ARTROPODLAR PHLEBOTOMUS, SİVRİSİNEKLER, BİTLER VE PİRELER Prof. Dr. Salih KUK Erciyes Üniversitesi Tıp Fakültesi T.Parazitoloji AD.
AMAÇ ve ÖĞRENİM HEDEFLERİ Phlebotomus Sivrisinekler Bitler ve Pireler Genel özellikleri Vektörlükleri Hastalıklar Korunma ve Kontrol 3
Parazitlerin Sınıflandırması Parazitler Helmintler Protozoonlar Artropodlar Nematodlar Sestodlar Trematodlar 4
PHLEBOTOMUS (TATARCIKLAR - KUM SİNEKLERİ) Phlebotomodae familyasının sağlık önemi olan tek cinsidir Küçük vücutlu, vücutları ve kanatları kıllı, soluk yada parlak sarı renkli zooantrofil sineklerdir Soktukları yerde harara denen allerjik reaksiyon İnsana; Visceral leishmaniosis (Kala azar), Kutanöz leishmaniosis (Şark çibanı) Bartonellosis Tatarcık hummasını 5
Phlebotomus Morfoloji Erişkin 1.5-3.5 mm boyunda Baş küçük ve öne eğik Gözler büyük ve birleşiktir Hortum delici-emici tarzda Anten kısa ve 16 parçalıdır, tespih tanesi şeklinde ince ve uzun yapıda Palpler 5 segmentli ve segment büyüklükleri farklı (Tür ayırımında önemli) Erkeğin ağız yapısında maxilla ve mandibula yoktur 6
Phlebotomus Morfoloji: Bacaklar göğüsten çıkar, üç çifttir, ince uzundur, Kanatlar kıllı ve lanset şeklindedir. Dinlenme veya konma halinde kanatlar V şeklindedir. Karın bölgesi, 10 parçadan oluşur, son iki parçadan genital organlar bulunur Sindirim sistemleri: Hortum, farinks, özafagus, mide, bağırsak, rektum, anüs. 400 türü olmakla beraber: P. papatasi P. sergenti P. perniciosus vektörlükte önemli türlerdir 7
Phlebotomus Yaşayış ve üreme Hayvan yuvaları (Kemirgen, kaplumbağa, kertenkele ve kuş yuvaları), Hayvan inleri, Ağaç kovukları, Ev ve ahırlardaki duvar çatlaklarında yaşarlar Nemli, loş, rüzgarsız yerlerden hoşlanırlar. Uçma güçleri az, kısa aralıklarla uçarlar Geceleri aktifdirler, gündüzleri barınaklarda bulunurlar 25-28 o C de en aktif oldukları ısı 8
Phlebotomus Hayat döngüleri Yumurta - larva - pupa - erişkin Ömürleri kısadır Erkekler 4 gün, Dişiler 12-30 gün Dişileri kan emerek Emdikleri kanı 2-3 günde sindirirler Erkekleri ise bitki öz sularıyla beslenirler 9
Phlebotomus Ömürleri 1 aydan kısa Dişiler döllendikten 8-10 gün sonra çürümüş bitkisel artıkların bulunduğu nemli yerlere 50-60 adet yumurtayı tek tek bırakırlar Yumurtalar suda ve kuru yerlerde gelişmezler 10
SİVRİSİNEKLER Sivrisinekler Diptera takımında yer alan 130 familyadan birisi olan Culicidae familyasındandır 3600 sivrisinek türü bulunan Culicidae familyası 3 alt familyaya ayrılır: Anophelinae Toxorhychitinae Culicinae Hayat döngüleri: Yumurta - larva - pupa - erişkin 11
SİVRİSİNEKLER Morfoloji: 1.5-12.5 mm boyunda, başları küçük, gözleri büyük, antenleri ve hortumu ince-uzun, karınları silindirik yapıda olan dipterlerdir Tropikal-subtropikal-ılıman iklimlerde yaşarlar Türkiye'de 66 tür vardır Anophel Culex kayık şeklinde oval yapıdadır Anophel yumurtalarında yüzgeçler olduğundan suda yüzerler Culex yumurtalarında ise yüzgeç olmadığından suda yüzemezler ve yumurtlanmadan birbirine yapıştırılarak suya bırakılırlar. 12
13
SİVRİSİNEKLER Anophellerde Hava sifonu olmadığından su yüzeyine paralel durur Larvalarının sırtında yüzmeye yarayan Palme tüyleri var Larva Culex cinsinde Hava sifonu vardır ve su yüzeyine 45 0 C açıyla dururlar Palme tüyleri yok 14
15
SİVRİSİNEKLER Pupa Hareketli, vücudu iki kısımdan oluşur. (Cephalotorax ve abdomen) besin almazlar Anopheles İlk karın parçası gövdeye dayalı, hava borusu kısa ve geniş Culex İlk karın parçası gövdeye dayalı değil, hava borusu dar ve uzun 16
SİVRİSİNEKLER Erişkin: Vücut 3 parçadan meydana gelir: (Baş -torax-abdomen) Başta 2 göz, 1 hortum, 1 çift anten ve 1 çift palp vardır. Erkeklerde mandibula kısa olduğundan konağın derisini delemez ve kan ememezler, bitki yapraklarından öz su emerler. Dişide antenler üzerindeki kıllar kısa ve seyrekken erkekte uzun ve sıktır. Gövdeden 3 çift bacak, 1 çift kanat çıkar. 17
18
19
SİVRİSİNEKLER Sivrisinekler göller, akarsular ve bataklıklar civarında gölgelik, rüzgarsız ve kuytu yerlerde yaşarlar Pupadan çıkan dişi, 2-24 saat içinde çiftleşir Bir dişi bir defada 50-500 yumurta yumurtlar Hayat boyu 1-4 kez yumurtlar 20
SİVRİSİNEKLER Her yumurtlamadan önce kan emer Bir çok türde yumurtalıktaki yumurtanın döllenip gelişmesi için dişinin kan emmesi gerekir Suyun dışına bırakılan yumurtalar gelişmezler Hayat süresi tropikal bölgelerde 6 aya kadar uzayabilir Ülkemizde yazın 1-2 ay yaşarlar 21
Sivrisineklerin Parazitolojik Açıdan Önemi 1- Ektoparazit olarak sivrisinekler İnsan ve diğer omurgalı hayvanlardan kan emeler. Aşırı rahatsızlığa ve allerjik reaksiyonlara yol açarlar 2-Vektör olarak sivrisinekler Parazitolojik açıdan asıl önemi ise bazen epidemilere bile neden olan hastalık etkenlerini insan ve omurgalılar arasında yaymalarından yani vektörlüklerinden ileri gelmektedir 22
Sivrisineklerle Bulaşan Viral Hastalıklar Arbovirus Artropod vücudunda çoğalan ve artropodlar tarafında diğer canlılara bulaştırılan virüslere denmektedir 500 ün üzerinde Arbovirus tanımlanmış Bunlardan 100 kadarı insanları 40 kadarı da evcil hayvanları enfekte etmektedir 23
Sivrisineklerle bulaşan Viral hastalıklar Sivrisinekler virüsleri hem mekanik hem biyolojik yolla bulaştırırlar Doğu at ensefaliti, Venezüella at ensefaliti, Japon ensefaliti, Batı Nil humması virüslerini Anophel cinsi sivrisinekler Diğer arbovirusları ise Culicinae türleri bulaştırmaktadır 24
Sıtma: SİVRİSİNEKLER Sivrisineklerle bulaşan Lenfatik Filariosis: -Wuchereria bancrofti, - Diroflaria türleri, - Onchocerca volvulus, - Loa loa, - Mansonella -Brugia türlerine ara konaklık ederler Anopheles cinsi dişi sivrisinekler sıtma için kesin konaktır Dünyada 500 Anopheles türü tanımlanmasına rağmen bunlardan sadece 20 kadarı insan sağlığı açısından çok önemlidir 25
Sivrisineklerin Kontrolü Vektör kontrolünün genel amaç: Vektörün, insan ve hayvan barınaklarına girmesini önlemek ve vektör popülasyonunu sayıca küçültmektir Kontrolde değişik yöntemler kullanılmakta olup kullanılan yöntemlerin hepsinin hedefi vektörün üreme alanlarını kurutmak, Larva ve erişkinle ayrı ayrı mücadele etmektir. Bu amaçla; 1-Çevre düzenlemesi ve korunma 2-Biyolojik kontrol 3-Genetik kontrol 4-Kimyasal kontrol 26
1- Çevre Düzenlemesi ve Korunma Çevre düzenlemesinin amacı vektör ve insan popülasyounun beraber bulunduğu ortamların vektörün üremesini engelleyecek şekilde değiştirilmesidir Larva üreme alanlarına drenaj kanallarının yapılması Çukurların doldurulması Arazinin tesviyesi (çevrenin modifikasyonu) Su birikinti ve bataklıkların kurutulması (çevrenin manipülasyonu) Konutların sivrisinek üreme alanlarına uzak yerlerde yapılması Atık suların açıktan akmasının ve birikmesinin önlenmesi gibi önlemlerin alınması gerekmektedir 27
1- Çevre Düzenlemesi ve Korunma Korunma için; Kapı ve pencerelere sineklik takılması, Uyurken cibinlik giyilmesi, Evsel kullanım amaçlı insektisitlerden yararlanılması, Uzaklaştırıcı (Repellent) krem veya solüsyonların kullanılması, Elektrik ile ısınan fumigant tabletlerin kullanılması gibi yöntemlerden yararlanılabilir. 28
2-Biyolojik Kontrol Zararlı artropoda karşı onun avcısı, patojeni, paraziti veya kendisi ile yarışa giren başka bir organizma veya başka bir organizmadan elde edilmiş toksinlerin silah olarak kullanılmasıdır Sadece hedef organizmaya zarar vermesi başka canlılara zarar vermemesi ve bir uygulamadan sonra kendi kendine üreyerek kalıcılık sağlaması diğer kontrol yöntemlerine olan üstünlüğüdür Bu amaçla, Sivrisinek larvalarını enfekte edip öldüren protozoon, nematod, mantar ve bakterilerden Sivrisinek larvaları ile beslenen Gambusia cinsi balıklardan yararlanılmaktadır 29
30
3-Genetik Kontrol: Laboratuvarda istenilen şekilde elde edilen genotipin doğadakilerle değiştirilmesi fikrine dayanmaktadır 4-Kimyasal Kontrol: Uzun yıllardan beri vektör ve zararlı kontrolünde kullanılmış fakat insektisitlerin hedef organizma dışındakileri de etkilemesi, Çevrede birikmesi, Organizmalarda direnç gelişmesi, Maliyetinin yüksek olması nedeniyle Sosyal ve çevreci baskılar artmıştır 31
Bitler 32
Bitler Küçük, vücutları dorso-ventral basık, yavaş hareketli Kuşlar ve memelilerin paraziti İnsanın en eski parazitlerinden 5000 yıllık mumyalarda bitler ve yumurtaları Zorunlu, kan emen, sürekli ektoparazitler Gelişen teknolojiye rağmen eradike edilememiş 33
Bitler Hayat döngüsü Yumurta - nimf - erişkin 40 günlük ömür 34
35
İnsandan parazitlenen 3 tür bit: Pediculus capitis (baş biti) Pediculus corporus (vücut biti) Phthirus pubis (kasık biti) 36
Pediculus capitis (Baş biti) 1,5-3 mm, boz renklidir. Başta: bir çift anten ve hortum Gözler iyi gelişmemiş Vücut: dorso-ventral basık, üç çift ayak Kanatsız Saçlı deride saçlar ve kıllar üzerinde Bakımsız kişilerde kaşlar, sakallar arasında da bulunup çoğalırlar. Toplu yaşanılan yerlerde ve kış aylarında daha çok 37
38
Pediculus capitis (Baş biti) Bulaşma: İnsandan insana direkt temas Enfekte insanın tarak, şapka, bere gibi eşyalarının kullanımı Tarama esnasındaki statik elektrikle 1 metre uzağa sıçrar Uzun saçlılarda daha çok Amerika da baş biti ile infeste 6 milyon kişi 39
Pediculus humanus (Vücut biti) Genellikle giysiler üzerinde yerleşir Yumurtalar giysilere yapıştırıcı bir madde ile yapıştırılır Toplu yaşam yerlerinde (otel, hamam, hastane), ortak kullanılan; örtü, kanepe, mobilyalar, ev eşyalarında kısa süre yaşar Toplu taşıma araçlarının döşemelerinde 2-10 gün canlı kalırlar Giysilerin sık değiştirilmesi, yıkanması, ütülenmesi ve banyo yapılması yayılmayı önler 40
41
Pediculus humanus (Vücut biti) Açken gece-gündüz kan emerler, geceleri daha aktif Kişisel duyarlılığa bağlı belirtiler Geceleri kaşıntı artar, sürekli kaşıma ile deride kalınlaşma ve esmerleşme (Pediculosis) Vektörlük: lekeli tifüs, siper humması, bit dönek humması. 42
Phthirus pubis (Kasık biti) Morfoloji: diğer bitlerden farklı; daha kısa ve geniş Pubiste kıl folikülü ve kıl diplerine başını sokarak tutunur Genellikle cinsel temas sırasında bulaşır 15-40 yaşları arasında daha çok Alafranga WC, iç çamaşırları, ortak yatakla da bulaşır Karın ve kasık bölgesinde kaşıntılar Hastalık etkeni taşımaz. 43
44
45
Bitlerin Zararlı Etkileri 1. Kan emmeleri: Bir insanda 16.000 bit sayılmış. 4 mg kan emerse, günde 64 gr. 2. Toksik etkileri: Toksinleri ile melanodermiye sebep olurlar. 3. Vektörlük : P.humanus; Ricketsia provazeki, R. quintana 46
47
Bitler Tanı: Saç, elbise veya pubis bölgesindeki kıllar üzerinde daha çok yumurtaların görülmesiyle tanı konur. Başta kepek ile karıştırmamak gerekir. Korunma: Ortak eşya kullanmama, toplu yaşanılan yerlerde sık sık kontrol ve infeste kişilerin tedavisi. 48
49
SIPHONAPTERA (Pireler) 50
Pireler Uzunluklarının yaklaşık 150 katı kadar bir mesafeyi sıçrayarak geçebilirler Bir insanın 305 metre atlaması demektir Uzay mekiğinden 50 kat fazla bir sürat kazanırlar 51
SIPHONAPTERA (Pireler) Siphonaptera: kan emici (siphoning) ve kanatsız (Aptera). Siphonaptera takımı içerisinde yer alan pireler dünyanın her tarafında 2000 den fazla tür. Vücut: lateral basık, erişkinleri 1-4 mm boyunda Vücut: baş, toraks ve abdomen Ağız yapısı: sokucu ve emici. 52
53
Torakstan: 3 çift bacak çıkar Üçüncü çift bacaklar çok uzun ve zıplamaya elverişlidir. İleriye doğru 33 cm, dik olarak 20 cm zıplarlar 54
SIPHONAPTERA (Pireler) Hayat siklusları: yumurta-larva-pupa-erişkin Üremeleri için kana ihtiyaç vardır Sindirim sistemleri kanla dolu olsa bile sık sık kan emerler ve dışkıları ile sindirilmemiş kan çıkarırlar ki bu da yavrulara besin kaynağı olur Gebe dişi yumurtalarını toprak veya enfeste yuvalara bırakır Yumurtadan çıkan larva, pupa dönemine kadar 3 gelişme dönemi geçirir ve bunlar organik artıklarla beslenirler 55
Pirelerin zararlı etkileri 1. Isırarak veya cilt içerisine girerek oluşan kaşıntı 2. Vektörlük: Pulex irritans (insan piresi) Xenopsilla cheopis (rat piresi) Yersinia pestis Rickettsia mooseri Hymenolepis diminuta yı bulaştırırlar. Ctenocephalides canis ve C. felis Diphylidium caninum u taşır. 3. Bazı helmintlere ara konaklık yaparak 56
SIPHONAPTERA (Pireler) Tıbbi önemi olan pireler: taraksız ve taraklı pireler. Taraklar sınıflamada kullanılır Yanak tarağı ve göğüs tarağı diye iki çeşit tarakları vardır. Pulex irritans (İnsan piresi), taraksız. 57
Pire ve veba vektörlüğü Pirelerin vebayı taşıyabilme yeteneği proventrikül (ön mide) ün yapısına bağlıdır. Kanın depo edildiği divertiküller bulunmaz 58
59
SIPHONAPTERA (Pireler) Kontrol Temizlik ve güneş pirelerin düşmanıdır. Evlerin ve eşyaların temizlenmesi ve güneşlendirilmesi gerekir Evcil ve yabani hayvanlardaki pirelere ve bu hayvanlara karşı savaş 60
SIPHONAPTERA (Pireler) 61
ÖZET Phelebotomus genel özellikleri ve vektörlüğü Sivrisinekler genel özellikleri ve vektörlüğü İnsanda parazitlenen bitler ve zararlı etkileri Pireler, genel özellikleri ve zararlı etkileri 62
KAYNAKLAR KAYNAK KİTAP Saygı nın Temel Tıbbi Parazitoloji si. Süleyman YAZAR, Salih KUK, Özlem MİMAN, Gülendame SAYGI Erciyes Üniversitesi Yayınları No:206. Kayseri, 2016. DERS NOTLARI http://parazitoloji.erciyes.edu.tr/ 63
Phlebotomus, Sivrisinekler, Bitler, Pireler / Teşekkürler 64