Temiz (Sürdürülebilir) üretim Olanakları Örnekler: -Kaynak Üretimi -Enerji Tüketimi -Hava Kirliliği -Katı atık -Tehlikeli atık -İş sağlığı ve güvenliği Analiz ve Fizibilite Çalışması Örnekler: -Prosesin ismi -Prosesin öz geçmişi -Malzeme kayıp fire miktarları ve kirlilik -Kaynak kaybından kaynaklı maliyet 1) Ön Analiz 2) Teknik Analiz 3) Ekonomik Analiz 4) Çevresel Analiz 5) Olanakların Seçilmesi Uygulama ve Sürdürülebilirlik 1) Uygulama Planının Hazırlanması 2) Seçilen Olanakların Uygulanması 3) Performansın İzlenmesi 4) Temiz Üretim Faaliyetlerin Sürdürülebilirliği TEMİZ ÜRETİMİN DURUMU Örnekler: -Problem nasıl çözülebilir -Kısa Vadeli çözüm -Uzun vadeli çözüm -Kaynak tüketimi ve atık oluşumuna dair tahminler Tekstil sektöründe entegre kirlilik önleme ve kontrol tebliği yaklaşımı ile işletmeler üretim süreçlerini değiştirmeye yönelmişlerdir. Üreticiler tekstile artık ekolojik kavramını yerleştirmeye başlamışlardır. Ekoloji kavramı, insan sağlığına zararlı olmayan ve üretim sürecinde çevreye en az zarar veren ürünü tanımlamaktadır. Bu ürün, eşdeğerlerinden daha az enerji, kimyasal, su, yakıt kullanarak daha az kaynakla üretilmiş anlamına gelmektedir. Ekolojik üretime geçmenin temellerinde, başlangıçta daha ucuz üretim yapabilmek ve rakipler ile rekabet yapabilmek olarak başlasa da son zamanlarda çevresel kaygıların giderek artması, üreticileri daha temiz üretim tekniklerini geliştirmeye güdülemiştir. Böylece hem birim üretim maliyeti düşecek ve bununla birlikte çevreye atılan emisyonlar daha da azalacaktır. Avrupa da çevreye duyarlı üretim teknikleri 1980 li yılların başında başlamıştır. Günümüz Dünyasında kirliliğin kontrolü yaklaşımı, kirliliğin engellenmesi yaklaşımına evrilmiştir. Pek çok ülkede artık üreticiler ürünlerine çevre dostu ürün etiketi koyarak eş değerlerinden ayrıldığını daha çok vurgulamaktadırlar. Ülkemizin durumu: Ülkemiz tekstilde önemli bir üretici konumundadır. Avrupa birliği ile yakın ilişki içinde olmamız ve birliğe katılımımızın gerçekleşebilmesi için yasalarımızda önemli değişiklikler yapılmaktadır. Avrupa ülkelerinde çıkan çevre korumaya ilişkin yasalar ülkemizi de ister istemez etkilemektedir. Çin ve gelişmekte olan ülkelerdeki işçilik maliyetlerinin düşüklüğünden kaynaklı ucuz fiyatlar ile rekabet etmek gün geçtikçe zorlaşmaktadır. Enerjide dışa bağımlılık ve enerjinin pahalılığı üreticileri de zora sokmaktadır. 210
Avrupa da çevre bilinci yüksek tüketiciler çevreci ürünleri yeğlemekte, çevre dostu etiketli ürünlere olan istem, üreticileri de bu yöne çekmektedir. Bu nedenle, temiz ve çevreci eko üretim yapan işletmelerin Avrupa dan üretim siparişi almaları ve daha fazla ücretle üretim yapmaları olasılığı artmaktadır. Çevreci üretime ihraç kolaylığının sağlanması ise diğer bir boyutudur. Türkiye nin önde gelen sanayi kuruluşları ve bilimsel kurumları temiz üretime fazlaca önem göstermekle birlikte henüz yeterince uygulanmadığı bir gerçektir. Ülkemizde ilk olarak 1999 yılında TTGEV ve TÜBİTAK tarafından Temiz Üretim- Temiz ürün, Çevre Dostu Teknolojiler Grubu Sanayi Sektörü Raporu yayımlanmış, daha sonrasında ulusal politika ve strateji belgelerinde yerini almıştır. Birkaç yıl öncesine bakılırsa, Eko etiketli ürün sayısı İtalya da üç yüzün üzerinde Fransa da iki yüzün üzerinde Almanya da yüze yakın ancak Türkiye de ise bir elin parmaklarını geçmeyecek kadardır. Tekstil sektörü için makine üretimi yapan üreticiler de bu konuya gerekli duyarlığı göstererek daha az enerji ve su ile işlem yapabilen makinelerin geliştirilmesine önemli yol kat etmişlerdir. Yine benzer şekilde tekstil boya ve kimyasalları üreten işletmeler çevre kirliliğini en aza indirgeyecek ürünleri üretmeye gayret göstermektedirler. Yeni sistemlerin geleneksel sistemler ile karşılaştırıldığında önemli bir yolun alındığı gözlenmekte ve bu konuda yapılan çalışmaların daha da hızlandığı gözlenmektedir. TEMİZ ÜRETİM VE KİRLİLİĞİN AZALTIMINA İLİŞİKİN YAPILMASI GEREKENLER Temiz üretim ve kirliliğin azaltımında temel ilke, kirliliğin kontrolü değil, daha başlangıcında önlem almayı gerektirmektedir. Kirli atıkların oluşumunun üretim sürecinde azaltılması temel kabuldür. Öncelikle süreç yönetimi ile atığı en aza indirmek, daha sonra atığı geri kazanmak, en son atığı bertaraf etmenin yolunun araştırılması temel ilke olarak kabul edilmelidir. İşletmelerde temiz üretim ve kirliliğin kontrol altına alınabilmesi için süreçlerde yapılabilecek işlemlere ilişkin kısa bilgiler aşağıda özet halinde verilmektedir. Daha ayrıntılı hali tebliğde bulunabilir. TESİS İÇİ MEVCUT ENİYİ TEKNİK ( MET ) UYGULAMALARI ÖRNEKLERİ GENEL UYGULAMALAR Tesis Yönetiminde: -Çevre Yönetim Sistemi kurulması -Çevre konusunda bilinçlendirmeye yönelik eğitim programlarına yer verilmesi, -Tüm madde girdilerini ve çıktılarını gösteren, kütle dengelerine dayalı yıllık atık envanter raporlarının hazırlanması, -Üretim prosesine ilişkin tüm girdi ve çıktıları (hammadde, kimyasal, enerji, su, ürün, atık su, hava emisyonları, çamur, katı atık, tehlikeli atık ve yan ürün) miktar ve nitelikleri açısından izlenmesi, 211
-Çevresel etkileri göz önüne alarak, üretimde uygulanan reçetelerin optimize edilmesi, -Tüm kimyasal maddeleri, Madde Güvenlik Veri Kılavuzları'nda verilen talimatlara göre saklanması ve depolanması, Tüm kimyasal dökülmelerine engel olunması, dökülme gerçekleştiyse sahanın kontrol altına alınması ve temizlenmesi, kimyasal döküntülerinin alıcı ortama ve kanalizasyon sistemine karışmasının engellenmesidir. Alınabilecek Genel Önlemler Niteliğinde: -Kimyasalların dozlanmasında (boyalar hariç) için: otomatik dozlama ve dağıtım sistemleri kurulmasıdır. Kimyasalların seçimi ve kullanımında: -Kimyasal kullanılmaksızın üretimin mümkün olduğu durumlarda, kimyasal kullanılmaması, zorunlu ise en az risk taşıyan kimyasalın kullanımı -Tehlikeli maddeler yerine biyobozunur kimyasalların yeğlenmesi, kompleks oluşturacak maddelerin en aza indirilmesi Su ve Enerji Yönetimi İçin -Su ve enerji tüketiminin kontrol edilmesi, - Üretimde zaman optimizasyonunun uygulanması, tüm işlemlerin en kısa sürede bitecek şekilde düzenlenmesi, -Farklı işlemleri tek adımda birleştirme olanaklarının araştırılması, - Kesikli proseslerde, düşük ve çok düşük flotte oranlı makinaların kullanılması, -Soğutma sularının proses suyu olarak (aynı zamanda ısı geri kazanımı da sağlayarak) tekrar kullanılması, -Ayrık atık su akımlarının karakterizasyonu ile su/madde geri kazanım ve tekrar kullanım olanaklarının değerlendirilmesi, -Buhar kayıplarını engellemek için, makinalarda tam buhar izolasyonu yapılması, -Enerji kayıplarının en aza indirilmesi için, boru, vana, tank ve makinaların izolasyonunun yapılması, -Buhar kondensatlarının tekrar kullanımı gibi uygulamalarla kazan dairelerinin optimize edilmesi, -Atık gaz ve atık sulardan atık ısının geri kazanılması, ÇEŞİTLİ TEKSTİL ÜRETİM PROSESLERİ İÇİN UYGULAMALAR Haşıl Sökme için: -Az girdili teknikler kullanılarak, verimli yıkama sistemleriyle üretilmiş, biyolojik ayrışabilirliği yüksek maddelerle haşıllanmış hammaddelerin seçilmesi, -Hammadde kaynağının kontrol edilemediği durumlarda oksidasyonla haşıl sökme işleminin uygulanması, -Haşıl sökme/yıkama ve ağartmanın tek bir adımda birleştirilmesi, - Haşıl maddelerinin uygun yöntemler ile geri kazanılması ve yeniden kullanılmasıdır. Ağartma için: -Hidrojen peroksit stabilizatörlerinin kullanımını en aza indiren veya biyolojik ayrışabilirliği yüksek kompleks oluşturucu maddelerin kullanıldığı teknikler ile hidrojen peroksit ağartmasının uygulanması, 212
Merserizasyon için : -Merserizasyon durulama suyundaki alkalinin geri kazanılması ve tekrar kullanılması, - Alkali içeren atık suların diğer ön işlemlerinde tekrar kullanılmasıdır. Boyama için: -Boyaların elyafa yüksek oranda tutunabilmesini engellemeyecek boya veyardımcı kimyasalların kullanılması; -Konvansiyonel toz ve sıvı kükürtlü boyalar yerine, kükürt içeriği %1'den düşük önindirgenmiş sıvı boya formülasyonları veya stabilize edilmiş ön-indirgenmemiş kükürt içermeyen boyarmaddelerin kullanılması, -Elyafa yüksek oranda tutunabilen ve düşük tuz gerektiren reaktif boyaların kullanılması, Baskı Boyama için: -Rotasyon baskıda, baskı patı kayıplarının azaltılması, -Temizleme işlemlerinde su tüketiminin azaltılması, - Mümkünse dijital baskı tekniğinin uygulanması Son İşlemler için: -Köpük, püskürtme gibi uygulama teknikleri ile atıksu oluşumunun en aza indirilmesi, -Yalıtım, enerji geri kazanımı, mekanik ön kurutma cihazları kullanımı gibi yöntemlerle ramözlerdeki enerji tüketiminin en aza indirilmesi, Yıkama için: -Taşırarak yıkama/durulama yerine, doldur-boşalt yıkama veya akıllı durulama tekniklerinin kullanılması, -Sürekli işlemlerde su ve enerji tüketimini yüksek verimli yıkama makinaları kullanarak ve enerji geri kazanım ekipmanıları ile azaltılması, AYRIK ATIKSULAR, ATIKLAR İÇİN UYGULAMALAR Boyama Atık suları/atıkları için: Atık Boyama Banyosu Çözeltisi için : -Atığın boyamada yeniden kullanımı (Boyama banyosu atık sularının boyama sonrası yıkama atık sularından ayrılması ile, atık boyama banyosunun yeniden kullanımı mümkün olabilmektedir. Boyama banyosunun yeniden kullanımıyla atık su debisinde, BOİ ve KOİ yüklerinde önemli düzeyde azalma sağlanabilmektedir. Bunun yanında bu yöntemle, boyama atık sularının da geri kazanımı mümkün olabilmektedir), -Boyama banyosundaki boya ve kimyasal eksiklerinin giderilmesi ve yeniden kullanımıdır Terbiye Atık suları için: Terbiye atık sularından buharlaştırma ile kostik geri kazanımı. Terbiye atık sularından membran filtrasyon ile kostik geri kazanımı Genel Uygulamalar, Diğer Atık/Atık sular için: Yüksek düzeyde KOİ içeren atık sular için: bu atık suların ayrı toplanması ve ayrı arıtılması -Baskı boya çamuru için: çamurdan atık su geri kazanımı -Soğutma suları için: geri kullanımı -Baskı boyama bandı temizliğinden gelen yıkama suları için: geri kullanımı -Azo boyalar içeren emdirme boyama atık suları için: aerobik arıtma öncesi ön arıtımı 213
-Soğutma suları için: soğutma sularının ayrı toplanması ve geri kullanımı -Yağ-gres içeren yün yıkama atık suları için: yağ-gres içeren yün yıkama atık sularının buharlaştırma yöntemiyle tümüyle prosese geri çevrilmesi geri kalan çamurun yakma yöntemi ile bertaraf edilmesi. TEKSTİL ENDÜSTRİSİ ATIKSULARI İÇİN BORU SONU MET UYGULAMALARI Tekstil Endüstrisi Atık sularının Boru Sonu Arıtımı ve Tesis İçi Geri Kullanımında: -Biyolojik arıtma. -Düşük besin/mikroorganizma (F/M) oranına sahip aktif çamur sistemi. -Anaerobik-aerobik arıtma prosesi. -Koagülasyon/flokülasyon (Boyar madde içeren tekstil atık sularından renk gidermek için hem inorganik (alüm, kireç, magnezyum ve demir tuzları) hem de organik (polimerler) koagülanlar, tek tek veya kombinasyonlar olarak kullanılır. -Flokülasyon/çökelme ile atık suyun arıtılması ve oluşan çamurun yakılması -Oksidasyon/ileri oksidasyon prosesleri (Oksidanlar (ozon, klor, klordioksit, permanganat, oksijen vb.) atıksu içerisindeki organik kökenli boyar maddeleri mineralize ederek ve/veya kısmen okside ederek KOİ ve renk giderimi sağlayabilmektedirler. -Ayrıca ileri oksidasyon prosesleri (ozon+hidrojen peroksit, ultraviyole radyasyon+hidrojen peroksit, ultraviyole radyasyon+ozon, TiO2+ozon, Fenton reaktifi vb.), oluşturdukları hidroksil radikalleri (OH ) seçici olmadığı için hem KOİ hem de renk gideriminde oldukça başarılı arıtma prosesleridir. İleri oksidasyon prosesleri ile tekstil atıksularından %80-90 verimle KOİ ve %85-95 verimle renk giderimi sağlanabilmektedir). -Membran prosesleri (Tekstil atıksularının arıtımında kullanılan basınçlı membran prosesleri mikrofiltrasyon (MF), ultrafiltrasyon (UF), nanofiltrasyon (NF) ve ters ozmozdur (TO). Genellikle NF ve TO renk, organik madde ve iletkenlik gideriminde ve su geri kazanımında etkili proseslerdir). EMİSYON VE ATIK YÖNETİMİ MET UYGULAMALARI GAZ EMİSYONLARI Genel Uygulamalar: Tüm tekstil üretim proseslerinden (tekstil hammaddelerinden, yardımcı madde ve kimyasallardan ve makinalardan) kaynaklanan fugitif emisyonlar için: -Hammadde ve yardımcı madde olarak daha az toksik ve daha düşük emisyona yol açan maddelerin kullanılması, - Enerji tasarrufu yoluyla yakıt tüketiminin ve kirletici emisyonlarının azaltılması Buhar Üretimi için: -Buhar kazanlarında yumuşak su devresinde blöf yapmaktır (Yapılan blöflerde her % 5 oranında artış ile yakıt tüketiminde %1-1,5 artış sağlanabilir). -Yanma havası sıcaklığının artırılması (Yanma havası sıcaklığının artırılması ile kazan veriminde %2 artış sağlanabilir). Buhar Dağıtımı ve Kullanımı için: -Buhar dağıtım sistemindeki bütün sıcak yüzeylerin izole edilmesi (İzolasyon borulardan kaynaklanan ısı kayıplarını %90 azaltır). -Buhar kapanlarının fonksiyonların tam olarak yapabilmesinin sağlanması, -Buhar kaçaklarının engellenmesi, 214
Basınçlı Hava Sistemi için: -Basınçlı hava ihtiyacının optimize edilmesi (Basınçta % 10 luk azaltma yıllık kompresör işletme maliyelerinde %5 tasarruf imkanı verir), -Hava kaçaklarının önlenmesi, -Giriş havası sıcaklığının 4 º C azaltılması (basınçlı hava üretim kapasitesini %1 artırmaktadır), Soğutma Sistemi için: -Soğutma yükünün azaltılması (Sıcak havalarda mekanların gereksiz soğutulmaması ve sıcak hava girişinin engellenmesi ile enerji tüketimi azaltılabilir), -Yoğuşma sıcaklığının azaltılması (1 º C azaltılması yıllık soğutma giderlerini %2-4 arasında azaltmaktadır), ATIKLAR Atık su artıma tesislerinde oluşan arıtma çamuru için: -Çamurun tuğla yapımında kullanılması, -Düzenli depolama sahalarında depolanması, -Isı geri kazanımı sağlayacak şekilde, baca gazı emisyonlarının yönetmeliklerle uyumlu olduğu yakma tesislerinde bertaraf edilmesi. Katı Atıkların Yönetimi için: -Katı atıkların ayrı toplanması, KAYNAKLAR [1] www.resmigazete.gov.tr [2] www.ttgv.org.tr [3] www.tubitak.gov.tr 215