Ghorbanli ve ark., 1999; Karaman, 1999; Singh ve ark.,1999; Mozaffari ve ark., 2000; Özel ve Demirbilek, 2000,, 2001; D antuono ve ark., 2002;, 2002;

HR.Ü.Z.F.Dergisi, 2009, 13(1):17-25 J.Agric.Fac.HR.U., 2009, 13(1):17-25 FARKLI SIRA ARALIĞI VE TOHUMLUK MİKTARLARININ ÇÖREK OTUNDA (Nigella sativa L.) VERİM VE BAZI TARIMSAL KARAKTERLERE ETKİSİ Abdulhabip ÖZEL * Ufuk DEMİREL İslim GÜLER Kaan ERDEN Yayın Geliş Tarihi: 12.09.2008 Araştırma Makalesi ÖZET Çörek otunda (Nigella sativa L.) uygun sıra aralığı ve tohumluk miktarının belirlendiği bu çalışma, 2000-01 ve 2001-02 kışlık ürün yetiştirme sezonlarında iki yıl süreyle, Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi araştırma alanında, üç tekrarlamalı olarak, bölünmüş parseller deneme desenine göre yürütülmüştür. Denemede, iki farklı sıra aralığı (15 cm ve 30 cm) ve dört farklı tohumluk miktarı (1 kg da -1, 2 kg da -1, 3 kg da -1 ve 4 kg da -1 ) uygulanmıştır. Araştırmada, tohum verimi (140.63-248.23 kg da -1 ), uçucu yağ verimi (0.40-1.03 l da -1 ), uçucu yağ oranı (%0.24-0.43 (v/w)), bin tohum ağırlığı (2.07-2.40 g), tohum sayısı (53.07-89.40 adet kapsül -1 ), dal sayısı (2.30-4.43 adet bitki -1 ), kapsül sayısı (2.27-15.97 adet bitki -1 ) ve bitki boyu (69.07-88.50 cm) saptanmıştır. En yüksek tohum verim değerleri 15 cm x 2 kg da -1 uygulamasında elde edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Çörek otu (Nigella sativa L.), Sıra arası, miktarı EFFECT of DIFFERENT ROW SPACING and SEEDING RATES on BLACK CUMIN (Nigella sativa L.) YIELDS and SOME AGRICULTURAL CHARACTERS ABSTRACT This study was conducted to determine the optimal row spacing and seeding rate of black cumin (Nigella sativa L.) at the conditions of Harran Plain during 2000-2001 and 2001-202 winter crop production periods in accordance with split plot design with 3 repetitions. Two different row spacing (15 cm, and 30 cm) and four seeding rate (1 kg da -1, 2 kg da -1, 3 kg da -1 and 4 kg da -1 ) were used. In the study, seed yield (140.63-248.23 kg da -1 ), essential oil yield (0.40-1.03 l da -1 ), essential oil content (0.24-0.43% (v/w)), thousand seed weight (2.07-2.40 g), seed number (53.07-89.40 unit capsule -1 ), branch number (2.30-4.43 unit plant -1 ) capsule number (2.27-15.97 unit plani -1 ) and plant height (69.07-88.50 cm) were determined. Results obtained that the highest seed yield values were found on 15 cm x 2 kg da -1 treatment for black cumin, under the Harran Plain conditions. Keywords: Black cumin (Nigella sativa L.), Row spacing, Seeding rate GİRİŞ Çörek otu (Nigella sativa L.), baharat olarak özellikle Ortadoğu ve Hindistan da kullanılan, mutfak ve gıda sanayinde tüm ola - rak unlu mamulleri süslemek, lezzet vermek, sabit yağı ve uçucu yağı, eczacılık ve kozmetikte kullanılan bir bitkidir (Akgül, 1993). Halk hekimliğinde idrar ve süt artırıcı, iştah açıcı, midevi, gaz ve adet söktürücü özelliklerinden dolayı kullanılır (Baytop, 1999). Meyvelerinde sabit yağ (%30-45), alkaloid (nigelin), saponin (melantin), protein (%20-30) ve uçucu yağ (%0.01-0.50) bulunur. Uçucu yağın ana bileşeni trans-anethole (%38.3) ve p-cymene (%14.8) oluşturmaktadır (Akgül, 1993; Baytop, 1999; Nickavar ve ark., 2003). Son yıllarda modern tıpta yaygın olarak, çörek otu sabit yağı ve uçucu yağının anti bakteriyel, anti tümör, sakinleştirici, yatıştırıcı ve ağrı kesici, kan şekeri düşürücü, düz kas gevşetici, sitotoksik ve immunostimulan etkilerinden dolayı araştırıldığı bildirilmektedir (Nickavar ve ark., 2003). Çörek otunda verim, kalite kriterleri ve bitkisel özelliklerini çevre faktörlerinin ve yetiştirme tekniklerinin (ekim zamanı, sulama-gübreleme miktarı ve sıklığı, tohumluk miktarı vb.) önemli düzeyde etkilediği bazı araştırıcılar tarafından bildirilmiştir (Das ve ark., 1991; Hajar ve ark., 1996; Geren ve ark., 1997; Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü, Şanlıurfa GAP Toprak-Su Kaynakları ve Tarımsal Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü, Şanlıurfa Bu makale, GAP BKİ/5 nolu projenin bir bölümünden hazırlanmıştır. * Sorumlu Yazar: hozel@harran.edu.tr

Ghorbanli ve ark., 1999; Karaman, 1999; Singh ve ark.,1999; Mozaffari ve ark., 2000; Özel ve Demirbilek, 2000,, 2001; D antuono ve ark., 2002;, 2002; İpek ve ark., 2005; Ashraf ve ark., 2006). Birim alandaki bitki sayısı da çörek otunda verimi ve tarımsal özellikleri etkileyen önemli faktörlerden biridir. Birim alandaki bitki sayısı ekilen tohumluk miktarına veya sıra aralığına bağlı olarak değişebilir. Yapılan araştırmalarda tohumluk miktarının (Singh ve ark., 2002; Toncer ve Kızıl, 2004; Tunçtürk ve ark., 2005), sıra arası uygulamalarının (Ghosh ve ark., 1981; Ahmed ve Haque, 1986; El Deen ve Ahmed, 1997; Shadia ve ark., 1998; Kızıl ve Toncer, 2005) ve sıra üzeri mesafelerinin (Das ve ark., 1992) bazı bitkisel özellikleri ve verimi etkilediği, çok sık ve seyrek ekimlerde verimin azaldığı, bölgelere göre uygun bitki sıklığının ve tohumluk miktarının değiştiği bildirilmektedir. Bu çalışmada, farklı tohumluk miktarı ve sıra aralığının çörek otu (Nigella sativa L.) nda verim ve bazı tarımsal karakterlere olan etkilerini belirlemek amaçlanmıştır. MATERYAL ve YÖNTEM Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Araştırma Alanında 2000-01 ve 2001-02 kışlık ürün yetiştirme sezonlarında yürütülen denemede, daha önceki denemelerde kullanılan çörek otu (Nigella sativa L.) populasyonu tohumları materyal olarak kullanılmıştır. Şanlıurfa ili iklim değerleri, Çizelge 1 de görüldüğü gibi 2000-01 ve 2001-02 kışlık ürün yetiştirme sezonlarında, yağış hariç genel olarak benzer olmuştur. Denemenin birinci yılında toplam 446 mm ve ikinci yılında toplam 483.7 mm yağış kaydedilmiştir. Birinci yıl özellikle Ekim, Aralık ve Ocak aylarında ikinci yıla göre oldukça düşük yağış gerçekleşmiştir. İkinci yıl Mayıs ayından itibaren birinci yıl ise Haziran ayında neredeyse hiç yağış düşmemiştir (Anonim, 2002). Deneme bölünmüş parseller deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak düzenlenerek, iki farklı sıra aralığı (15 cm ve 30 cm) ana parselleri ve dört farklı tohumluk miktarı (1 kg da -1, 2 kg da -1, 3 kg da -1 ve 4 kg da -1 ) uygulaması ise alt parselleri oluşturacak şekilde kurulmuştur. Her alt parsel 5 m uzunluğunda 5 sıradan oluşmuştur. Parsellere toprak hazırlığı sırasında saf olarak 5 kg N da -1 ve 5 kg P 2 O 5 da -1 gübresi verilmiş ve üst gübre olarak 5 kg N da -1 gübre uygulanmıştır. Ekimler birinci yıl 2 Kasım 2000 ve ikinci yıl 5 Kasım 2001 tarihinde yapılmıştır. Ekilen tohumlukların çimlenme gücü, yıllara göre sırasıyla, %80 ve %82 olarak belirlenmiş, tohumluktan uygulamalara göre her sıraya atılacak tohumluk miktarı ayrı ayrı hesaplanarak, ekimler tek sıra el mibzeri (Hege 91) kullanılarak yapılmıştır. Sırasıyla 27 Kasım 2000 ve 28 Kasım 2001 tarihinde çıkış, 7 Mayıs 2001 ve 7 Mayıs 2002 tarihlerinde ilk çiçeklenme gözlenmiştir. Ekimden hasada kadar gerekli bakım işlemleri (yabancı otla mücadele, gübreleme, çapalama, vb..) uygun dönemlerde yapılmıştır. Kasım ayının ilk yarısı yağışsız geçtiği için 2 defa beşer saat yağmurlama sulama, Mayıs ve Haziran aylarında ise birinci yıl 2, ikinci yıl 3 Çizelge 1. Araştırmanın yürütüldüğü aylara ilişkin bazı iklim değerleri. Sıcaklık ºC Yağış Oransal Nem Aylar Yıllar Ortalama Maksimum Minimum (mm) (%) Ekim 2000 19.1 31.6 9.4 7.6 54.4 2001 20.6 33.6 9.5 42.1 52.1 Kasım 2000 14.4 26.2 5.7 69.1 52.9 2001 11.6 26.5-0.4 41.7 61.2 Aralık 2000 8.0 18.0 1.0 85.8 71.7 2001 7.6 16.2-2.1 179.1 81.4 Ocak 2001 7.9 17.4 0.0 14.0 63.0 2002 4.9 17.7-1.1 25.7 64.2 Şubat 2001 8.1 20.4-3.3 92.1 62.2 2002 9.8 20.5 1.6 42.7 60.0 Mart 2001 14.6 25.2 6.3 66.9 58.7 2002 12.6 26.9 3.7 97.4 63.6 Nisan 2001 17.2 31.6 7.4 59.9 60.6 2002 14.7 25.1 6.7 47.3 69.5 Mayıs 2001 20.1 35.8 9.3 50.6 52.8 2002 21.4 36.3 10.1 7.4 50.9 Haziran 2001 29.2 40.4 17.2 0.0 28.7 2002 28.7 41.4 16.0 0.3 38.3 18

defa tava sulama yapılmıştır. Hasatlar, bitkilerin sararmaya başladığı ve kapsüllerdeki danelerin siyah renk alarak olgunlaştıkları dönemde, her iki yılda da 15 Haziran tarihinde elle yapılmıştır. Bitkiler gölgede kurutulduktan sonra harmanlanmıştır. Denemede, bitki boyu (cm), dal sayısı (adet bitki -1 ), kapsül sayısı (adet bitki -1 ), tohum sayısı (adet kapsül -1 ), bin tohum ağırlığı (g), tohum verimi (kg da -1 ) ve uçucu yağ verimi (l da - 1 ), gözlemleri yöntemleri uyarınca (Özel ve ark. 2007) alınmıştır. Uçucu yağ oranı (%) belirlenirken her parselden harmanlanarak elde edilmiş tohumlardan bir miktar öğütülmüş ve öğütülmüş tohumdan 50 g örnek alınarak Clavenger apparatus yardımıyla su buharı distilasyonuna (2 saat) tabi tutulmuş ve 100 g örnekteki oranı volumetrik (v/w) olarak belirlenmiştir. Elde edilen veriler MSTAT-C paket programı kullanılarak bölünmüş parseller deneme deseninde varyans analizine tabi tutulmuş ve önemli çıkan ortalamalar LSD (%5) e göre gruplandırılarak, yıllar ayrı ayrı olarak sunulmuştur. ARAŞTIRMA BULGULARI ve TARTIŞMA Kombine bölünmüş parseller deneme desenine göre yapılan varyans analizinde yıllar arası fark önemli çıktığı için bu makalede yıllar ayrı ayrı değerlendirilmiştir (, 2007). Yıllar arasındaki farklılık deneme yıllarındaki iklim faktörlerinden kaynaklanabilir. Özellikle ikinci yıl yağışın birinci yıla göre fazla ve daha düzenli olması yıllar arasındaki farkı ortaya çıkarmıştır (Çizelge 1). Bitki Boyu (cm) elde edilen ortalama bitki boyu değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2 de, çörek otunda bitki boyu değerleri üzerine birinci yıl, farklı tohumluk miktarı, sıra aralığı ve interaksiyon etkilerinin istatistiksel olarak önemsiz olduğu; ikinci yıl ise sıra aralığı ve tohumluk miktarı etkisinin istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır. Elde edilen ortalama bitki boyu değerlerinin birinci yıl, 75.00 cm (30 cm x 4 kg da -1 ) ile 88.50 cm (30 cm x 1 kg da -1 ), ikinci yıl, 69.07 cm (15 cm x 4 kg da -1 ) ile 83.63 cm (30 cm x 1 kg da -1 ) arasında değiştiği görülmektedir. Genel olarak birim alandaki bitki sayısı arttıkça bitki boyunda bir düşüş gözlenmiştir. Bu durum, birim alanda artan bitki sayısının bitki vejetatif gelişimini olumsuz yönde etkilemesinden kaynaklanabilir. Bulgularımız sıra arası mesafenin bitki boyunu önemli derecede etkilemediğini bildiren Ahmed ve Haque (1986) ve El Deen ve Ahmed (1997) in bulgularıyla kısmen uyumludur. Yağışın daha düzenli alındığı yıl dar sıra aralarından daha düşük bitki boyu elde edilmiştir. Ayrıca ikinci yıl tohumluk miktarı arttıkça bitki boyu kademeli olarak düşmüştür. Bulgularımız, bitki boyu değerini 10 kg ha -1 tohumluk uygulamasından daha sık uygulamalarda azaldığını bildiren Singh ve ark. (2002) ve Toncer ve Kızıl (2004) ve 15 kg ha -1 tohumluk uygulamasından daha sık tohumluk miktarlarında bitki boyunun azaldığını bildiren Tunçtürk ve ark. (2005) ün bulgularıyla uyumludur. Bitki boyuna ilişkin değerlerimiz, Geren ve ark. (1997), Özel ve Demirbilek (2000), Özel ve ark. (2001), (2002), İpek ve ark. (2005), Toncer ve Kızıl (2004) ve Tunçtürk ve ark. (2005) nın bildirdikleri değerlerden yüksek saptanmıştır. Çizelge 2. 2000-201 ve 2001-2002 yetiştirme dönemlerinde sıra aralığı ve tohumluk miktarlarına göre çörek otunda saptanan ortalama bitki boyu değerleri ve oluşan Bitki Boyu (adet bitki -1 ) 1 kg da -1 83.17 88.50 85.83 81.60 83.63 82.62 a 2 kg da -1 88.47 86.40 87.43 76.37 78.30 77.33 ab 3 kg da -1 86.13 87.93 87.03 71.80 83.33 77.57 ab 4 kg da -1 86.70 75.00 84.90 69.07 75.00 72.03 b Ortalama 86.12 86.48 74.71 b 80.67 a Lsd (%5) - 3.86 (SA), 5.68 (TM) SA Ö * TM Ö * SA x TM Ö Ö * P<0.05 düzeyinde önemli, Ö önemsiz, 19

Dal Sayısı (adet bitki -1 ) denemeden elde edilen ortalama dal sayısı değerleri Çizelge 3 te verilmiştir. Çizelge 3 te, çörek otunda farklı tohumluk miktarı ve sıra aralığının dal sayısı üzerine, birinci yıl sıra aralığı ve tohumluk miktarı etkilerinin; ikinci yıl ise sadece tohumluk miktarı etkisinin istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır. Elde edilen dal sayısı değerleri birinci yıl, 4.43 adet bitki -1 (15 cm x 3 kg da -1 ) ile 6.80 adet bitki -1 (30 cm x 1 kg da -1 ) ikinci yıl, 2.30 adet bitki -1 (15 cm x 4 kg da -1 ) ile 3.70 adet bitki -1 (15 cm x 1 kg da -1 ) arasında değiştiği görülmektedir. Genel olarak daha seyrek bitki popülasyonlarında daha fazla dal sayısı değerleri saptanmıştır ve en fazla dal sayısı 30 cm sıra aralığında ve 1 kg da -1 tohumluk uygulamasından elde edilmiştir. Birim alanda artan bitki sayısı bitkilerin vejetatif gelişimlerini olumsuz yönde etkilemiştir. Bulgularımız sıra arası mesafenin dal sayısını önemli derecede etkilemediğini bildiren Ahmed ve Haque (1986) ve El Deen ve Ahmed (1997) in bulgularıyla ve dal sayısı değerlerinin artan sıra arası mesafelerde arttığını bildiren Shadia ve ark. (1998) ve Kızıl ve Toncer (2005) nın bulgularıyla kısmen uyumludur. Bu durum yetiştirme koşullarının ve uygulamaların farklılığından kaynaklanabilir. Genel olarak artan tohumluk miktarı dal sayısını düzenli olarak azaltmıştır. Benzer bulgular, Das ve ark. (1992), Singh ve ark. (2002), Toncer ve Kızıl (2004) ve Tunçtürk ve ark. (2005) tarafından bildirilmiştir. Dal sayısına ilişkin değerlerimiz, Özel ve Demirbilek (2000), (2001), Özel ve ark. (2002) ve İpek ve ark. (2005) nın bildirdiği değerlere benzer Toncer ve Kızıl (2004) ve Tunçtürk ve ark. (2005) nın bildirdiği değerlerden düşük bulunmuştur. Kapsül Sayısı (adet bitki -1 ) 2000-01 ve 2001-02 yetiştirme dönemle-rinde denemeden elde edilen ortalama kapsül sayısı değerleri Çizelge 4 de gösterilmiştir. Çizelge 4 de, çörek otunda kapsül sayısı üze-rine birinci yıl farklı tohumluk miktarı ve sıra aralığı etkilerinin; ikinci yıl ise sadece tohumluk miktarı etkisinin istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır. Elde edilen ortalama kapsül sayısı değerlerinin birinci yıl, 7.97 adet bitki -1 (15 cm x 3 kg da -1 ) ile 15.97 adet bitki -1 (30 cm x 1 kg da -1 ) ikinci yıl, 2.27 adet bitki -1 (15 cm x 4 kg da -1 ) ile 5.40 adet bitki -1 (30 cm x 1 kg da -1 ) arasında değiştiği görülmektedir. Genel olarak daha seyrek bitki populasyonlarında daha fazla kapsül sayısı değerleri saptanmıştır. Uygulamalara bağlı olarak artan dal sayısı (Çizelge 3) bitkideki kapsül sayısını da artırmıştır. En yüksek değerler her iki yılda 30 cm sıra arası ve 1 kg da -1 tohumluk miktarı uygulamasında saptanmıştır. Bu durum, fazla tohumluk miktarlarında bitkilerin daha zor rekabet koşullarına maruz kalmalarından kaynaklanabilir. Bulgularımız, düşük tohumluk miktarı uygulamalarının bitkide kapsül sayısının arttığını bildiren Das ve ark. (1992), Singh ve ark. (2002), Toncer ve Kızıl (2004) ve Tunçtürk ve ark. (2005) nın bulgularıyla ve artan sıra aralığının bitkide kapsül sayısını artırdığını bildiren Ghosh ve ark. (1981), Ahmed ve Haque (1986), El Deen ve Ahmed (1997), Shadia ve ark. (1998) ve Kızıl ve Toncer (2005) nın bulgularıyla uyumludur. Ayrıca kapsül sayısı değerlerimiz, Geren ve ark. (1997), Özel ve Demirbilek (2000) ve (2002) ve İpek ve ark. (2005) nın bildirdiği değerlere benzer Toncer ve Kızıl (2004) ve Tunçtürk ve ark. (2005) nın bildirdiği değerlerden düşük bulunmuştur. Çizelge 3. 2000-2001 ve 2001-2002 yetiştirme dönemlerinde farklı sıra aralığı ve tohumluk miktarlarına göre çörek otunda saptanan ortalama dal sayısı değerleri ve oluşan Dal Sayısı (adet bitki -1 ) 1 kg da -1 5.60 6.80 6.20 a 3.70 3.53 3.62 a 2 kg da -1 4.60 6.20 5.40 b 3.30 3.43 3.37 ab 3 kg da -1 4.43 6.10 5.27 b 2.87 3.03 2.95 b 4 kg da -1 5.20 5.30 5.25 b 2.30 2.47 2.38 c Ortalama 4.96 b 6.10 a 3.04 3.12 Lsd (%5) 0.40(SA), 0.66 (TM) 0.52 (TM) SA ** Ö TM * ** SA x TM Ö Ö * P<0.05 düzeyinde önemli, **P<0.01 düzeyinde önemli, Ö önemsiz, 20

Çizelge 4. 2000-2001 ve 2001-2002 yetiştirme dönemlerinde farklı sıra aralığı ve tohumluk miktarlarına göre çörek otunda saptanan ortalama kapsül sayısı değerleri ve oluşan Kapsül Sayısı (adet bitki -1 ) 1 kg da -1 10.27 15.97 13.12 a 5.00 5.40 5.20 a 2 kg da -1 10.20 13.07 11.63 ab 3.28 3.53 3.41 b 3 kg da -1 7.97 13.63 10.80 b 3.30 3.23 3.27 b 4 kg da -1 9.23 12.80 11.02 b 2.27 2.67 2.47 c Ortalama 9.42 b 13.87 a 3.46 3.71 Lsd (%5) 2.18 (SA), 1.77 (TM) 0.65 (TM) SA * Ö TM * ** SA x TM Ö Ö * P<0.05 düzeyinde önemli, **P<0.01 düzeyinde önemli, Ö önemsiz, Tohum Sayısı (adet kapsül -1 ) 2000-201 ve 2001-2002 yetiştirme dönemlerinde denemeden elde edilen ortalama kapsülde tohum sayısı değerleri Çizelge 5 te verilmiştir. Çizelge 5 te, çörek otunda tohum sayısı üzerine, birinci yıl farklı tohumluk miktarı ve sıra aralığı etkisinin ve ikinci yıl ise tohumluk miktarı etkisinin istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır. Elde edilen ortalama kapsülde tohum sayısı değerlerinin birinci yıl, 77.73 adet kapsül -1 (15 cm x 2 kg da -1 ) ile 89.40 adet kapsül -1 (30 cm x 3 kg da -1 ) ikinci yıl, 53.07 adet kapsül -1 (30 cm x 4 kg da -1 ) ile 69.33 adet kapsül -1 (30 cm x 1 kg da -1 ) arasında değiştiği görülmektedir. En yüksek kapsülde tohum sayısı 30 cm sıra arasında, 1 kg da -1 tohumluk uygulamasından elde edilmiştir. Genel olarak daha seyrek bitki populasyonlarında kapsülde tohum sayısı değerleri daha yüksek saptanmıştır. Bulgularımız birim alandaki bitki sayısının azalmasına bağlı olarak kapsülde tohum sayısının arttığını bildiren Das ve ark. (1992), El Deen ve Ahmed ( 1997) ve Tunçtürk ve ark. (2005) nın bulgularıyla uyumludur. Kapsülde tohum sayısına ilişkin değerlerimiz, (2002) nin bildirdikleri değerlerinden yüksek, Tunçtürk ve ark. (2005) nın bildirdiği değerlere benzer Toncer ve Kızıl (2004) ın bildirdiği değerlerden düşük bulunmuştur. Bin Tohum Ağırlığı (g) 2000-01 ve 2001-02 yetiştirme dönemle-rinde denemeden elde edilen ortalama bin tohum ağırlığı değerleri Çizelge 6 da gösterilmiştir. Çizelge 6 da, çörek otunda bin tohum ağırlığı üzerine, birinci yıl tohumluk miktarı ve sıra arası x tohumluk miktarı interaksiyon etkilerinin istatistiksel olarak önemli olduğu, ikinci yıl ise tüm uygulama ve interaksiyon etkilerinin istatistiksel olarak önemsiz olduğu saptanmıştır. Elde edilen bin tohum ağırlığı ortalama değerlerinin birinci yıl, 2.07 g (15 cm x 1 kg da -1 ) ile 2.23 g (15 cm x 2 kg da -1 ) ikinci Çizelge 5. 2000-2001 ve 2001-2002 yetiştirme dönemlerinde farklı sıra aralığı ve tohumluk miktarlarına göre çörek otunda saptanan ortalama tohum sayısı değerleri ve oluşan Tohum Sayısı (adet kapsül -1 ) 1 kg da -1 86.20 85.67 85.93 64.60 69.33 66.97 a 2 kg da -1 77.73 86.97 82.35 61.23 58.17 59.70 b 3 kg da -1 79.77 89.40 84.58 60.50 53.20 56.85 b 4 kg da -1 79.93 86.53 83.23 55.57 53.07 54.32 b Ortalama 80.91 b 87.14 a 60.48 58.44 Lsd (%5) 4.73 (SA) 5.61 (TM) SA * Ö TM Ö ** SA x TM Ö Ö * P<0.05 düzeyinde önemli, **P<0.01 düzeyinde önemli, Ö: önemsiz, 21

yıl, 2.30 g (15 cm x 3 kg da -1 ) ile 2.40 g (15 cm x 1 kg da -1 ve 30 cm x 4 kg da -1 ) arasında değiştiği görülmektedir. Genel olarak bin tohum ağırlığı üzerine sıra arası ve tohumluk miktarı uygulamalarının önemli bir etkisi olmamakla beraber, en yüksek bin tohum ağırlığı değeri 15 cm x 2 kg da -1 tohumluk uygulamasından elde edilmiştir. Bulgularımız sıra arası mesafenin bin tohum ağırlığı değerlerini önemli derecede etkilemediğini bildiren Shadia ve ark. (1998) ve Kızıl ve Toncer (2005) in bulgularıyla çelişmektedir. Bu durum ekolojik koşullardan ve yetiştirme tekniği farklılığından kaynaklanabilir. Ancak, bin tohum ağırlığının tohumluk miktarı uygulamalarından etkilenmediğini bildiren Toncer ve Kızıl (2004) ve Tunçtürk ve ark. (2005) nın bulguları bulgularımızla kısmen uyumlu bulunmuştur. Yağışın daha düzenli alındığı yıl uygulamaların bin tohum ağırlığı üzerine olan etkisi önemsiz olmuştur. Bin tohum ağırlığı değerlerimiz, Özel ve Demirbilek (2000), (2001) ve Özel ve ark. (2002) ve Tunçtürk ve ark. (2005) nın bildirdikleri değerlere benzer, Toncer ve Kızıl (2004) ve İpek ve ark. (2005) nın bildirdiği değerlerden yüksek, D antuono ve ark. (2002) nın bildirdikleri değerlerden düşük saptanmıştır. Çizelge 6. 2000-2001 ve 2001-2002 yetiştirme dönemlerinde farklı sıra aralığı ve tohumluk miktarlarına göre saptanan ortalama bin tohum ağırlığı değerleri ve oluşan Bin Tohum Ağırlığı (g) 1 kg da -1 2.07 d 2.08 cd 2.08 2.40 2.37 2.38 2 kg da -1 2.23 a 2.12 bcd 2.18 2.33 2.38 2.35 3 kg da -1 2.14 b 2.14 b 2.14 2.30 2.32 2.31 4 kg da -1 2.10 bcd 2.13 bc 2.12 2.32 2.40 2.36 Ortalama 2.14 2.12 2.34 2.37 Lsd (%5) 0.06 (SAxTM) - SA Ö Ö TM ** Ö SA x TM ** Ö * P<0.05 düzeyinde önemli, ** P<0.01 düzeyinde önemli, Ö: önemsiz, Uçucu Yağ Oranı (%, v/w) denemeden elde edilen ortalama uçucu yağ oranı değerleri Çizelge 7 de gösterilmiştir. Çizelge 7 de, çörek otunda uçucu yağ oranı üzerine,birinci yıl tohumluk miktarı uygulamasının, ikinci yıl tohumluk miktarı ve sıra arası* tohumluk miktarı interaksiyon etkilerinin istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır. Elde edilen ortalama uçucu yağ oranı değerleri birinci yıl %0.24 (30 cm x 2 kg da -1 ) ile %0.38 (30 cm x 4 kg da -1 ) arasında değiştiği ikinci yıl ise, %0.32 (30 cm x 2 kg da -1 ) ile %0.43 (15 ve 30 cm x 4 kg da -1 ) arasında değiştiği görülmektedir. Genel olarak uçucu yağ oranı üzerine sıra aralığı uygulamalarının Çizelge 7. 2000-2001 ve 2001-2002 yetiştirme dönemlerinde farklı sıra aralığı ve tohumluk miktarlarına göre çörek otunda saptanan ortalama uçucu yağ oranı değerleri ve oluşan Uçucu Yağ Oranı (%, v/w) 1 kg da -1 0.27 0.26 0.27 b 0.37 bc 0.42 ab 0.39 2 kg da -1 0.24 0.24 0.24 b 0.42 ab 0.32 c 0.37 3 kg da -1 0.31 0.32 0.32 a 0.38 ab 0.38 ab 0.38 4 kg da -1 0.32 0.38 0.35 a 0.43 a 0.43 a 0.43 Ortalama 0.29 0.30 0.40 0.39 Lsd (%5) 0.04 (TM) 0.05 (SAxTM) SA Ö Ö TM ** * SA x TM Ö ** * P<0.05 düzeyinde önemli, **P<0.01 düzeyinde önemli, Ö: önemsiz, 22

yağ oranı 4 kg da -1 tohumluk uygulamasından elde edilmiştir. Bu durum uçucu yağ oranının ekolojik koşullara ve kültürel uygulamalara bağlı olarak çok kolaylıkla değişebilen bir özellik olmasından kaynaklanmaktadır (Özel ve Demirbilek, 2000;, 2001). Uçucu yağ oranı değerlerimiz, Özel ve Demirbilek (2000) ve (2002) nın bildirdiği değerlerinden yüksek, Geren ve ark. (1997), (2001), D antuono ve ark. (2002) ve Toncer ve Kızıl (2004) ın bildirdiği değerlere benzer ve Tunçtürk ve ark. (2005) ve Ashraf ve ark. (2006) nın bildirdiği değerlerden düşük bulunmuştur. Tohum verimi (kg da -1 ) denemeden elde edilen ortalama tohum verimleri ve oluşan gruplar Çizelge 8 de verilmiştir. Çizelge 8 de, çörek otunda tohum verimi üzerine sadece ikinci yıl tohumluk miktarı ve sıra arası x tohumluk miktarı interaksiyon etkilerinin istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır. Elde edilen ortalama tohum verimi değerlerinin birinci yıl 140.63-188.57 kg da -1, ikinci yıl 183.37-248.23 kg da -1 arasında değiştiği görülmektedir. En yüksek tohum verimi değerleri her iki yılda da 2 kg da -1 tohumluk uygulamasından elde edilmiştir. Bu değerlerin altındaki ve üstündeki uygulamalarda tohum verimi azalma göstermiştir. Bu durum birim alandaki bitki sayısının artmasına bağlı olarak bitkiler arasındaki olumsuz rekabetten kaynaklanabilir. Nitekim, birim alanda artan bitki sayısının bir dereceye kadar verimi artırdığını ve daha yüksek sıklıklarda verimin olumsuz yönde etkilendiğini Das ve ark. (1992), Singh ve ark. (2002), Toncer ve Kızıl (2004) ve Tunçtürk ve ark. (2005) tarafından bildirilmektedir. Genel olarak her iki yılda da 15 cm sıra arası mesafe uygulamasından daha fazla tohum verimi alınmıştır. Bu durum, dar sıra aralarında bitkilerin fazla dallanmasının engellenmesinden kaynaklanabilir. Bulgularımız, dar sıra aralığı uygulamalarında verimin arttığını bildiren Ghosh ve ark. (1981), Ahmed ve Haque (1986), El Deen ve Ahmed (1997) ve Shadia ve ark. (1998) nın bulgularıyla uyumludur. Ayrıca çörek otu verimine ilişkin değerlerimiz, Ghosh ve ark. (1981), Geren ve ark. (1997), Özel ve Demirbilek (2000), Özel ve ark. (2001), D antuono ve ark.(2002), Özel ve ark.(2001), Toncer ve Kızıl (2004), İpek ve ark. (2005) ve Tunçtürk ve ark. (2005) nın bildirdiği değerlerden yüksek bulunmuştur. Uçucu Yağ Verimi (l da -1 ) denemeden elde edilen ortalama uçucu yağ verimleri ve oluşan gruplar Çizelge 9 da verilmiştir. Çizelge 9 da, çörek otunda uçucu yağ verimi üzerine, birinci yıl tohumluk miktarı ve ikinci yıl ise sıra arası x tohumluk miktarı interaksiyon etkilerinin istatistiksel olarak önemli olduğu saptanmıştır. Elde edilen ortalama uçucu yağ verimi değerlerinin birinci yıl, 0.40 l da -1 (15 cm x 1 kg da -1 ) ile 0.53 l da -1 (30 cm x 4 kg da -1 ) ve ikinci yıl, 0.75 l da -1 (30 cm x 2 kg da -1 ) ile 1.03 l da -1 (15 cm x 2 kg da -1 ) arasında değiştiği görülmektedir. Genel olarak uçucu yağ veriminde bir düzensizlik görülmekle beraber, 15 cm sıra arası uygulamasından 30 cm sıra arası uygulamasına göre daha yüksek uçucu yağ verimi alınmıştır. Çizelge 8. 2000-2001 ve 2001-2002 yetiştirme dönemlerinde farklı sıra aralığı ve tohumluk miktarlarına göre çörek otunda saptanan ortalama tohum verimi değerleri ve oluşan Tohum verimi (kg da -1 ) 1 kg da -1 151.00 161.07 156.03 243.30 a 215.00 b 229.15 2 kg da -1 177.40 188.57 182.98 248.23 a 236.40 a 242.32 3 kg da -1 161.37 147.53 154.45 224.37 b 210.37 b 217.37 4 kg da -1 150.93 140.63 145.78 183.37 c 189.07 c 186.22 Ortalama 160.18 159.45 224.81 212.71 Lsd (%5) - 10.84 (SAxTM) SA Ö Ö TM Ö ** SA x TM Ö ** **P<0.01 düzeyinde önemli, Ö önemsiz, 23

Çizelge 9.2000-2001 ve 2001-2002 yetiştirme dönemlerinde farklı sıra aralığı ve tohumluk miktarlarına göre çörek otunda saptanan ortalama uçucu yağ verimi değerleri ve oluşan Uçucu Yağ Verimi (l da -1 ) 1 kg da -1 0.40 0.42 0.41 b 0.89 ab 0.90 ab 0.90 2 kg da -1 0.43 0.43 0.43 b 1.03 a 0.75 c 0.89 3 kg da -1 0.51 0.47 0.49 a 0.86 bc 0.81 bc 0.83 4 kg da -1 0.48 0.53 0.51 a 0.80 bc 0.82 bc 0.81 Ortalama 0.46 0.46 0.90 0.82 Lsd (%5) 0.04 (TM) 0.14 (SAxTM) SA Ö Ö TM * Ö SA x TM Ö * * P<0.05 düzeyinde önemli, Ö önemsiz, SONUÇ ve ÖNERİLER Harran Ovası koşullarında çörek otu (Nigella sativa L.) nda uygun sıra aralığı ve tohumluk miktarının belirlenmeye çalışıldığı bu çalışmada elde edilen sonuçlara göre; Çörek otu üretimi için en uygun sıra aralığı 15 cm olarak belirlenmiş, 15 cm ve 30 cm sıra Kaynaklar Ahmed, N.U. ve Haque, K.R. 1986. Effect of row spacing and time of sowing on the yield of black cumin (Nigella sativa). Bangladesh Journal of Agriculture, 11(1), 21-24. Akgül, A.. 1993. Baharat Bilmi ve Teknolojisi. Gıda Teknolojisi Derneği Yayınları, No: 15, Ankara, sayfa 72-74. Anonim. 2002. Şanlıurfa Meteoroloji Bölge Müdürlüğü Yıllık İklim Parametreleri, 2000, 2001 ve 2002 yılları, Şanlıurfa. Ashraf, M., Ali, Q. ve Iqbal, Z. 2006. Effect of nitrogen application rate on the content and composition of oil, essential oil and minerals in black cumin (Nigella sativa L.) seeds. Journal of the Science of Food and Agriculture, 86(6), 871-876. Baytop, T. 1999. Türkiyede Bitkiler ile Tedavi (Geçmişte ve Bugün). Nobel Tıp Kitapevi, İstanbul, sayfa 189-190. D antuono, L.F., Moretti, A. ve Lovato, A.F.S. 2002. Seed yield, yield components, oil content and essential oil content and composition of Nigella sativa L. and N. Damescena L. Industrial Crops and Products, 15, 59-69. Das, A.K., Sadhu, M.K. ve Som, M.G. 1991. Effect of N and P levels on growth and yield of black cumin (Nigella sativa Linn.). Horticultura Journal, 4(1), 41-47. Das, A.K., Sadhu, M.K., Som, M.G. ve Bose, T.K. 1992. Effect of spacings on growth aralığında da 2 kg da -1 tohumluk miktarından en yüksek verim elde edilmiştir. Çörek otunda en yüksek verim değerinin saptandığı 15 cm x 2 kg da -1 uygulaması Harran Ovası için önerilebilir. and yield of black cumin. Indian Cocoa, Arecanut and Spices Journal, 16(1), 17-18. El Deen, E. ve Ahmed, T. 1997. Influence of plant distance and some phosphorus fertilization sources on black cumin (Nigella sativa L.) plants. Assiut Journal of Agricultural Sciences, 28(2), 39-56. Ghorbanli, M., Babaie, A., Babakhanloo, P. ve Mirza, M., 1999. Effects of water stress on Nigella sativa L. growth and development, quantity and quality of essential oil, and amount of seed oil. Iranian Journal of Agricultural Sciences, 30(3), 585-593. Ghosh, D., Roy, K. ve Malik, S.C. 1981. Effect of fertilizers and spacing on yield and other characters of black cumin (Nigella sativa L.). Indian-Agriculturist, 25(3), 191-197 Geren, H., Bayram, E. ve Ceylan, A. 1997. Çörekotu (Nigella sativa L.) nda farklı ekim zamanları ve fosforlu gübre uygulamasının verim ve kaliteye etkisi. Türkiye 2. Tarla Bitkileri Kongresi, 22-25 Eylül, Samsun, 376-380. Hajar, A.S., Zidan, M.A. ve Al Zahrani, H.S. 1996. Effect of salinity stress on the germination, growth and some physiological activities of black cumin (Nigella sativa L.). Arab Gulf Journal of Scientific Research, 14(2), 445-454 İpek, A., Sarıhan, E.O., Gürbüz, B., Kaya, M.D. ve Arslan, N. 2005. Bazı çörek otu (Nigella sativa L.) populasyonlarının Ankara koşullarına adaptasyonu üzerine bir araş- 24

tırma. Türkiye VI. Tarla bitkileri Kongresi, 5-9 Eylül, Antalya, 461-464. Karaman, A. 1999. Çörekotu (Nigella damascena L.) nda Farklı Ekim Zamanlarının Tohum Verimi ve Kaliteye Etkisi Üzerinde Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana, 48 sayfa. Kızıl, S. ve Toncer, Ö. 2005. Effect of row spacing on seed yield, yield components, fatty oil and essential oil of Nigella sativa L. Crop Research (Hisar), 30(1), 107-112. Mozaffari, F.S., Ghorbanli, M., Babai, A. ve Sepehr, M.F. 2000. The effect of water stress on the seed oil of Nigella sativa L. Journal of Essential Oil Research, 12(1), 36-38 Nickavar, B., Mojab, F., Javidni, K. ve Amoli, M.A.R. 2003. Chemical composition of the fixed and volatile oils of Nigella sativa L. from Iran. Zeitschrift für Naturforschung, 58(9-10), 629 631. Özel, A. ve Demirbilek, T. 2000. Harran Ovası kuru koşullarında bazı tek yıllık baharat bitkilerinin verim ve bazı agronomik özelliklerinin belirlenmesi. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 4(3-4), 21-32. Özel, A., Demirbilek, T. ve Çopur, O. 2001. Determination of the yield and agronomic characters of some annual spice plants under the Harran Plain conditions. Workshop on Agricultural and Quality Aspects of Medicinal and Aromatic Plants, May 29- June, Adana, 51-158. Özel, A., Demirbilek, T. ve Güler, İ. 2002. Harran Ovası kuru koşullarında farklı ekim zamanlarının çörekotu türleri (Nigella spp.) nin verim ve bazı tarımsal karakterlerine etkisi. Harran Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 6(3-4), 81-90. Özel, A., Demirbilek, T., Erden K., Demirel U. ve Güler, İ. 2007. Harran Ovası Koşullarında Bazı Baharat bitkilerinde optimum to-humluk miktarının belirlenmesi. GAP BKİB, Proje no: 5, Kesin Sonuç Raporu (Basılmamış), Şanlıurfa, 119 sayfa. Shadia, K. A., Malaka, E. I. ve Aly, A. F. 1998. Effect of sowing dates and planting distances on Nigella sativa. Egyptian Journal of Agricultural Research, 76(3), 1145-1156. Singh, S.K., Singh, B. ve Singh, S. 1999. Response of nigella (Nigella sativa L.) to nitrogen and phosphorus. Crop Research Hisar, 18(3), 478-479. Singh, S.K., Singh, B. ve Singh, M.B. 2002. Response of nigella (Nigella sativa L.) to seed rate and row spacing. Progressive Agriculture, 2(1), 80-81. Toncer, Ö. ve Kızıl, S. 2004. Effect of seed rate on agronomic and technologic characters of Nigella sativa L. International Journal of Agriculture and Biology, 6(3), 529-532. Tunçtürk, M., Ekin, Z. ve Türközü, D. 2005. Response of black cumin (Nigella sativa L.) to different seed rates growth, yield components and essential oil content. Journal of Agronomy, 4(3), 216-219. 25