Uluslararas Bir Aktör Olarak AB nin zledi i Politikalar Meriç GÜVEN* 11 Eylül 2001 de New York taki Dünya Ticaret Merkezi ne yapılan saldırı, ABD dış politikasını ve ulusal güvenlik stratejisini değiştirmiş; 17 Eylül 2001 de ABD nin yeni Ulusal Güvenlik Stratejisi tüm dünyaya duyurulmuştur. Bush yönetimi benimsediği yeni Ulusal Güvenlik Stratejisi yle kendi ulusal refahı ve menfaatleri söz konusu olduğunda meşru müdafaa hakkını kullanarak tek başına hareket edeceğini, tehdidin Amerikan sınırlarına daha ulaşmadan önce tanımlanıp yok edileceğini bildirmiştir. 1 ABD uluslararası düzeni tehdit eden devlet konumuna düşmemek ve uluslararası platforma yalnız olmadığını göstermek amacıyla müttefik arayışına girmiş ve İngiltere yi savaşa dâhil etmeyi başarmıştır. ABD, İngiltere ile birlikte 11 Eylül saldırıları nedeniyle 7 Ekim 2001 de Afganistan a karşı terörle mücadele politikası kapsamında savaş başlatmış, 20 Mart 2003 te de sahip olduğu kitle imha silahları nedeniyle Irak tan tehdit algıladığı gerekçesiyle Irak a girmiştir. Irak Krizi ve AB Dış Politikasına Etkileri Aynı dönemlerde bütünleşme ve derinleşme politikalarıyla bir hayli meşgul olan AB için Afganistan ve Irak savaşı birliğin siyasal anlamda bütünleşme çabalarının çözülmesine sebep olmuştur. Irak savaşına karşı çıkan birçok AB üyesi devlete rağmen İngiltere nin AB üyesi bir devlet olarak ABD nin yanında savaşa girmesi, uluslararası arenada AB hakkında birlik içinde ortak dış politika oluşturulamadığı izlenimi doğurmuştur. Dolayısıyla AB nin uluslararası aktörlüğü, olaylar karşısında strateji geliştirebilme donanımı uluslararası çevrelerce sorgulanmaya başlamıştır. İngiltere nin ABD ile Irak a müdahale etmesi AB nin kendi içinde bütüncül bir dış politika üretemediğinin tek somut örneği değildir. AB nin kurucuları arasında yer alan İtalya da Berlusconi Hükümeti, operasyonun kısa sürmesi ve sivil halka zarar vermemesi şartıyla müttefik kuvvetlerin Irak a yapacakları müdahaleyi destekleyeceğini bildirmiştir. AB Irak savaşına karşı bir tutum takınmakta adeta ikiye bölünmüştür: İngiltere, İtalya, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Macaristan, Letonya, Litvanya, Hollanda, Polonya, Romanya, Slovakya ve İspanya Irak müdahalesini desteklerken; Almanya, Fransa, Belçika ve Lüksemburg grubu müdahalenin karşısında yer almışlardır. 2 11 Eylül saldırılarının hedefi ABD olmasına rağmen, saldırı sonrasında ABD nin uyguladığı yaptırımların faturasını en ağır biçimde AB ödemiştir. İngiltere nin Amerika nın yanında savaşa * Ege Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü 1 The National Security Strategy September 2002, http://georgewbush-whitehouse.archives.gov/nsc/nss/2002/nssintro.html, Erişim Tarihi: 3 Ocak 2011. 2 Avrupa ve Irak: Kim ne diyor?, http://www.bbc.co.uk/turkish/eu_iraq.shtml, Erişim Tarihi: 3 0cak 2011. 21. YÜZYIL [9]
Meriç Güven katılması, İtalya hükümetinin Irak müdahalesiyle ilgili yaptığı açıklamalar ve nihayet birlik içinde oluşan kamplaşmalarla, AB içinde artık ortak dış ve güvenlik politikasının (ODGP) gereklerinin tam anlamıyla oturtulması ve yerine getirilmesiyle ilgili tartışmalar yükselmeye başlamıştır. Bunun üzerine AB üyeleri 12 Aralık 2003 te Solano Belgesi olarak bilinen Avrupa Güvenlik Stratejisi ni kabul etmişlerdir. Raporda AB nin Soğuk Savaş sonrasında ortaya çıkan terörizm, bölgesel çatışmalar, örgütlü suçlar gibi tehditler karşısında, 25 üyeli bir birlik haline gelmesinin yarattığı kaynak artışından da faydalanarak, daha aktif hareket etmesi ve kendi stratejisini oluşturması gerektiği vurgulanmıştır. Bu nedenle siyasi, askeri, diplomatik tüm araçların kullanıldığı, dinamik bir şekilde oluşturulan, daha aktif, daha güçlü ve esnek askeri kuvvetlere sahip, diplomatik temasları daha etkin bir şekilde kullanabilen özelliklere sahip bir birlik olmalıdır. Ayrıca farklı alanlarda faaliyet göstermek için yeterli, daha güçlü AB politikaları, programları ve kurumlarıyla işbirliği halinde çalışan daha uyumlu ve ortaklarla işbirliğine daha yakın çalışan bir güvenlik stratejisi izlenmesi gerektiği belirtilmiştir. Rapora göre, AB stratejisinin üç amacı bulunmaktadır: Tehditlere karşılık vermek, kendi çevresinde güvenliği tesis etmek, çok taraflı işbirliğine dayalı uluslararası bir düzen oluşturmak. 3 Birlik içinde yaşanan bölünmelerden sonra bir araya gelerek yeni Avrupa Güvenlik Stratejisi ni kabul eden üyeler, AB nin uluslararası düzenin sağlanmasında daha aktif bir şekilde rol alması gerektiğini kabul etmişlerdir. Raporda da vurgulandığı üzere, üyeler arasında ortak kanaat AB içinde bir Avrupa askeri gücünün en kısa zaman içinde oluşturulması gerektiğidir. Ancak şimdiye kadar ortak bir askeri gücün oluşturulamaması AB nin uluslararası platform içerisinde etkin olamamasının ana nedeni değildir. Birlik için öncelikli amaç birlik içinde siyasal anlamda parçalanmışlığın ortadan kaldırılmasıdır. Çünkü ancak ortak bir siyasi iradenin varlığıyla, uluslararası düzeni ve birliği tehdit eden birtakım unsurlara karşı askeri, siyasi ve diplomatik tüm araçların kullanıldığı stratejik bir cevap verilebilir. İşte Irak kriziyle üye devletler, çok ciddi bir siya- 3 Desmond Dinan (Ed.), Avrupa Birliği Tarihi (Encyclopedia of the European Union), çeviren: Hale Akay, İstanbul, Kitap Yayın Evi, 2005, s. 129 [10] 21. YÜZYIL
Uluslararas Bir Aktör Olarak AB nin zledi i Politikalar sal çözülme yaşamış, yaşadıkları bu kötü tecrübeyi yeni güvenlik stratejileriyle birliğin lehine bir durum haline getirmeye çalışmışlardır. Rusya-Gürcistan Savaşı Irak kriziyle AB de ortaya çıkan bu bölünmeyle, AB üyeleri ortak dış politika üretme konusunda yeterli birikim ve donanıma sahip olmadıklarını kabul etmiş, birliğin bu yönde atacağı adımların daha sağlam ve uygulanabilir olması noktasında hem fikir olmuşlardır. Ancak AB, Irak krizindeki bölünmeyi Rusya ve Gürcistan arasında başlayan savaşla tekrar yaşamıştır. 7 Ağustos akşamı Gürcistan yer ve hava birliklerinin Güney Osetya nın başkenti Şinvali ye yaptığı geniş kapsamlı saldırısıyla başlayan 2008 Gürcistan- Rusya savaşı, AB nin ortak dış politika üretme konusunda ne kadar yetersiz ve donanımsız olduğunu tekrar göstermiştir. AB tekrar iki kampa bölünmüş durumdadır. Polonya, Letonya, Estonya, Litvanya gibi Doğu Avrupa ve Baltık devletleri aynı zamanda İsveç ve İngiltere Rusya nın son yaptıkları ile sınırı aştığını iddia etmiş ve AB nin bir an önce Rusya ya sert yaptırımlar uygulamasını istemişlerdir. Ancak Almanya, Fransa ve İtalya nın Rusya ile ilgili görüşleri tamamen farklı yöndedir. Bu devletler Rusya nın esasında AB ye değil ABD ye tepkili davrandığını ve asıl hedefinin ABD nin hâkimiyetini kırmak olduğunu iddia etmektedirler. AB ile Rusya arasında herhangi bir anlaşmazlık olmadığını düşünen bu devletler, her iki tarafı da tatmin edecek çözüme ulaşılabileceğine inanmaktadırlar. Hatta İtalya bu ılımlı tavrın ötesinde açıktan Gürcistan ı suçlamıştır. 4 Avrupa Güvenlik Stratejisi nin üç amac bulunmaktad r: Tehditlere karfl l k vermek, kendi çevresinde güvenli i tesis etmek, çok tarafl iflbirli ine dayal uluslararas bir düzen oluflturmak. Rusya ve Gürcistan arasındaki gerginliğin AB üyeleri arasında kamplaşma oluşturması üzerine, AB üyeleri olağanüstü bir şekilde 1 Eylül de gerçekleştirilen AB liderler Zirvesi ni topladı ve Rusya ile yürütülmekte olan Stratejik Ortaklık Sözleşmesi ni, 5 Rus askeri güçlerinin 7 Ağustos öncesi konumlarına geri çekilene kadar ertelenmesine karar verdi. 6 AB, attığı bu adımla Rusya ya karşı tek sesli bir dış politika izlediğini vurgulasa da, temelde nedeni çok farklıdır. Avrupa Birliği dönem başkanı Nicolas Sarkozy, Rusya ve Gürcistan arasında arabulucuk üstlenmiş, Rusya dan askerlerini Gürcistan dan çekmesini talep etmiştir. Ancak Rusya Gürcistan dan askerlerini geri çekse de 26 Ağustos 2008 de Güney Osetya ve Abhazya nın bağımsızlığını kabul etmiştir ve Rusya nın askeri güçleri bölgede varlığını halen sürdürmektedir. 7 Rusya nın bu tutumu, AB üyeleri içinde Rusya yanındaki devletlerde bile, açıkça uluslararası hukukun ihlal edildiği ve Rusya ya yaptırım uygulamanın zamanının geldiği kanaatini oluşturmuştur. AB üyeleri Irak krizi karşısında uygulamakta güçlük çektikleri ortak dış politikayı, Rusya-Gürcistan krizinde ancak son aşamada uygulayabilmişlerdir. Genişleme politikasının gerektirdiği anayasa oluşturma sürecinde yaşanan iç sorunlarla ve bitmek bilmeyen kimlik krizleriyle uğraşan bir AB için bu duruş, birliğin itibarı ve uluslararası aktörlüğü açısından oldukça önemlidir. 4 Mustafa Kutlay, Gürcistan-Rusya Krizi ve Avrupa Birliği nin Dış Politika Sınavı, http://www.usakgundem.com/yazar/1042/gürcistan-rusya-krizi-ve-avrupa-birligi nin-dis-politika-sinavi.html, (8 Eylül 2008), Erişim Tarihi: 7 Aralık 2010. 5 AB-Rusya Stratejik Ortaklık Sözleşmesi için ayrıntılı bilgi bkz: Elif Hatun Kılıçbeyli, Rusya-AB Diyalogunda Yeni Açılımlar, Stradigma.com Aylık Strateji ve Analiz E-Dergisi,Ağustos 2003, sayı:7, s. 4. 6 Dilek İştar Ateş, AB-Rusya İlişkilerinde Son Durum, http://www.abhaber.com/ozelhaber.php?id=1781, ABHaber, (20 Ekim 2008), Erişim Tarihi: 10 Aralık 2010. 7 Ahmet Öztürk, Rusya-Gürcistan Krizi: Yerel Bir Çatışma, Küresel Yansımalar, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, 2009, cilt: 4, sayı: 7, s. 9. 21. YÜZYIL [11]
Meriç Güven Sonuç Savaşların yol açtığı ekonomik yıkımın ve siyasi istikrarsızlığın hüküm sürdüğü yıllarda, Avrupa daki güven ortamını yeniden tesis etmek, ülkeler arasında ekonomik ve siyasi işbirliğini artırmak amacıyla kurulan AB nin, bugün hedeflerine ulaştığını söylemek zordur. Ekonomik anlamda bütünleşme kolaydı. Sonuçta, ekonomik bütünleşme, ülkelerin çıkarına ters düşmemektedir, öyle ki ülkeler karşılıklı ekonomik işbirliği ve politikalarla bu bütünleşmeden kârlı bile çıkmaktadır. Buradaki asıl sorun siyasal anlamda bütünleşme çabalarında görülen başarısızlıklardır. Her biri farklı etnik kökenden gelen, farklı dil, kültür ve tarihsel bilince sahip bireylerden oluşan bir birlikte bu başarıyı sağlamak zaten oldukça güçtür. Din, dil, ırk gibi unsurlar, bireylerin ulusal kimliklerine bağlılıklarını artırmaktadır. Bireyler, aralarındaki paylaşımlar arttıkça, kendilerini devletlerine bağlı hissetmektedir. Belki, birlik içinde bir üst kimlik olarak ortak bir Avrupalılık bilinci benimsetmenin, bu sorunların çözümünde önemli rol oynayacağı söylenebilir, fa- [12] 21. YÜZYIL
Uluslararas Bir Aktör Olarak AB nin zledi i Politikalar kat edinilen tecrübeler bu bilinci oluşturmanın ve benimsetmenin pek de kolay olmadığını göstermiştir. Bugün birçok AB üyesi devlet için baskın olan kimlik kendi ulusal kimlikleridir. Bu durumda, uluslararası bir kriz anında, tüm üyelerin bir araya gelip, kendi ulusal çıkarlarından taviz vererek, ortak bir dış politika oluşturmalarını beklemek için çok erken olacaktır. AB, nispeten ekonomik iflbirli ine dayal, ortak bir siyasi iradeden uzak, ço u zaman söylemleriyle uygulamalar birbirini tutmayan bir birliktir. Ortak Dış ve Güvenlik Politikası (ODGP) alanında yapılan reformların amacı, ekonomik dev, siyasal cüce olarak anılan birliği siyasi bir güç haline getirmektir. Fakat bu alandaki çalışmalar, üyelerin sahip olduğu farklı bakış açıları ve kimlikleri nedeniyle yavaş bir şekilde ilerleme kaydetmektedir. Özellikle AB nin karşılaştığı her krizde ortak dış politika oluşturma konusunda güçlük çekmesi, küresel bir güç olma yolunda daha çok yol kat etmesi gerektiği gerçeğini ortaya koymaktadır. AB nin Irak Krizi ve Rusya-Gürcistan savaşı karşısında tavrını net olarak ortaya koyamaması, Birliğin uluslararası arenada etkinliğinin sorgulanmasına yol açmıştır. AB uluslararası krizlere hızlı ve stratejik bir şekilde cevap verecek siyasi irade ve donanımdan yoksundur. Üyeler arasında birliğin geleceği ve işleyişi hakkında bile uyum yokken, ortak dış politika oluşturmalarını beklemek hayaldir. Bu sebeple Irak Krizi ve Rusya-Gürcistan Savaşı karşısında bölünmüş, kamplaşmış bir AB şaşırtıcı değildir. Siyasi irade boşluğu, iç ve dış politikada birtakım düzenlemeleri zorunlu kılmış ancak antlaşmalar ve sözleşmeler uygulama aşamasında başarısızlığa uğramıştır. Azınlık haklarıyla ilgili yapılan sözleşmeleri kimi üye devletlerin sadece imzalamakla yetinip onaylamaya gerek duymamaları, kimilerinin ise onaylamalarına rağmen, sözleşmenin gereklerini yerine getirmemeleri de bu konuya anlamlı bir örnektir. AB nin yakın gelecekte siyasal bütünleşme sorunlarını aşması pek de mümkün değildir. Bu yönüyle AB, nispeten ekonomik işbirliğine dayalı, ortak bir siyasi iradeden uzak, çoğu zaman söylemleriyle uygulamaları birbirini tutmayan bir birliktir. Uluslararası bir aktör olarak izlediği politikalar da tutarlı ve bütüncül değildir. 21. YÜZYIL 21. YÜZYIL [13]