TÜRKIYE NİN MEVCUT ENERJİ DURUMU Zinnur YILMAZ* *Cumhuriyet Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, SİVAS E-mail: zinnuryilmaz@cumhuriyet.edu.tr, Tel: 0346 219 1010/2476 Özet Yüzyıllardan beri ülkeler arası ekonomik ve siyasi ilişkilerin arka planında enerji konusu yatmaktadır. Ülkelerin sürdürülebilir kalkınmalarını ve toplumsal refahını sağlayabilmesi için artan enerji talebini karşılamaları gerekmektedir. Bu bağlamda Türkiye mevcut enerji kaynakları göz önüne alındığında kendi kendine yetebilen bir ülke olmadığı görülmektedir. Ancak Türkiye, stratejik bir coğrafi konumda olması nedeniyle sahip olduğu enerji potansiyeli açısından birçok ülkeye göre şanslı olduğu söylenebilir. Türkiye, bu önemli konumunu kullanarak son yıllarda kaydettiği ekonomik büyümeye paralel olarak dünyanın en hızlı büyüyen enerji piyasalarından biri haline gelmiştir. Bu çalışmada ise enerji kaynaklarının Türkiye deki durumu incelenmiş olup kaynakların üretim, tüketim değerleri ile enerji politikaları ve çözüm önerileri üzerinde durulmuştur. Anahtar Kelimeler: Enerji, enerji ve türkiye, enerji politikaları 1. Giriş Dünyada olduğu gibi Türkiye de de her geçen gün enerjiye talep artmakta ve bu artış ülkenin büyüme stratejisine bağlı olarakta her geçen yıl daha da fazla olacaktır. Sanayi ve teknolojinin gelişmesi ile ekonominin büyümesi ve nüfusun artmasına paralel olarak gelen şehirleşmeyle beraber insanların taleplerinin artması, enerjinin daha fazla arzına ve enerjinin elde edilmesi konusunda ülkemizi ve dünyayı farklı kaynaklar bulmaya yönlendirmektedir. Enerji, üretimin en önemli faktörü olmakla birlikte enerji tüketimi, ülkelerin gelişmişlik, kalkınma ve refah düzeyleri arasında doğrusal bir ilişkiye sahiptir 1,2. Enerji kaynaklarını kullanışlarına ve dönüştürülebilirliklerine göre iki gruba ayırabiliriz. Kullanışlarına göre enerji kaynakları yenilenebilir (Hidrolik, Güneş, Biyokütle, Rüzgâr, Jeotermal, Hidrojen, dalga) ve yenilenemez enerji kaynakları (Fosil Kaynaklı olarak Kömür, Petrol, doğalgaz, Çekirdek Kaynaklı ise Uranyum ve Toryum) olarak ikiye ayrılırken; dönüştürülebilirliklerine göre enerji kaynakları birincil (kömür, petrol, doğalgaz, nükleer, biyokütle, hidrolik, güneş, rüzgar, dalga) ve ikincil enerji kaynakları (Elektrik, Benzin, Mazot, Motorin, İkincil Kömür, Kok, Petrokok, Hava gazı, Sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG)) şeklinde incelenmektedir. Dünyada ve Türkiye de kullanılmakta olan enerjinin çoğu birincil enerji kaynaklarından elde edilmektedir 1,2. 2014 yılında Türkiye de tüketilen birincil enerjinin sektörler arasındaki dağılımda %33,4 ü doğal gaz, %32,1 i kömür, %24,7 si petrol ve %9,8 si ise yenilebilir enerjiler ve hidroenerjidir. Bu enerjileri kullanan sektörler ise %43,8 i elektrik üretiminde, %20,2 si ulaşımında, %18,6 si konut ve ticari ile %16,2 si sanayide olarak gerçekleşmiş ve Türkiye de 2014 yılında tüketilen birincil enerjinin kaynak ve sektör dağılımı Şekil 1 de verilmiştir. Şekil 1. Türkiye de 2014 yılında tüketilen birincil enerjinin kaynak ve sektör dağılımı.
2. Enerji Konusunda Dünya da Türkiye nin Durumu 2015 yılında Dünyada toplam birincil enerji tüketimi 2014 yılına göre %1 artışla 13,147 milyar TEP olurken enerji tüketim sıralamasında Çin 3014 MTEP (milyon ton eşdeğer petrol) ve ABD yaklaşık 2280,6 MTEP ile ilk iki sırayı almaktadır. Bu iki ülke dünyadaki birincil enerji tüketiminin yaklaşık %40,2 sine denk gelmektedir. 2013-2015 yılları arasında birincil enerjiyi en fazla kullanan ülkeler arasında en fazla enerji kullanımındaki artış %11,9 ile Hindistan da görülmüştür. Türkiye ise bu yıllar arasında aynı yıllar arasında enerji tüketimini %7,5 oranında arttırmıştır. Türkiye nin birincil enerji tüketiminde 129,3 MTEP ile dünyada 19. sırada yer almaktadır. Dünyadaki merkezlere bakıldığında en fazla enerjiyi 5498,5 MTEP ile Asya Pasifik ülkeleri tüketmektedir. Bunun yanında toplam enerji tüketiminin %41,9 unu OECD, %58.1 i ise OECD dışı ülkelerde gerçekleşmiştir. Avrupa Birliği tüm enerjilerin tüketiminin sadece %12,4 ünü oluşturmaktadır. Ülkelerin 2013-2015 yılları birincil enerji tüketimi ve yüzdeleri Tablo 1 de verilmiştir. Dünyada kullanılmakta olan enerjinin çoğu birincil enerji kaynaklarından elde edilmektedir. Dünyada toplam birincil enerji kullanım miktarı 2013 yılında 12873,1 MTEP iken 2015 yılında 13147,3 MTEP olarak gerçekleşmiştir. 2013 yılında ülkelerin enerji tüketiminde petrol (%31), kömür (%29) doğal gaz (%21) ile toplam tüketimin %81 ini oluşturmaktadır. Dünya birincil enerji arzı 1990 yılında 8779 MTEP olan toplam birincil enerji arzı geçen 25 yıl sonra %50 artarak 2015 yılında 13147,3 MTEP olmuştur. 2013 yılında ülkelerin tükettikleri birincil enerjilerin kaynakları ve yüzdeleri Şekil 2 de verilmiştir 3. 21% 11% 5% 3% 29% 31% Petrol Kömür Hidrolik Doğalgaz Nükleer Tablo 1. Ülkelerin 2013-2015 yılları arası birincil enerji tüketimi ve yüzdeleri 3 Şekil 2. 2013 yılında Ülkelerin Toplam Birincil Enerji Tüketiminin Kaynaklara Göre Dağılım Yüzdeleri 3 1972 den 2015 yılına bakıldığında Türkiye nüfus açısında düzenli olarak yılda ortalama %1,8 oranında ve 36,5 milyondan 78,7 milyona yükselerek 43 yılda %115 artmıştır. Toplam birincil enerji kullanımı 1972 de 12,4 MTEP iken 2015 yılında %943 oranında artarak 129,3 MTEP e çıkmıştır. Aynı yıllar arasında kişi başına gayrisafi yurt içi hasılada (GSYİH) ise 560 dolardan %1530 oranında artarak 9130 dolara olmuştur. Aynı yıllar arasında toplam enerji kullanımındaki artış ile kişi başına düşen GSYİH daki artış arasında paralellik göstermektedir. Birincil enerjiyi en fazla kullanan ülkelerin 2015 yılındaki kişi başına düşen GSYİH na bakıldığında Çin 2014 e göre %4,4 lük artışla 7925$, ABD % 2,6 lık artışla 55837$, Hindistan %0,3 lük artışla 1582$, Rusya 2014 yılına göre %34,85 lik azalışla 9057$, Japonya %10,17 lik azalışla 32477$, Kanada %13,8 lik azalışla 43249$, Almanya ise %13,7 lik azalışla 2015 yılında 41219$ olmuştur. Aynı zamanda Türkiye de 2015 yılında 2014 yılına göre kişi başına düşen GSYİH de %11,4 lük bir azalma meydana gelmiştir. Türkiye nin 1972-2015 arası toplam birincil enerji tüketimi ile nüfus ve kişi başına düşen GSYİH artış oranları Şekil 3 te gösterilmiştir.
1970 1980 1990 2000 2010 2020 12 10 8 6 4 2 0-2 -4-6 -8 Nüfus Artış Oranı % Toplam Enerji Artış Oranı % Kişi Başına Düşen GSYİH (Dolar) Artış % Şekil 3. Türkiye nin 1972-2015 arası toplam birincil enerji tüketimi ile nüfus ve kişi başına düşen GSYİH artış oranları 4,5 1980 yılında konut ve hizmetler sektörünün enerji tüketimindeki payı % 40 iken bu oran 2015 yılında % 25,1 e gerilemiş, sanayi sektörünün enerji tüketimindeki payı ise aynı olmuştur. İlgili yıllar arasında en önemli gelişme çevrim ve enerji sektöründe yaşanmış ve 1980 deki %14 lük payı 2015 yılında tüm enerji tüketimi içerisinde %23,5 e çıkmıştır. Sanayide kullanılan enerji kullanımı ise 1980 de toplam enerjinin %25 iken 2015 de de %25 olarak gerçekleşmiştir. Tarımda ise kullanılan enerji toplam enerjine oranı yıllara göre büyük bir gelişme göstermemiş ve %3 ler seviyesinde olduğu görülmüştür. 2005 yılında sanayide kullanılan enerji toplam enerjideki oranı en yüksek orana çıkmıştır. Ayrıca konuttaki enerji genel olarak ısınmadan kaynaklanmakta ve enerji oranının azalması nedeni olarak gelişen Türkiye ile birlikte konutların yenilenmesi, daha çok bilinçlenme ve yalıtım sektörünün büyümesiyle beraber konutlarda tüketilen enerjiyi azaltmaktadır. Türkiye nin 1980-2015 yılları arası sektörel enerji tüketimi Tablo 2 de gösterilmiştir. Tablo 2. Türkiye de 1980-2015 yılları arası sektörel enerji tüketimi 4 Türkiye yerli üretimle enerji ihtiyacının ancak küçük bir bölümünü karşılayabilmektedir. Türkiye kendi kendine yetebilen bir ülke olmadığından dolayı enerji tüketimini ithalatla karşılanmaktadır. 1980 yılında yerli üretimin toplam enerji arzındaki oranı %54 iken 2015 yılında bu oran %24 e kadar gerilemiştir. 2015 yılında tüketilen toplam enerji arzı 129267 Bin TEP iken bu arzın sadece 31131 Bin TEP ini yerli üretim yoluyla sağlanmıştır. Türkiye nin 1980-2015 yılları arası birincil enerjisinde yerli üretimi, ithalatı ve toplam enerji arzı Şekil 4 te verilmiştir. 140000 120000 100000 80000 60000 40000 20000 0 1970 1980 1990 2000 2010 2020 Yerli Üretim Toplam Enerji Arzı İthalat Şekil 4. Türkiye nin 1980-2015 yılları arası birincil enerjisinde yerli üretimi, ithalatı ve toplam enerji arzı (bin TEP) 4 Türkiye de 1980 yılında doğal gazın enerji tüketimi %0,1 iken daha sonra doğal gaz tüketiminin yıllar içinde artmasıyla, 2015 yılında doğal gazın enerji tüketimi içindeki payı % 30,7 e yükselerek en
yüksek seviyesine ulaşmıştır. Petrol kullanımı 1980 yılından 2010 yılına kadar sürekli bir şekilde düşüş seyri göstermiş ve 2010 yılında %27,6 ile en düşük seviyesine ulaştıktan sonra 2015 yılında ise %30,4 e ulaşmıştır. Kömür ise 1980-2015 yıllar arasında enerji tüketimi içindeki payı %20-30 arasında değişiklik göstermiştir. Fosil yakıtlar dışında hidrolik enerji 1980 yılında 976 Bin TEP iken 2015 yılında ise 5775 Bin TEP e ulaşarak toplam enerji tüketimindeki oranını %4,5 e çıkarmıştır. Yenilenebilir enerji ise son yıllarda verilen değer ve teşvikler sonucunda 1980 de sadece 60 Bin TEP olan yenilenebilir enerji 2015 yılında 6974 Bin TEP e kadar yükselmiş ve enerji miktarları arasındaki oranını %5,4 e çıkartmıştır. Son yıllarda Türkiye de yenilenebilir enerjisindeki arz toplam enerji tüketimi içindeki payı %5,4 lük payıyla en yüksek seviyesine ulaşmıştır. 1980-2015 yılları arasında Türkiye toplam enerji tüketiminde kaynakları ve miktarları ile oranları Tablo 3 te verilmiştir. Elektrik tüketiminde ise Türkiye brüt elektrik enerjisi tüketimi 2014 yılında 257,2 milyar kwh olarak gerçekleşirken 2015 yılında ise bir önceki yıla göre %3,3 oranında artarak 257,2 milyar kwh, elektrik üretimi ise bir önceki yıla göre %3,9 oranında artarak 261,8 milyar kwh olarak gerçekleşti. 2015 yılında elektrik üretiminin %37,9 u doğalgazdan, %29,1 i kömürden, %25,6 sı hidrolikten, %4,5 i rüzgar, % 1,3 ü jeotermal ve %1,6 sı ise diğer kaynaklardan elde edilmiştir. Türkiye 2002-2015 yılları arasındaki elektrik üretimindeki en büyük artış %8,9 ile 2006 yılında, tüketiminde ise %9,4 lük artışla 2011 yılında gerçekleşmiştir. 2002-2015 yılları arası Türkiye deki elektrik enerjisi üretim ve tüketim miktarları ile üretim kaynakları Tablo 4 te verilmiştir. Tablo 4. 2002-2015 yılları arası Türkiye deki elektrik enerjisi üretim ve tüketim miktarları ile üretim kaynakları (GWh) 6 Tablo 3. 1980-2015 Yılları Türkiye Toplam Enerji Tüketiminde Kaynakları ve Miktarları (Bin TEP) ile Oranları (%) 4 Enerji tüketim maliyetinin asgari ücret içindeki payı alım gücünü ortaya koyan önemli göstergelerden biridir. 2002 yılında asgari ücret164,6 iken bir aile bu ücretin %20,1 ini elektrik, %32 sini doğalgaza ve %6,8 ini kömür tüketimi olarak ödemekteyken bu
oran 2016 yılında (asgari ücret 1301 ) %6,3 elektrik, %11,5 doğalgaz ve %5,3 kömür tüketimi olarak gerçekleşmiştir. Bu kapsamda, elektrik, doğal gaz ve kömür tüketim maliyetlerinin asgari ücret ile birlikte analizleri yapılmış ve Tablo 5 te verilmiştir. Tablo 5. Türkiye de 2002-2016 yıllar arası Elektrik, Doğalgaz ve Kömür Tüketim Maliyetinin Asgari Ücret İçindeki Payı 6 3. Sonuç ve Değerlendirme Ülkeler arasında GSYİH'de Türkiye 18., toplam birincil enerji tüketiminde 19. sırada bulunmaktadır. Ülke ekonomisinin büyümesi, teknolojinin gelişmesi, refah düzeyinin yükselmesi ve nüfusun artışıyla beraber Türkiye nin 1970 lerden beri enerji tüketimi irdelenmiş ve özellikle 2001 den 2015 yılına kadar birincil enerji tüketimini %45 oranında arttırmıştır. Buna göre 2015 ile 2035 yılları arasında enerji arzında artışlar sürecektir. Yapılan tahminlere göre toplam birincil enerji arzının 2020 yılında 146, 2023 yılında 157, 2025 yılında 165, 2030 yılında 185, 2035 yılında ise 208 MTEP olacaktır 7. Bununla beraber 2016 yılı bir ailenin aylık ortalama kömür, doğalgaz ve elektrik tüketiminin asgari ücrete oranına bakıldığında 2002 yılından beri en düşük seviyede olduğu görülmektedir. Ülkemiz büyüdükçe enerji talebi artmakta ancak ülkemizin enerji üretimi sınırlıdır. Dolayısıyla enerji açığının ithalatla karşılamak zorunda kalınmıştır. Türkiye nin toplam enerjisindeki yerli üretimi 1980 yılında %53 iken bu oran 1990 yılından başlayarak günümüze kadar azalarak 2015 yılında %12,7 ye kadar gerilemiştir. 2015 yılında Türkiye, enerji tüketiminde kömürün %64 ünü, petrolün %95 ini, doğalgazın ise %99 unu ithal etmektedir. Ülkemizdeki birincil enerjinin %87,3 ünü ithal etmektedir. Enerji tüketiminde büyük oranda dışa bağımlı olan ülkemizde bu bağımlılığı azaltmak için yerli kaynakların hayata geçmesi büyük önem taşımaktadır. Yerli kaynağa dayalı üretimi arttırmak için yenilenebilir enerji kaynak yatırımları arttırılmalıdır. Ülkemizde 2015 yılında yenilebilir enerji tüm enerji tüketimi arasındaki payı %5,4 ile en yüksek noktaya ulaşmıştır. Dolayısıyla ülkemizde rüzgar, güneş, hidrolik, jeotermal, dalga gibi yenilenebilir enerji kaynaklarını daha çok değerlendirmesi, enerjide kaynak çeşitliliğini ve yerli üretimi arttırarak dışa bağımlılığı azaltacaktır. 4. Kaynaklar 1. Koç, E., Kaplan, E. 2008. Dünyada ve Türkiye de Genel Enerji Durumu-I Dünya Değerlendirmesi, Termodinamik Dergisi, sayı: 187, s.70-80. 2. Koç, E., Kaplan, E. 2008. Dünyada ve Türkiye de Genel Enerji Durumu-II Türkiye Değerlendirmesi, Termodinamik Dergisi, sayı:188, s.106-118. 3. BP Statistical Review of World Energy, 2016. British Petroleum (BP), London, UK. 4. 1972-2015 Yıllar arası Enerji Dengesi Tabloları, Enerji Tabii ve Kaynaklar Bakanlığı, http://www.eigm.gov.tr/tr-tr/denge- Tablolari/Denge-Tablolari, son erişim tarihi: 01.12.2016.
5. Dünya Bankası, http://data.worldbank.org/country/turkey?locale =tr, Erişim Tarihi: 01.12.21016. 6. Dünya ve Ülkemiz Enerji ve Tabii Kaynaklar Görünümü, 2016, TC Enerji ve Tabii Kaynakları Bakanlığı, Ankara, Sayı 14. 7. Enerji Raporu 2013, 2014, Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Ankara.