KAN HASTALIKLARI VE HEMŞİRELİK BAKIMI Prof. Dr. Tülin BEDÜK ANKARA ÜNİVERSİTESİ Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Bölümü 2016
KAN HASTALIKLARI VE BAKIMI Kan damarların içinde dolaşan sıvı bir ortamdır.plazma(%55) ve şekilli elemanların (%45) karışımından oluşur Kan hücrelerinin yapımından sorumlu organlar;kemik iliği,dalak,karaciğer ve lenfoid dokulardır. Kan ve kan yapıcı organlarla ilgili bilim dalına HEMATOLOJİ denir.
Kanın Görevleri Dokulara O2 ve besin maddelerini getirir. Dokulardan metabolik atıklar ve CO2 yi atılmak üzere böbrek deri ve akciğere taşır. Endokrin bezlerden salgılanan hormonları vücudun gerekli yerlerine iletir. Lökosit ve antikorları enfeksiyonun olduğu yere iletir. Vücut ısısını düzenler
Kanın Özellikleri Rengi:Arter kanı kırmızıdır.kana bu rengi eritrositlerdeki hemoglobin ve O2 karışımı verir. Viskozitesi:(akışkanlığı) sudan 3-4 kez daha yoğundur. Reaksiyonu:Hafif tuzlu tadı olup hafif alkali reaksiyonu vardır.(ph:7.35-7.45) Volümü:Yetişkin bireyde 5-6lt dir.kg başına 70-75 ml kadar kan mevcuttur.
Hemopoiezis (kan yapımı) Fetal hayatta kan önce göbek kesesinde yapılır.doğumdan sonra karaciğer,kemik iliği(ki),dalak,ve lenf düğümlerinde yapılmaya başlar.çocuk büyüdükçe bu işi KI üstlenir.tüm kan hücreleri KI deki retikulum hücresinden (kök hücre=stem cell) yapılır.yani retikulum hücresi multipotansiyeldir.
ERİTROSİTLER Bikonkav,çekirdeksiz,disk şeklinde hücrelerdir.yaşam süreleri 120 gündür. Eritrosit yapımı için çeşitli besin maddeleri gerekir.bunlar:demir,b12 ve folik asit,vit.c,proteindir. Eritrosit yapımı böbreklerden salgılanan eritropoietin hormonunun kontrolündedir Doku po2sinin artması eritropoietin salgısını azaltır.po2 azaldıkça yapımı artar.
Bilirubin Metabolizması Yaşlanan eritrositler RES organlarında parçalanınca Hem+Globin açığa çıkar. Geride bilirubin adı verilen madde kalır hemoglobinden ayrılan demir tekrar yeni eritrositlerin yapımında kullanılmak üzere vücudun demir depolarında saklanır. Globin bir proteindir.amino asitlere parçalanır.
LÖKOSİTLER Eritrositlerden daha büyük,çekirdekli hücrelerdir.iki temel tipi vardır (a)polimorfonükleer lökositler:toplam lökositlerin %75 ini oluşturur.üç tipi vardır;nötrofil,bazofil,eozinofil. (b)mononükleer lökositler:bunların da iki tip vardır;monositler ve lenfositler.lenfositler de B ve T olmak üzere iki tiptedir.
TROMBOSİTLER Çekirdeksiz ve oldukça küçük hücrelerdir.hayat süreleri 9-11 gündür.kanın pıhtılaşma sürecinde rol oynarlar.bir milimetreküp kandaki değeri 250000-500000 dir. Olgunlaşmamış kan hücrelerine blast adı verilir.
Kan Hastalıklarında Kullanılan Tanı İşlemleri
ERİTROSİT HASTALIKLARI ANEMİLER Dolaşımdaki hemoglobin miktarının dolayısıyla eritrosit miktarının kişinin yaş ve cinsiyetine göre normalden az oluşudur. Anemiler eritrosit içindeki hemoglobin miktarına ve eritrositlerin hacmine göre sınıflandırılırlar
Eritrosit içindeki Hb miktarına göre Normalde bir eritrosit içindeki Hb 30 milimikrondur.eğer bu miktar 28 den az ise anemi hipokrom anemi,32 den yüksekse hiperkrom anemi olarak adlandırılır. Ör; Fe eksikliği hipokrom,talasemi ise hiperkrom anemidir.
Eritrosit hacmine göre Bir eritrositin hacmi ortalama 85 mikronküptür. Eğer eritrosit hacmi 80 mikronküpten az ise mikrositik anemi (örneğin demir eksikliği anemisi), 95 mikronküpten fazla ise makrositik anemi olarak adlandırılır.(örneğin pernisiyoz anemi)
Etiyolojilerine göre anemiler Kan kaybına bağlı Akut hemorajik Kronik hemorajik Yapım bozukluğuna bağlı Aplastik anemi
Demir Eksikliği Anemisi Yetersiz demir alınması,alınan demirin emilememesi ya da fazla kaybı sonucu gelişen mikrositik, hipokromik bir anemidir. Demir vücutta 2-6 gr ya da ortalama 4 gr kadar bulunur.bunun yaklaşık %65 i hemoglobin içindedir.
Pernisiyöz Anemi B 12 vitamini eksikliğine bağlı olarak gelişen makrositik bir anemidir.b12 en çok et karaciğer,yumurta,süt ve peynirde bulunur.günlük B 12 gereksinimi 3 mikrogramdır.besinlerle alınan B12 nin emilip kana geçmesi için mideden salgılanan intrensek faktör ün varlığı gereklidir.bu nedenle B12 ye olgunlaşma faktörü de denir.
Folik Asit Yetersizliği Anemisi Folik asit yetersizliğine bağlı pernisiyöz anemiye bağlı bir anemi gelişir.b12 tedavisine yanıt vermeyen durumlar folik asit verilmesiyle düzelir.folik asit yeşil sebzeler,portakal,limon ve karaciğerde bulunur.
Aplastik Anemi Kemik iliğinin çeşitli nedenlerle baskılanması(aplazisi)sonucu,eritrosit lokosit ve trombositlerin sayıda yapılamamasıdır.bunun sonucunda ortaya çıkan tablo pansitopeni olarak adlandırılır.bu hastalığa hipoplastik anemi de denmektedir.
Polistemiler Eritrosit sayısının ve hemoglobin konsantrasyonunun artmasıdır.eritrosit sayısı 8-12 milyona,hb ise 8-25 gr/100 ml ye ulaşır. Etiyoloji:yüksek yerlerde yaşama ve kronik akciğer hastalıklarında ortaya çıkar.arter kanında oksijen saturasyonu azalınca eritropoetin uyarılır ve polistemi olur. Polisteminin primer nedeni bilinmiyorsa hastalık polistemia vera olarak adlandırılır.
LÖKOSİT HASTALIKLARI Agranulositozis Nötropeni ile karakterize, akut fatal bir kan hastalığıdır. Etiyoloji: İlaçlar, özellikle kemoterapötik ajanlar (Nitrojen mustard), radyasyon, radyoizotoplar, trankilizanlar, antitroid ilaçlar, antikonvulsif ilaçlar, antibiyotikler.
Lösemiler Lökositlerin anormal ve kontrolsüz bir şekilde çoğalmalarıyla karakterize fatal seyirli neoplastik bir hastalıktır. Kemik iliği dalak ve lenf nodlarını tutar Etiyoloji : Tam olarak bilinmemekle birlikte radyasyon, virüsler, kalıtım ve bazı kimyasal maddelerin önemi üzerinde durulmaktadır.
Akut lenfoblastik Lösemi (ALL) 2-4 yaş arasındaki çocukların hastalığıdır. 10 yaşından sonra görülme sıklığı belirgin olarak düşer. ALL Lenfoid dokunun hiperplazisi ile karakterizedir.
Akut Myeloblastik Lösemi (AML) Herhangi bir yaşta görülebilirse de 55 y ve adölesan dönemde görülme sıklığı daha fazladır. Kemik iliğinde olgunlaşmamış myeloblastların gelişimi ile karakterizedir. Belirti ve Bulgular : ALL deki gibidir. Hipoksi enfeksiyon belirtileri ve kanamalar ön plandadır. Lökositler genellikle normalin altındadır. Periferik yayma ve kemik iliğinde çok sayıda myeloblast vardır.
Kronik Lenfositik Lösemi (KLL) Erkeklerde kadınların 3 katı sık görülür, en çok 50-70 yaşları arasında görülür. B Lenfositlerinin anormal bir şekilde çoğalmasıyla karakterizedir. Lenf nodlarına ve kemik iliğine infiltrasyon vardır.
Kronik Myelositik Lösemi (KML) Herhangi bir yaş grubunda görülebilirse de 30-50 yaş arasında daha fazladır. Erkeklerde kadınlardan daha sıktır. Stem hücresinin anormalliğine bağlı olarak dolaşımda granülositlerin sayısı artar. Vakaların çoğunda 22. ve 9. kromozomu ilgilendiren bir bozukluk vardır. Buna Philadelphia Kromozomu denmektedir. (Kemik İliğinde)
Lösemide Hasta Problemleri (1) Lösemili Hastaların yüzyüze olduğu pek çok problem vardır. Bunlar; Eritrositlerin azalması sonucu ortaya çıkan anemi ve hipoksi, Olgunlaşmamış lökositlerin fonksiyon görememesi sonucu enfeksiyona yatkınlık, Trombositlerin azalması sonucu kanamaya eğilim, Ağız mukozasının bütünlüğünün bozulma eğilimi, Radyoterapinin neden olabileceği sorunlar (radyasyon hastalığı, KI baskılanması v.b.) Kemoterapinin neden olabileceği sorunlar (alopesi KI depresyonu, ürik asit değerinde artma, bulantı kusma, diyare v.b.)
Lösemide Hasta Problemleri(2) Karaciğer, dalak, lenf nodları ve kemik iliği gibi dokularda lökositlerin birikime bağlı, organların gerilmesinden kaynaklanan ağrı, Ölüm korkusu ve ölümcül bir hastalığa yakalanmış olmaktan kaynaklanan depresyon ve anksiyete, Uzun süreli tedavi ve bakım gereksiniminden kaynaklanan ailesel, sosyal ve çalışma hayatına ilişkin sorunlar (rol kaybı, sosyal izolasyon v.b.)
Lösemilerde Hemşirelik Bakımı(1) Anemi ve hipoksi sorunu olan hastaların en az 8 saat uyuması ve her gün öğleden sonra biraz yatması sağlanmalıdır. Çünkü aşırı hücre yıkımı nedeniyle metabolik atıklar normalden fazladır. Aynı zamanda bu hastalarda anemi ve hipoksi de vardır. Kişinin O2 gereksinimini azaltmak ve hipoksi nedeniyle oluşan kronik yorgunluk nedenleri ile dinlenme ve uykuya gereksinimleri vardır. Ayrıca kan ya da eritrosit transfüzyonu ve eritropoetin kullanımı yararlı olabilir.
Lösemilerde Bakım(2) Enfeksiyona yatkınlık sorunu olan hastaların bu sorunlarını önlemeye yönelik olarak yapılacaklar şunlardır Beden ısısı, nabız ve solunumda olabilecek değişiklikler değerlendirilir. Eğer bu belirtiler bir enfeksiyonun varlığını gösteriyorsa kan, boğaz, idrar, dışkı varsa yara kültürleri alınarak laboratuara gönderilir.
Lösemilerde Bakım(3) CBC (kan sayımı) her gün izlenerek hastanın lökosit ve nötrofil sayısı izlenir. Eğer lökosit sayısı 5000 nin altına düşmüşse lökopeni olarak adlandırılır. Hastada granülosit sayısı 1500/mm3 ün altında ise bu risk önemli derecede artmıştır.
Tedavi ve Bakım(4) Hastaya koruyucu izolasyon uygulanır. Hastanın odasına ziyaretçiler alınmaz, maske, önlük ve eldiven ile girilir. Diyeti nötropenik diyettir (yemekler basınçlı buharda pişmiş, kapalı şişe suyu, meyveler soyularak verilir. Odasında durgun su vazo, çiçek bulundurulmaz.
Tedavi ve Bakım(5) Kalıp sabun kullanılmaz. Derecesi steteskobu ve TA aleti ayrılır. Tabak, bardak, çatal, kaşık ve tepsi için de aynı dikkat gösterilir. Hastalara granülosit transfüzyonu yapılabilir. Koruyucu ya da tedavi edici amaçla sistemik antibiyotik kullanılır.
Tedavi ve Bakım(6) Lösemili hastalarda lökopeni trombositopeni nedeniyle enfeksiyona çok uygun bir ortam olan ağızda enfeksiyonlar, ülserasyonlar olabilir. Bu nedenle sistematik analjezikler kullanılabilir. Ağız ph sını yükseltici diyet almanın (sebze ağırlıklı) ve ağzı sık sık alkali solüsyonlarla (NaHCO3 ) çalkalamanın ph yı alkali tarafa kaydırarak ülser oluşumunu önlediğine ilişkin yayınlar bulunmaktadır.
Tedavi ve Bakım(7) Hastanın ağız mukozası sık sık gözlenerek değerlendirilmelidir Ağzında ülserasyon olmayan hastanın dişleri 4 saatte bir çok yumuşak fırça ile fırçalanmalıdır. Eğer yara açılmışsa 2 saatte bir gazlı bez ile temizlenmeli (Klorheksidin %2, kanama ve pıhtı varsa %50 H2O2) ardından dudaklar vazelin ile yağlanmalıdır. Ülser varsa hastanın ağzındaki lezyonların üstüne lokal anestetik solüsyon sürülmelidir. Böylece hasta ağrı hissetmeden yemeğini yiyebilir
Tedavi ve Bakım(8) Kanamanın önlenmesi ve kontrol edilebilmesi için hemşire hastada oluşabilecek kanama belirti ve bulgularına yönelik çok dikkatli olmalıdır TA si kanama belirtisidir. İdrar, dışkı, kusmuğu kanama açısından incelenir. Derisi peteşi, ekimoz ve purpura açısından izlenir.
Tedavi ve Bakım(9) Hastaya verilecek eğitim tüm sorunların giderilmesinde çok etkili olacaktır. Yumuşak diş fırçası kullanması, sert yiyeceklerden kaçınması (kanamaya yol açabilir), konstipe kalmaması, başağrısı ve görme değişikliğini hemen haber vermesi kanama ve enfeksiyon belirtilerine karşı dikkatli olması, nötropenik diyete ilişkin bilgi verilmelidir. Hemşire bu hastalara IV veya IM enjeksiyon yaparken ince iğneler kullanmalı ve bölgeyi kanama açısından gözlemelidir.
Tedavi ve Bakım(10) Kanamaların önlenmesi için hastaya trombosit transfüzyonu (kan grubuna göre) yapılır. Hastalar günde en az 3000-4000 ml sıvı almalıdır. (sakıncası yoksa) (Hücre yıkımı fazla olduğundan ürik asit artmıştır. Taş oluşumunu engellemek için) İştahsızlık nedeniyle yiyeceklerin iştah açıcı biçimde sunulması, Bulantı kusma varsa ve bu hastanın beslenmesini engelliyorsa IV yolla beslenir.
Kemik İliği Transplantasyonu Hastanın kendisinden ya da doku grubu kendisine % 100 benzer kişilerden alınan iliğin hastaya yeniden verilmesi işlemidir. Kemik İliği Transplantasyonunun kullanıldığı hastalıklar; akut ya da kronik lösemiler, Akdeniz anemisi, orak hücreli anemi ve aplastik anemilerdir. Kemik İliği Transplantasyonu iki şekilde yapılabilir; Allotransplantasyon Ototransplantasyon
Multipl Myeloma Plazma hücrelerinin anormal proliferasyonu, kemik iliğinde anormal plazma hücrelerinin neden olduğu tek yada birden fazla tümör oluşumu ve kemik harabiyeti ile karakterize neoplastik bir hastalıktır. İlerleyerek karaciğer, dalak, lenf nodları, böbrekleri de tutar. 40 y görülür.
LENFOMALAR Lenfoid dokunun tümörleridir. Lenf düğümleri Retiküloendotelial ve diğer lenfatik yapıların tümörlerine lenfoma adı verilir. Lenfomalar iki büyük gruba ayrılarak incelenir. Hodgkin hastalığı Hodgkin dışı lenfomalar
KANAMA HASTALIKLARI İdyopatik Trombositopenik Purpura(ITP) Trombositlerin yıkımının immünolojik nedenlerle artmış olduğu bir hastalıktır. Trombositlerin yaşam süresi 3 gündür. Akut ITP özellikle 8 yaşın altında görülür.görülme sıklığı çocuklukta her iki cinsiyette eşit erişkin yaşlarda ise kadınlarda daha fazladır.
PIHTILAŞMA HASTALIKLARI Hemofili-A (Faktör VIII eksikliği-klasik hemofili) Sıklıkla ailenin erkek çocuklarında görülür.ender olarak taşıyıcı anne ve hasta babadan doğan kız çocuklarda görülür.hastalık X kromozomu ile geçer.kadınlar taşıyıcı,erkekler ise klinik olarak hastadır.
Disemine İntravasküler Koagülasyon(DIC) Pıhtılaşma bozukluklarının en ağırlarından biridir. Etiyoloji:Enfeksiyonlar,septik düşükler, plasentanın erken ayrılması,intrauterin ölüm,lösemi,şok.hemolitik transfüzyon reaksiyonları Belirti ve Bulgular:En tipik belirtisi kanamadır.yaygın peteşi ve ekimoz, şok, ani vajinal kanama ya da cerrahi sonrası insizyon yerinde kanama,ile DIC başlar.koagülasyon testleri bozuktur.
Kan Transfüzyonları Direkt:vericiden alınan kan aynı anda alıcıya verilir. İndirekt:Vericiden alınan kan laboratuvara gönderilerek test edilir. Uygun şartlarda saklanır.(+4 derecede en fazla 21 gün)gerektiğinde alıcıya verilir. Exchange transfüzyon:kanın değiştirilmesi demektir.alıcının kanı vericininkiyle tamamen değiştirilir.
Kan Transfüzyonları 1 Ünite kan: ACD(Asit Citrat Dextroz) ve CPD(Citrat Phosphate Dextroz) konulmuş vakumlu şişeye vericiden 450 mlt kan alınır.buna 1 ünite kan denir. Kan verileceği zaman buz dolabında çıkartılarak oda sıcaklığına gelmesi beklenir. Verilmeden önce şişedeki kan alıcınınkiyle aynı olsa bile Cross-Match (karşılaştırma) yapılır.şişedeki kan serumu ile alıcının eritrositleri,alıcının serumu ile de şişedeki kanın eritrositleri bir lam üzerinde karıştırılır. Aglütinasyon olup olmadığına bakılır.
Kan Transfüzyonları Kan filtreli set ile verilir.ara sıra torba ya da şişe hafifçe çalkalanır. Torba takılınca en çok 5 saat içinde gönderilip bitirilmelidir.
Vericinin Özellikleri 18-59 yaş aralığında olmak 50 kilonun üzerinde olmak Sifiliz,sıtma,hepatit,Tbc,AIDS olmamak Hamile olmamak Yakın zamanda aşılanmamış olmak
Kan Transfüzyonlarının Komplikasyonları