Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 43, Nisan 2017, s. 580-591 Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date 18.01.2017 01.04.2017 Sümeyye Nur KARA Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İşletme, Üretim Yönetimi ve Pazarlama smyyenrkara@gmail.com TEDARİKÇİ FİRMA SEÇİMİNDE ANALİTİK HİYERARŞİ PROSESİNİN KULLANILMASI: MADENİ YAĞ SEKTÖRÜNDE BİR UYGULAMA İşletmeler arasında; üretilecek ürünün kalitesi, iletişimin gücü, nakit akışının önemi, teknolojinin gelişmesi çerçevesinde, rekabet çok yoğun yaşanmaktadır. Yoğun rekabet ortamında işletmelerin faaliyetlerinin sürdürebilmek adına, birlikte çalışacakları tedarikçi firmaların seçimi de işletmeler için hayli önem arz etmektedir. Bu noktada Analitik Hiyerarşi Prosesi, karar verici konumunda olan işletmelere hem onların önceliklerini dikkate alarak, hem de kriterleri ve alternatifleri karşılaştırarak çözüm önerisi sunan, çok kriterli karar verme tekniği olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu bağlamda çalışmanın temel amacı, rekabet ortamında faaliyetlerine devam eden bir işletmenin tedarikçi firma seçiminin Analitik Hiyerarşi Prosesi ile analiz edilip, çözümlenmesidir. Bu doğrultuda çalışmada öncelikle tedarikçi seçimi, çok kriterli karar verme ve Analitik Hiyerarşi Prosesi ile ilgili literatür bilgisi verilmiş, Analitik Hiyerarşi Prosesinin uygulama aşamalarına değinilmiştir. Uygulamada, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu nda kayıtlı Madeni Yağ Lisansı na sahip, madeni yağ sektöründe faaliyet gösteren bir firmada, Analitik Hiyerarşi Prosesi kullanılarak tedarikçi firma seçim kararı gerçekleştirilmiştir. Anahtar kelimeler: Tedarikçi Seçimi, Analitik Hiyerarşi Prosesi, Çok Kriterli Karar Verme. Öz
USE OF ANALYTIC HIERARCHY PROCESS IN THE SELECTION OF SUPPLIER COMPANY: AN APPLICATION IN THE MINERAL OIL SECTOR Abstract Among the enterprises; Competition is very intense in the development of technology. The choice of supplier firms to work with is very important for enterprises in order to sustain the activities of enterprises in a highly competitive environment. At this point, the Analytical Hierarchy Process (AHP) emerges as a multi-criteria decision-making technique that offers solutions to decision-makers both by taking into account their priorities and by comparing criteria and alternatives.in this context, the main purpose of working is to analyze the selection of the supplier company by the AHP of an operator who continues to operate in a competitive environment. In this line of work, literature information about supplier selection, multi-criteria decision making and AHP is given and the application phases of AHP are mentioned. In practice, in a company operating in the mineral oil sector with the Mineral Oil License registered in the Energy Market Regulatory Authority, the selection decision of the supplier company has been decided with AHP. Keywords: Supplier Selection, Analytic Hierarchy Process, Multi Criteria Decision Making. 581 1. Giriş Firmalar ürettikleri ürünlerle, pazarda yer edinebilirler, müşterilerinin nezdinde imaj sahibi olabilirler. Bunların olumlu olabilmesi için, üretilen ürünün kaliteli olması gerekmektedir. Ürün kalitesi de hammadde kalitesi ile doğrudan bağlantılıdır. Bütün bu doğrultuda tedarikçi seçimi bir hayli önem arz etmektedir. Tedarikçi, firmalara hammadde, girdi sağlayan konumunda olmakla birlikte, firmalar tedarikçi seçerken sadece hammadde kalitesine dikkat etmezler. Hammaddenin kalitesi, hammaddenin fiyatı, tedarikçi firmanın üretim firmasına uzaklığı, tedarikçi firmanın iletişimi, tutumu, tedarikçi firmanın sağlayacağı ödeme kolaylığı gibi birçok kriterle de tedarikçi seçiminde karşılaşılmaktadır. Tedarikçi firma seçiminde dikkat edilen kriter sayısının fazla olması, üretici firma açısından problem oluşturmaktadır. Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri, bu hususta firmalara çeşitli çözüm önerileri sunmaktadır. Analitik Hiyerarşi Prosesi (Süreci), çok kriterli yöntemlerinden biri olarak, hem karar verici veya karar vericilerin tercihi doğrultusunda sübjektif, hem de alternatiflerin sayısal olarak karşılaştırılması doğrultusunda objektif bir çözüm önerisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Analitik Hiyerarşi Prosesi, firmalara problemlerinin çözümünde; karar verici veya karar vericilerin değerlendirmeleri ışığında, problemi küçük alt bölümlere ayırıp, kademelendirerek, alternatifleri her bir kriter için ayrı ayrı kendi içlerinde karşılaştırarak, daha sonra da alternatif ve kriterleri birbirleriyle karşılaştırarak yardımcı olan çok kriterli bir karar verme yöntemidir.
Bu bağlamda bu çalışmada tedarikçi firma seçimi ve çok kriterli karar verme yöntemlerinden olan Analitik Hiyerarşi Prosesi kavramları ifade edilip, Analitik Hiyerarşi Prosesinin uygulanması aşamalarından bahsedilip, tedarikçi seçiminde bu yöntemin uygulanması amaçlamaktadır. Çalışmanın uygulama kısmında Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu nda kayıtlı, Madeni Yağ Lisansına sahip Konya da bir madeni yağ firmasının tedarikçi seçim problemi çözümlenmektedir. 2. Literatür Araştırması 2.1. Tedarikçi Firma Seçimi Tüketici istek ve ihtiyaçlarının gelişen teknolojiyle birlikte artması, üretici firmaları daha özenli, daha özverili, daha seçici hale getirmektedir. Firmalar ürünlerinin, markalarının yerli ve yabancı pazarlarda tercih edilir olması için, rekabet avantajlarını artırmak için kaliteli ürün ve hizmet sunmak durumundadırlar. Tüm bunları gerçekleştirebilmeleri beraber çalıştıkları firmaların, amaçlananı gerçekleştirebilecek nitelikte olmasına bağlıdır. Bu nedenle firmalar, tedarikçi firma konusunda daha seçici olmakta ve tedarikçilerini belirledikleri kriterler dahilinde seçmek istemektedirler. Tedarikçi seçimi kavramı küreselleşen iş dünyasında işletmeler için sadece bir zorunluluk değil aynı maliyet, kalite, performans, teknoloji vb. birçok kriteri içeren önemli bir problemdir (Dağdeviren ve Eren, 2001: 42). Tedarikçi seçimi süreci ise bu üstünlüğün sağlanmasında en kritik rolü üstlenmektedir. Sadece malzeme maliyeti değil aynı zamanda işletme maliyetleri, bakım, geliştirme ve destekleme maliyetleri de bu seçimde göz önünde bulundurulması gereken unsurlardır ( Ada vd., 2005: 606). 582 Tedarikçi firma seçimi; aslında sonuç olarak, satın alma işleminin en önemli aşaması olduğu için ve başarılı olmak isteyen firmalar için satın alma işleminden başlayarak ürün gerçekleştirme sürecindeki faaliyetlerin ilk adımı olarak, ürün teslimatı bitene kadar kritik bir faktör olarak ele alınmaktadır. Burada amaç; en iyi teknik servisi veya en düşük fiyatı veya en kısa teslimatı sunan tedarikçiyi mutlaka bulmak değil, en uygun tedarikçiyi bulmaktır. Bu sebeple, firmalar, potansiyel tedarikçiler tarafından sunulan öğeleri ayırt etme girişimlerinde çok sayıda kriter düşünmelidirler (Nydick ve Hill, 1992: 31; Gencer ve Gürpınar, 2007: 2475). Dickson 1966 daki çalışmasında tedarikçi seçiminde 23 farklı kriteri dikkate alınabileceğini ifade etmiştir (Aktaran: Özyörük ve Özcan, 2008: 137). Bu kriterler Dickson un analiz ettiği önem sırası ile; kalite, teslimat, performans geçmişi, garanti ve şikayet politikası, üretim yetenekleri ve kapasitesi, fiyat, teknik kapasite, finansal pozisyon, prosedürlere uyum, iletişim sistemi, ün ve endüstrideki pozisyonu, iş yapma isteği, yönetim ve organizasyon, operasyon kontrol, onarım servisleri, davranış, etki, paketleme kabiliyeti, işçi ilişki kayıtları, coğrafi konum, geçmiş iş tutarı, eğitim yardımları ve karşılıklı düzenlemeler dir (Aktaran: Akdeniz ve Turgutlu, 2007: 3). Yanlış tedarikçi seçimi alıcı işletmeler için önemli finansal ve operasyonel kayıplara neden olacaktır. Tedarikçi seçiminde ele alınması gereken kriterlerden bazıları şu şekildedir; maliyet açısından fiyat kriteri, tedarikçi firma ile iletişim açısından tedarikçi firmanın çalışma stili ve örgüt kültürü, çalışma şartları bakımından teknolojik ve finansal yapısı, esneklik, teknik yeterliliktir (Kapar, 2011: 56-57). Tedarikçi seçiminde genel olarak kullanılan modeller; toplam maliyet modelleri, matematiksel modeller, yapay zeka modelleri ve uzman sistemler, istatistiksel modeller, tümleşik modeller ve çok kriterli karar verme yöntemleri olarak da bilinen doğrusal ağırlıklandırma modelleri dir (Türkoğlu, 2016: 23; Sarıoğlan, 2011: 149).
Tedarikçi seçiminin üretici firma açısından önemi aşikâr olduğu için, belirlenen kriterler doğru tedarikçiyi seçme konusunda yol gösterici niteliktedir. Her sektörün, her firmanın kendi çalışma koşulları çerçevesinde belirleyeceği kriterleri vardır, bu noktada karar vericinin tercihleri belirleyici rol üstlenmektedir. Bu sebeple, tedarikçi firma seçimi konusunda kriterlerin fazla olması ve karar verici firmanın tercihlerinin önem arz etmesi açısından, bu çalışmada, çok kriterli karar verme yöntemlerinden olan analitik hiyerarşi prosesinin kullanılması uygun bulunmuştur. 2.2. Çok Kriterli Karar Verme Çok kriterli karar verme, birden fazla kriterin, bir veya birden fazla karar verici tarafından aynı anda değerlendirilmesi süreci olarak tanımlanmaktadır. Çok kriterli karar verme yöntemleri; birbirleri ile çatışan amaçlara dayalı sonsuz seçenekler arasından en iyi alternatifin seçilmesi olarak çok amaçlı karar verme ve belirli ve sonlu sayıdaki seçenekler arasından, özelliklere puan verilecek en iyi alternatifin seçilmesi olarak çok ölçütlü (nitelikli) karar verme olmak üzere ikiye ayrılmaktadır (Karaatlı vd., 2015: 216). Çok kriterli karar verme problemleri ise, temel olarak seçim problemleri, sınıflama problemleri ve sıralama problemleri olmak üzere üç başlık altında incelenmektedir. Tedarikçi firma seçiminde kullanacağımız çok kriterli karar verme yöntemi, bir seçim problemi için kullanılacaktır. Seçim problemi, en iyi alternatifin belirlenmesi veya bir çok alternatifin bulunduğu birbirleri ile karşılaştırılması zor, eşit niteliğe sahip bir grup arasından seçim yapmayı ifade eder (Yıldırım ve Önder, 2015: 18). Seçeneklerimizin belirli ve sonlu sayıda olması sebebi ile bu çalışmada kullanılacak yöntem, analitik hiyerarşi prosesi, çok ölçütlü (nitelikli) karar verme niteliklerindendir. Çok ölçütlü karar verme yöntemlerinde kullanılan başlıca teknikler; Analitik Hiyerarşi Prosesi, Analitik Ağ Süreci, VIKOR Yöntemi, TOPSIS Yöntemi, ELECTRE Yöntemi, PROMETHEE Yöntemi, MOORA Yöntemi, Veri Zarflama Analizi vb.dir (Timor, 2011: 16-17). Bu çalışma için, tedarikçi firma seçiminde, kullanılacak yöntem, seçim problemini çözümleyecek olan, çok ölçütlü (nitelikli) karar verme yöntemlerinden Analitik Hiyerarşi Prosesi dir. 2.3. Analitik Hiyerarşi Prosesi Analitik Hiyerarşi Prosesi, Thomas L. Saaty tarafından geliştirilmiş olan, faktörlerin hiyerarşik bir yapıda düzenlendiği çok kriterli karar verme yaklaşımıdır (Saaty, 1990: 9). İlk olarak Amerika Birleşik Devletleri nde Savunma Bakanlığı departmanında 1971 de olasılık planlama problemlerinde kullanılmıştır (Göksu ve Güngör, 2008: 4). Türkiye de ise ilk kez 1995 yılında Barbarosoğlu ve Pinhas tarafından kamu sektöründe sermaye kısıtlaması konusunda çalışılmıştır (Aktaran: Atan vd., 2008: 145). Analitik Hiyerarşi Prosesi, bir diğer tanımla; karmaşık yapılı problemlerde, çok seçenekli kriterler arasından seçim yapabilmeye yardımcı olan ve seçimleri en uygun olanından aşağıya doğru bir sıralama yapabilmek için kullanılan yöntemlerden biridir (Soba, 2012: 370). Analitik Hiyerarşi Prosesi kişilerin direk olarak sayısal olarak belirmedikleri, fikir, duygu, düşünce, tecrübe ve yargılarının, sayısal verilere dönüştürülerek alternatiflerin öncelik sıralarının cebirsel olarak ölçülmesine imkân sağlamaktadır. Bu yaklaşım karar verici veya karar vericilere sübjektif ölçütlerin objektif ölçütlerle birlikte karar verme sürecine dahil edilebilmesine ve nitel ve nicel verilerin birleştirilebilmesine olanak sağlayan, güçlü ve kolay anlaşılır çok 583
ölçütlü bir karar verme tekniğidir (Kavlakçı, 2014: 44; Harputlugil, 2012: 51; Dağdeviren, 2007: 792). Analitik Hiyerarşi Prosesi yönteminin uygulanması aşamaları sırasıyla aşağıdaki gibidir (Yıldırım, 2012: 40-47; Öztoprak, 2013: 33; Özmodanlı, 2016: 38-41; Dündar ve Ecer, 2008: 199-200; Yılmaz, 1999: 101-114; Hoşgör vd., 2016: 305-307): a.problemin belirlenmesi ve hiyerarşinin oluşturulması b. İkili karşılaştırmalar: Her kriter için alternatiflerin birbirleriyle karşılaştırıldığı matrisler oluşturulur. Sentez aşaması olarak da adlandırılan kısımda, ikili karşılaştırmalar matrisi oluşturulduktan sonra, karşılaştırılan elemanların her birinin önceliğinin hesaplanır. Bunun için öncelikle ikili karşılaştırmalar matrisindeki her bir sütunun toplam değeri alınır, sonra matristeki her bir eleman bulunduğu sütunun toplam değerine bölünür ve böylelikle elde edilen matrise normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisi denir. Normalize edilmiş ikili karşılaştırmalar matrisinin her bir satırdaki elemanların aritmetik ortalaması alınır. Alınan bu aritmetik ortalama bize öncelik vektörü nü verir. Bu noktada yapılan işlemlerin doğruluğunu kontrol etmek için, tutarlılık oranı nın hesaplanması gerekir. En başta yapılan ikili karşılaştırmalar matrisi ile buna yönelik elde edilen öncelik vektörü çarpılarak, ağırlıklandırılmış toplam vektör elde edilir ve bunun ile birlikte bazı hesaplamalar ile tutarlılık oranı bulunur. Tutarlılık oranının hesaplanması için; ikili karşılaştırma matrisindeki veriler formülize edilerek elde edilen tutarlılık indeksi (Tİ), rassallık indeksi (Rİ) ne bölünür. Rassallık indeksi için ise, Saaty nin Rassallık İndeksi Tablosu ndan yararlanılır. Tablodaki n değeri karşılaştırılan eleman sayısıdır. 584 Tablo 1: Rassallık İndeksi Tablosu n 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Rİ 0 0 0,52 0,89 1,11 1,25 1,35 1,4 1,45 1,49 1,52 1,54 1,56 1,58 1,59 Kaynak: Saaty, 2008: 129. Tutarlılık oranının 0,10 dan yüksek olması ikili karşılaştırma hükümlerinin tutarsız olduğunun göstergesidir; bu oranın 0,10 a eşit veya daha az olması, tutarlılık düzeyinin kabul edilebilir olduğunun göstergesidir. Tutarlılık sağlanamaz ise, karar vericinin ikili karşılaştırmalar matrisindeki değerleri düzeltmesi gerekir. Tutarlılığın sağlanması halinde, kriterler de ikili karşılaştırmalar matrisi ile kendi aralarında karşılaştırılır ve kriterler için de öncelikler hesaplanır. c. Genel önceliklerin (puanların) hesaplanması: Genel öncelik sıralamasının elde edildiği bu aşamada; daha önce her kriter için elde edilen alternatiflerin öncelik vektörü ile en son elde edilen kriterlerin önceliklerinin çarpılır. Bu çarpım sonucu alternatiflerin genel önceliği sıralanmış olur ve problem sonuçlanmış olur; bu sıralamada önceliği en yüksek olan alternatif, seçilmesi gereken alternatiftir. Kısaca Analitik Hiyerarşi Prosesi (Süreci), karar vericinin veya grubun, çok sayıdaki alternatif ve kriterler arasından, bir amaç ve hedef doğrultusunda karar vermelerine yardımcı olan hiyerarşiye dayalı matematiksel bir yöntemdir.
3. Tedarikçi Firma Seçiminde Analitik Hiyerarşi Prosesinin Uygulanması Tedarikçi seçimi için Analitik Hiyerarşi Prosesi madeni yağ sektöründeki bir firmada uygulandığı için uygulamaya geçilmeden önce sektörün işleyişine değinilmesi gerekmektedir. Türkiye de madeni yağ sektörü, genellikle motor yağı üretmekte olan bir sektör olup; ilgili yağın üretiminde birden fazla hammadde kullanılmaktadır. Yağın üretiminde kullanılan ana hammadde olan baz yağı, Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu nun getirdiği düzenlemeler ile belirli oranlarda, sadece -%51 oranında kamu tüzel kişiliğinde olan- TÜPRAŞ (Türkiye Petrol Rafinerileri A.Ş.) tan veya yine düzenlenen belli oranlarda ithal edilerek alınabilmektedir. Bu çalışmada alternatif olarak kullanılan tedarikçiler, ana hammadde tedarikçileri değil, yağın üretiminde kullanılan diğer bir hammadde olan performans katığı tedarikçileridir. Çalışmanın uygulaması, Konya ilinde faaliyet gösteren Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu nda kayıtlı madeni yağ lisansına sahip sayılı işletmelerden olan Serazat Petrol Tarım Ürünleri ve Oto Yedek Parça Sanayi Ticaret Limited Şirketi nde gerçekleştirilmiştir. İşletmede karar verici konumunda olan, şirket sahibine Dickson un çalışmasında tespit ettiği tedarikçi seçiminde kullanılabilecek 23 kriter iletilmiş (Akdeniz ve Turgutlu, 2007: 3) ve tedarikçi seçiminde dikkat ettikleri beş kriter çalışmada ele alınmıştır. Bu çalışmada bu üretim firmasının birlikte çalıştığı üç tedarikçi firma değerlendirilmeye çalışılmıştır. Tedarikçi firmalar, şirket isimleri ile değil bulundukları il adları ile çalışmada kullanılmıştır. Uygulamada Analitik Hiyerarşi Prosesinin çözümlenmesi için Super Decisions 2.8.0 programından yararlanılmıştır. Karar vericinin, Saaty nin 1-9 ölçeği (Saaty, 2008: 125) doğrultusunda, ikili karşılaştırmalar için verdiği değerler dikkatli bir biçimde programa aktarılmış ve çözümlenmesi için gerekli işlemler yapılmıştır. 3.1. Hiyerarşik Yapının Kurulması 585 Uygulanan tedarikçi seçim problemi için; karar vericinin, en iyi tedarikçinin seçilmesi amacı doğrultusunda, kalite, fiyat, teslimat, üretim yetenekleri ve kapasite ve iletişim sistemi olmak üzere beş adet kriteri bulunmaktadır. Genel amaca ulaşmak için, bu beş kriter çerçevesinde, seçilmek üzere değerlendirilecek alternatifler ise, İstanbul, Kocaeli ve Mersin olmak üzere üç tanedir. Şekil 1: Problemin Hiyerarşik Yapısı En İyi Tedarikçinin Seçilmesi Kriter 1 Kalite Kriter 2 Fiyat Kriter 3 Teslimat Kriter 4 Üretim Yetenekleri ve Kapasite Kriter 5 İletişim Sistemi Alternatif 1 İstanbul Alternatif 2 Kocaeli Alternatif 3 Mersin
Kaynak: Saaty, 1990: 14 ten uyarlanmıştır. 3.2. İkili Karşılaştırmalar Kurulan hiyerarşi doğrultusunda önce her bir kriter için, karar vericinin değerlendirmeleri doğrultusunda, alternatiflerin ikili karşılaştırma matrisleri yapılmış, tutarlılıkları hesaplanmış, daha sonra genel amaca ulaşmak için, yine karar vericinin değerlendirmesi ile, kriterlerin kendileri arasında ikili karşılaştırmaları yapılmıştır. İkili karşılaştırma matrisinde, alternatif veya kriterlerin önem derecelerinin karşılaştırılması için, karar vericinin değerlendirmelerini cebirsel olarak ifade edebilmesini sağlayan Saaty nin 1-9 Ölçeği kullanılmıştır. Tablo 2: Saaty nin 1-9 Ölçeği Önem Derecesi Tanım Açıklama 1 Eşit önem İki etkinli hedefe eşit katkıda bulunur. 2 Zayıf veya hafif önem 3 Orta derece önem Deneyim ve kararı, bir etkinlik başka etkinlikten biraz daha fazla etkiler. 4 Orta artı 5 Güçlü önem 6 Güçlü artı 7 Çok güçlü önem 8 Çok, çok güçlü 9 Aşırı önem 2,4,6,8, orta değerler olarak ölçekte kullanılmaktadır. Deneyim ve kararı, bir etkinlik başka etkinlikten daha güçlü etkiler. Bir etkinlik diğerine karşı çok güçlü bir şekilde desteklenmektedir. Bir etkinlik diğerine karşı mümkün olan en yüksek düzeyde desteklenmektedir. 586 Kaynak: Saaty, 2008: 125. Tablo 3 te kalite kriteri için alternatiflerin ikili karşılaştırma matrisleri ve öncelik değerleri verilmiştir. Tablo 3: Kalite Kriteri İçin Alternatiflerin İkili Karşılaştırma Matrisi ve Öncelik Değerleri KALİTE KRİTERİ İstanbul Kocaeli Mersin Öncelik Vektörleri İstanbul 1,00 0,33 3,00 0,26 Kocaeli 3,00 1,00 5,00 0,64 Mersin 0,33 0,20 1,00 0,1 Not: Tutarlılık Oranı: 0,037 Kalite kriteri için oluşturulan ikili karşılaştırma matrisi, bulunan tutarlılık oranı (TO) 0,037 ile TO 0,10 koşulunu sağladığı için tutarlıdır.
Tablo 4 te Fiyat kriteri için yapılan alternatiflerin ikili karşılaştırma matrisleri ve öncelik vektörü yer verilmiştir. Tablo 4: Fiyat Kriteri İçin Alternatiflerin İkili Karşılaştırma Matrisi ve Öncelik Değerleri FİYAT KRİTERİ İstanbul Kocaeli Mersin Öncelik Vektörleri İstanbul 1,00 3,00 0,25 0,21 Kocaeli 0,33 1,00 0,14 0,08 Mersin 4,00 7,00 1,00 0,7 Not: Tutarlılık Oranı: 0,031 Fiyat kriteri için alternatiflerin ikili karşılaştırılmaları sonucu elde edilen tutarlılık oranı 0,031 bulunarak, TO 0,10 koşulunu sağladığı için, matrisin tutarlı olduğu sonucuna varılmıştır. Tablo 5 te bir diğer kriter olan teslimat kriteri için alternatiflerin ikili karşılaştırmalarına ve öncelik değerleri verilmiştir. Tablo 5: Teslimat Kriteri İçin Alternatiflerin İkili Karşılaştırma Matrisi ve Öncelik Değerleri TESLİMAT KRİTERİ İstanbul Kocaeli Mersin Öncelik Vektörleri İstanbul 1,00 5,00 6,00 0,72 Kocaeli 0,20 1,00 3,00 0,19 Mersin 0,17 0,33 1,00 0,09 Not: Tutarlılık Oranı:0,090 587 Teslimat kriteri çerçevesinde alternatiflerin ikili karşılaştırma matrisi, 0,090 tutarlılık oranı ile TO 0,10 koşulunu sağlayarak, tutarlı bulunmuştur. Tablo 6 da üretim yeteneği ve kapasite kriteri doğrultusunda alternatiflerin ikili karşılaştırmalarına ve öncelik vektörüne yer verilmiştir. Tablo 6: Üretim Yeteneği ve Kapasite Kriteri İçin Alternatiflerin İkili Karşılaştırmaları ve Öncelik Değerleri ÜR. YET. ve KAPASİTE KRİTERİ İstanbul Kocaeli Mersin Öncelik Vektörleri İstanbul 1,00 0,50 3,00 0,31 Kocaeli 2,00 1,00 5,00 0,58 Mersin 0,33 0,20 1,00 0,11 Not: Tutarlılık Oranı: 0,004 Alternatiflerin, üretim yeteneği ve kapasite kriteri çerçevesinde yapılan ikili karşılaştırmaların tutarlılık oranı 0,004 bulunmuş ve TO 0,10 koşulunu sağlaması sebebiyle, karşılaştırmaların tutarlı olduğu sonucuna varılmıştır. Tablo 7 de iletişim sistemi kriteri için yapılan alternatiflerin ikili karşılaştırmaları ve öncelik değerleri verilmiştir.
Tablo 7: İletişim Sistemi Kriteri İçin Alternatiflerin İkili Karşılaştırmaları ve Öncelik Değerleri İLETİŞİM SİSTEMİ KRİTERİ İstanbul Kocaeli Mersin Öncelik Vektörleri İstanbul 1,00 5,00 0,50 0,34 Kocaeli 0,20 1,00 0,17 0,08 Mersin 2,00 6,00 1,00 0,58 Not: Tutarlılık Oranı:0,028 İletişim sistemi kriteri için yapılan alternatiflerin ikili karşılaştırma matrisi, 0,028 tutarlılık oranı değeri ile TO 0,10 koşulunu sağlayarak, tutarlı bulunmuştur. Karar vericinin değerlendirmesi ile, genel amaca ulaşmaya yönelik, kriterlerin kendi ikili karşılaştırmaları yapılmıştır. Yapılan bu karşılaştırma Tablo 8 de verilmiştir. Tablo 8: Tedarikçi Seçim Problemindeki Beş Kritere Yönelik İkili Karşılaştırma Matrisi ve Kriterlerin Öncelik Değerleri Kalite Fiyat Teslimat Kapasite İletişim Öncelik Değerleri Kalite 1,00 0,50 3,00 3,00 2,00 0,27 Fiyat 2,00 1,00 2,00 5,00 4,00 0,37 Teslimat 0,33 0,50 1,00 5,00 4,00 0,21 Kapasite 0,33 0,20 0,20 1,00 0,50 0,06 İletişim 0,50 0,25 0,25 2,00 1,00 0,9 Not: Tutarlılık Oranı: 0,081 Kriterlerin ikili karşılaştırılması için yapılan matrisinin, bulunan 0,081 tutarlılık oranı ile, TO 0,10 koşulunu sağladığı için, tutarlı olduğu sonucuna varılmıştır. 3.3. Genel Önceliklerin Hesaplanması Her kriter için alternatiflerin ikili karşılaştırmaları ve kriterlerin kendi karşılaştırmaları yapılmıştır. Bu karşılaştırmalar ile gerekli öncelik değerleri elde edilmiştir. Uygulamanın bu kısmında öncelik değerlerinin birbirleri ile çarpılması sonucunda alternatiflerin genel öncelik sıralaması elde edilmektedir (Yılmaz, 1999: 116-119). Bu aşamaya kadar her bir kriter için bulunan alternatiflerin öncelik vektörleri tek bir tablo şeklinde, Tablo 9 da düzenlenmiştir. Tablo 9: Alternatiflerin Her Bir Kriter İçin Öncelik Vektörleri 588 Kriterler Alternatifler Kalite Fiyat Teslimat Kapasite İletişim İstanbul 0,26 0,21 0,72 0,31 0,34 Kocaeli 0,64 0,08 0,19 0,58 0,08 Mersin 0,1 0,7 0,09 0,11 0,58 Tablo 9 da verilen kriterler için alternatiflerin öncelikleri ile Tablo 8 de verilen kriterlerin kendi öncelik değerlerinin çarpılması işlemi, Analitik Hiyerarşi Prosesi nin son aşaması olup;
genel öncelik sıralamasının elde edilmesini sağlamaktadır. Genel öncelik sıralaması için yapılan işlemler şu şekildedir: İstanbul alternatifinin genel önceliği; = (0,27*0,26) + (0,37*0,21) + (0,21*0,72) + (0,06*0,31) + (0,09*0,34) = 0,348 Kocaeli alternatifinin genel önceliği; (0,27*0,64) + (0,37*0,08) + (0,21*0,195) + (0,06*0,58) + (0,09*0,08) = 0,285 Mersin alternatifinin genel önceliği; (0,27*0,10) + (0,37*0,71) + (0,21*0,09) + (0,06*0,11) + (0,09*0,58) = 0,367 Tablo 10: Alternatiflerin Genel Öncelik Sıralaması Alternatifler Öncelikler İstanbul 0,348 Kocaeli 0,285 Mersin 0,367 Toplam 1,000 Alternatiflerin sıralaması 0,367 değer ile Mersin; 0,348 değer ile İstanbul; 0,285 değer ile Kocaeli şeklindedir. Önceliklerin toplamı olması gerektiği gibi 1 e eşittir. 4. Sonuç Tedarikçi firma seçim probleminde, karar verici pozisyonundaki madeni yağ sektöründe faaliyet gösteren lisanslı Serazat Petrol Tarım Ürünleri ve Oto Yedek Parça Sanayi Ticaret Limited Şirketi nin üç tedarikçisi arasından, en iyi tedarikçinin seçilmesi genel amacı doğrultusunda analitik hiyerarşi kurulmuştur. Kurulan bu Analitik Hiyerarşi Prosesi nde karar vericinin değerlendirmeleri ile; kalite, fiyat, teslimat, üretim yetenekleri ve kapasite ve iletişim sistemi olmak üzere beş adet kriter belirlenmiştir. Belirlenen kriterler ve alternatifler ile oluşturulan problemin çözümü için Analitik Hiyerarşi Prosesi nde kullanılan Super Decisions 2.8.0 programı ile işlemler yapılmış, öncelikler ve tutarlılık oranları hesaplanmıştır. Karar vericinin değerlendirmeleri ile yapılan işlemler doğrultusunda, en yüksek öncelik değeri (0,367) ne sahip olan Alternatif 3 Mersin nin seçilmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır. Analitik Hiyerarşi Prosesi öncelikleri seçilmesi gereken tedarikçi firmanın Mersin olduğunu göstermektedir. Analitik Hiyerarşi Prosesi, yapılan işlemler ile objektif bir teknik olmakla beraber, karar vericinin değerlendirmeleri neticesinde şekillendiği için sübjektif unsurlara da sahip bir çok kriterli karar verme tekniğidir. Nitekim, karar vericinin değerlendirmeleri değiştikçe veyahut karar vericinin kendisi değiştikçe, elde edilen alternatif tedarikçi firma sıralaması da değişiklik 589
gösterebilir. Bu sebeple sonuçlanan en iyi tedarikçi Mersin deki firmadır yargısı, uygulamadaki karar verici firma için geçerlidir. KAYNAKLAR Ada, E., Kazançoğlu, Y., & Aracıoğlu, B. (2005). Stratejik Rekabet Üstünlüğü Sağlamada Tedarikçi Seçiminin Analitik Hiyerarşik Süreç İle Gerçekleştirilmesi. İ. T. Üniversitesi (Dü.), V. Ulusal Üretim Araştırmaları Sempozyumu içinde, (s. 605-611). Akdeniz, H., & Turgutlu, T. (2007). Türkiye'de Perakende Sektöründe Analitik Hiyerarşik Süreç Yaklaşımıyla Tedarikçi Performans Değerlendirilmesi. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9(1), 1-17. Atan, M., Atan, S., & Altın, K. (2008). İnsan Kaynakları Seçiminde Analitik Hiyerarşi Süreci Kullanımı ve Bir Yazılım Önerisi. Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 10(3), 143-162. Dağdeviren, M. (2007). Bulanık Analitik Hiyerarşi Prosesi İle Personel Seçimi ve Bir Uygulama. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 22(4), 791-799. Dağdeviren, M., & Eren, T. (2001). Tedarikçi Firma Seçiminde Analitik Hiyerarşi Prosesi ve 0-1 Hedef Programlama Yöntemlerinin Kullanılması. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 16(2), 41-52. Dündar, S., & Ecer, F. (2008). Öğrencilerin GSM Operatörü Tercihinin Analitik Hiyerarşi Süreci Yöntemiyle Belirlenmesi. Yönetim ve Ekonomi Dergisi, 15(1), 195-205. Gencer, C., & Gürpınar, D. (2007). Analytic Network Process in Supplier Selection: A Case Study in An Electronic Firm. Applied Mathematical Modelling, 31, 2475-2486. Göksu, A., & Güngör, İ. (2008). Bulanık Analitik Hiyerarşi Proses ve Üniversite Tercih Sıralamasında Uygulanması. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 3(3), 1-26. Harputlugil, T. (2012). Yapı Elde Etme Süresinde Mimari Tasarım Kalitesinin Ölçülmesi ve Arttırılmasına Yönelik Analitik Hiyerarşi Prosesi Tabanlı Karar Destek Yaklaşımı ve Örnek Olaylarla Sınanması. Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Hoşgör, H., Söyük, S., & Önder, E. (2016). İdari ve Akademik Personelin İş Yaşam Kalitesine Etki Eden Faktörlerin Öncelik Sırasının Belirlenmesi: Bir Analitik Hiyerarşi Prosesi Uygulaması. Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4(31), 302-323. 590 Kapar, K. (2011). Tedarik Zinciri Yönetimi ve Tedarikçi Seçiminde Analitik Hiyerarşi Sürecinin Kullanılması ve. Yüksek Lisans Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir. Karaatlı, M., Ömürbek, N., Budak, İ., & Dağ, O. (2015). Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri İle Yaşanabilir İllerin Sıralanması. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi(33), 215-228. Kavlakçı, M. (2014). Analitik Hiyerarşi Prosesi ve Hibrit Bulanık AHP-Bulanık TOPSIS Yöntemleri İle Liman Yeri Seçimi ve Örnek Uygulama. Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana.
Nydick, B. R., & Hill, R. P. (1992). Using the Analytic Hierarchy Process to Structure the Supplier Selection Procedure. International Journal of Purchasing and Materials Management, 28(2), 31-36. Özmodanlı, Y. (2016). Türkiye'de Tekno Girişimcilik Desteklerinin Analitik Hiyerarşi Prosesi (AHP) Yardımıyla İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara. Öztoprak, E. (2013). Kiralama Yoluyla Araba Temin Eden Bir İşletmede Analitik Hiyerarşi Prosesi Uygulaması. Yüksek Lisans Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kocaeli. Özyörük, B., & Özcan, E. C. (2008). Analitik Hiyerarşi Sürecinin Tedarikçi Seçiminde Uygulanması: Otomotiv Sektöründen Bir Örnek. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 13(1), 133-144. Saaty, T. L. (1990). How to Make A Decision: The Analytic Hierarchy Process. European Journal of Operational Research, 48, 9-26. Saaty, T. L. (2008). The Analytic Hierarchyand Analytic Network Measurement Processes: Applications to Decisions Under Risk. European Journal of Pure and Applied Mathematics, 1(1), 122-196. Sarıoğlan, M. (2011). Konaklama İşletmelerinde Analitik Hiyerarşi Prosesi Yöntemi İle Tedarikçi Seçim Kriterlerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. Doktora Tezi, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir. 591 Soba, M. (2012). Üniversite Öğrencilerinin Performanslarının Akademisyenler Tarafından Analitik Hiyerarşi Süreci İle Değerlendirilmesi (Uşak Üniversitesi Örneği). Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 11(42), 368-381. Timor, M. (2011). Analitik Hiyerarşi Prosesi. İstanbul: Türkmen Kitapevi. Türkoğlu, M. (2016). Bulanık Analitik Hiyerarşi Prosesi İle Tedarikçi Seçimi ve. Yüksek Lisans Tezi, Bartın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bartın. Yıldırım, B. F., & Önder, E. (2015). İşletmeler, Mühendisler ve Yöneticiler için Operasyonel, Yönetsel ve Stratejik Problemlerin Çözümünde Çok Kriterli Karar Verme Yöntemleri (2 b.). Bursa: Dora Basım Yayın. Yıldırım, Ü. (2012). Mersin İli İçin Alternatif Katı Atık Depolama Alanlarının Analitik Hiyerarşi Prosesi ve Coğrafi Bilgi Sistemi Yöntemleriyle Saptanması. Yüksek Lisans Tezi, Mersin Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mersin. Yılmaz, E. (1999). Analitik Hiyerarşi Süreci Kullanılarak Çok Kriterli Karar Verme Problemlerinin Çözümü. DOA Dergisi(5), 95-122.