Kasım 2014 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ BİLİŞİM ENSTİTÜSÜ ADLİ BİLİŞİM ANABİLİM DALI PARDUS İŞLETİM SİSTEMİ ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA İŞLETİM SİSTEMLERİ DÖNEM ÖDEVİ FATİH BERBER Danışman: Öğr. Gör. Dr. Çelebi ULUYOL
1 İÇİNDEKİLER Önsöz... 2 1.Pardus un Tarihçesi... 3 2.Pardus un Özellikleri... 4 3.Pardus un Sürümleri... 5 3.1 Pisi Tabanlı Sürümler:... 5 3.2 Debian Tabanlı Sürümler:... 8 4.Temel Pardus Kavramları Ve Pardus a Özgü Bileşenler... 9 4.1.1 Comar... 9 4.1.2 Pisi... 9 4.1.3 Yalı... 9 4.1.4 Müdür... 9 4.1.5 Zemberek... 10 4.1.6 Kaptan... 10 4.1.8 Ahenk... 10 4.1.9 Paket Yöneticisi... 10 5. Pardus Kullanan Kurum Ve Kuruluşlar... 13 5.1.1 Kamu... 13 5.1.3 Diğer Kuruluşlar... 13 5.1.2 Üniversiteler... 13 5.2 Dünya da Pardus Kullanımı... 14 6. Ofis Uygulamaları - Libreoffice... 15 6.1 Libreoffice Nedir?... 15 6.2 Libreoffice Bize Ne Sunuyor?... 16 6.2.1 Libreoffice Writer (Metin Düzenleyici)... 16 6.2.2 Libreoffice Calc (Hesap Tablosu)... 16 6.2.3 Libreoffice Impress (Sunu)... 16 6.2.4 Libreoffice Draw (Çizim)... 17 6.2.5 Math (Belgelerinize Denklemler Ve Formüller Eklemenin Kolay Yolu)... 17 6.2.6 Veri Tabanı... 18 6.3 Eklentiler... 18 7. Kaynaklar... 20 HAKKIMDA... 21
2 ÖNSÖZ Yaşadığımız olayları sosyal paylaşım sitelerinden tüm arkadaşlarımıza duyurmak, oturduğumuz yerden tüm bankacılık işlemlerimizi yapmak, bilet almak ve alışveriş yapmak, sınavlara başvurmak ve sonuçlarını öğrenmek, dünyanın bir başka ucundaki yakınlarımızla sesli ve/veya görüntülü görüşmek, iş başvurusu yapmak, hatta evimizden sınav olmak veya ders dinlemek, fotoğraflarımızı ve videolarımızı küçücük bir aygıta kaydetmek, üzerlerinde oynama yapmak, oyun oynamak, kâğıda kaleme gerek kalmadan ders çalışıp ödevlerimizi yapmak, vb bilgisayarlar sayesinde insan hayatına iyice yerleşmiş aktivitelerdir. İnsanın neredeyse tüm hayatının bilgisayarlara doğrudan ya da dolaylı olarak bağlı olması beraberinde bazı risk, endişe ve sıkıntılar getirmektedir. Ülkeler hem vatandaşlarının hem de kendi bilgilerinin güvenliği için bazı tedbirler almaktadırlar. Bu işlemler yapılırken ülkelerin ulusal bağımsızlık, güvenlik ve tasarruf amacıyla, kritik uygulamaların üzerinde çalışabileceği, açık ve standart bir veri yapısını destekleyen, güvenlik izlemesine imkân verecek şekilde kaynak kodu açık olan ve finansal yük oluşturmadan yaygınlaştırılabilecek bir işletim sistemine ihtiyaç duyulmaktadır. [1] İşletim sistemi, bilgisayarda çalışan, bilgisayar donanım kaynaklarını yöneten ve çeşitli uygulama yazılımları için yaygın servisleri sağlayan bir yazılımlar bütünüdür. İşletim sistemi, uygulama kodları genellikle direkt donanım tarafından yürütülmesine rağmen, girdi-çıktı, bellek atama gibi donanım fonksiyonları için uygulama programları ve bilgisayar donanımı arasında aracılık görevi yapar. [2] İşletim sistemleri sadece bilgisayar, video oyun konsolları, cep telefonları ve web sunucularında değil; arabalarda, beyaz eşyalarda hatta kol saatlerinin içinde bile yüklü olabilir. İşletim sistemleri işlevsellerinin genişliği ile değil, donanımı belli bir amaç doğrultusunda programlayabilme nitelikleriyle değerlendirilmelidir. En yaygın kullanılan işletim sistemlerine örnek olarak; Microsoft Windows, Mac OS X, Linux, Android ve IOS örnek verilebilir. [3] Türkiye, ekonomik, stratejik ve güvenli işletim sistemi ihtiyacını karşılamak amacıyla, 2003 yılında TÜBİTAK Ulusal Elektronik ve Kriptoloji Araştırma Enstitüsü nü (UEKAE), tarafından başlatılan ve devam ettirilmekte olan, bilişim okur-yazarlığına sahip bilgisayar kullanıcılarının temel masaüstü ihtiyaçlarını hedefleyerek; mevcut Linux dağıtımlarının üstün taraflarını kavram, mimari ya da kod olarak kullanan; otonom sisteme evrilebilecek bir yapılandırma çerçevesi ve araçları ile kurulum, yapılandırma ve kullanım kolaylığı sağlamak üzere geliştirilen bir GNU/Linux ortaya koymayı hedeflemiş bir geliştirme projesidir. Pardus, Linux'un ülkemizde yaygınlaşmasında önemli bir atılım oluşturacak. Bunu bir yandan tam ve doğru Türkçe desteği vermesi, diğer yandan da katma değerli projeler ve ürünler üretecek bir özgür yazılım ekosistemi kurulmasına öncülük etmesi ile sağlayacak. Bu sayede Linux ve türevlerinin lisans anlaşmalarında yer bulan özgürlükleri, özellikle değiştirme ve yeniden dağıtma özgürlüğünü sınırsız olarak kullanma olanağı edineceğiz. Pardus ve diğer Linux dağıtımlarını kullanarak yazılımımıza ve verilerimize, Pardus'un yol haritasını ve önceliklerini belirleyerek teknolojimize ve bilgimize sahip olabileceğiz. Pardus Projesi'nin, Linux'un ulusal ölçekte sahiplenilmesinde görev yapacak temel yapıtaşlarından birisi olduğunu düşünüyoruz. [4] [1] Öğr. Gör. Mehmet Mehdi KARAKOÇ - Pardus İşletim Sistemi Ocak 2011 [2] http://tr.pardus-wiki.org/pardus_tarih%c3%a7esi Pardus: Pardus Tarihçesi. 1 Kasım 2014 [3] http://tr.wikipedia.org/wiki/%c4%b0%c5%9fletim_sistemi, 1 Kasım 2014 [4] Pardus Kurulum ve Kullanım Kılavuzu TÜBİTAK UEKAE- 22 Ağustos 2006
3 1.PARDUS UN TARİHÇESİ Türkiye nin bir ulusal işletim sistemine ihtiyacı olup olmadığı, özellikle ulusal güvenlik bağlamında, 2002 yılı sonları ve 2003 yılı başlarında çeşitli kamu kuruluşlarının katılımı ile masaya yatırıldı. Bu çalışmalar sonunda Mart 2003 te TÜBİTAK BİLGEM, Başbakanlık tarafından bir ulusal işletim sistemi geliştirmenin olurluğunu araştırmak ve proje planlamasını yapmakla görevlendirildi. Bu görevlendirmede TÜBİTAK BİLGEM in bilgi güvenliği konusundaki deneyimi ve yetkinliği önemli bir rol oynamıştı. Pardus projesi, TÜBİTAK BİLGEM bünyesinde ÖZGÜR kod adı ile Eylül 2003 başında daha çok bu araştırma boyutuyla resmen başlatıldı. Bir yıl kadar süren AR-GE faaliyeti ve değerlendirmelerini takiben, 2 Şubat 2005 te bilgisayara kurulum gerektirmeden, optik sürücü üzerinden açılabilen ilk ürün, Pardus Çalışan CD Gaziantep Üniversitesi nde düzenlenen Akademik Bilişim konferansında duyuruldu ve konferans katılımcılarına dağıtıldı. 2005 yılı Aralık ayında, kurularak çalışan, tam teşekküllü ilk sistem, Pardus 1.0 hazırlandı. O dönemde dünya üzerindeki benzeri teknolojiler arasında tasarım ve yaklaşım farklarıyla dikkat çeken yenilikleriyle adından çok bahsettiren, dikkat çeken bir ürün oldu. 2006 yılı sonlarında, projenin vizyon ve hedeflerine yönelik gelişmelere paralel olarak ürün yenileme faaliyetleri doğrultusunda Pardus 2007 piyasaya çıktı. Bu aynı zamanda kurumsal ölçekte kullanılmaya başlanan ilk kararlı ürün oldu. Milli Savunma Bakanlığı, Türkiye çapında 600 biriminde ve 5.000 üzerinde istemcide Pardus (2007 temelli Kurumsal 1 ) kullanmaya başladı. Aynı dönemde yıllık ürünlerin yanı sıra 4 aylık periyotlar halinde teknolojik yenilikleri Pardus üzerinde çalışır halde sunan güncelleme ürünleri yayınlanarak, Pardus markasına paralel biçimde Anadolu nun nadir ve nadide hayvanlarının adları verilmeye başlandı. Tüm dünyada dikkat çeken ürünler aracılığıyla Anadolu coğrafya ve canlılığındaki çeşitlilik projenin marka gücünü destekleyen önemli unsurlardan biri haline geldi.2008 yılı ortalarında Pardus 2008, 2009 yılı ilk çeyreğinde de Pardus 2009 yayınlandı. Pardus 2009 güncelleme ürünleriyle birlikte 2010 yılı boyunca da kurumsal ve bireysel ölçekte yaygınlaşmaya devam ederken, tüm dünyada masaüstü işletim sistemlerinde kullanılan teknolojilerin en iyi gerçeklemelerinden biri olarak kabul gördü. 2011 yılında peş peşe Pardus 2011 ve Pardus Kurumsal 2 nin yayınlanmasıyla birlikte, kurumların özgür yazılıma göç planlarına yönelik bir ürünün de katılmasıyla bu alandaki çalışmalara ağırlık verilmeye başlandı. [5] İlk sürümden 2011.2 sürümüme kadar herhangi bir başka Linux dağıtımı temel alınmadan kendine özgü projelerle geliştirilmiş olup 2013 yılında yayınlanan Pardus 2013 sürümü ile beraber Debian tabanına geçilmiştir. 2011 yılı son aylarından itibaren TÜBİTAK bünyesinde yeniden yapılanma çalışmaları neticesinde yönetici ve geliştirici ekip dağıtılarak tasviye edilmiştir.2012 yılında TÜBİTAK, Pardus projesi için tekrar geliştirici istihdam etmiş ve o güne kadar Pardus projesi kapsamında geliştirilmiş olan PİSİ paket yönetim sistemi, ÇOMAR yapılandırma yöneticisi, YALI kurulum aracı, Müdür açılış sistemi, Kaptan ilk ayar sihirbazı ve diğer irili ufaklı tüm projeler terk edilerek Debian tabanına geçilmiştir. Kararlı sürümü 25 Ocak 2013'te yayınlanan "Pardus 2013 Anadolu Parsı" sürümüyle beraber artık Pardus, Debian tabanlı bir Linux dağıtımı haline gelmiştir. Terk edilen eski Pardus projeleri ise gönüller tarafından yürütülen Pisi Linux projesi kapsamında sürdürülmeye çalışılmaktadır. Ayrıca yine gönüllüler tarafından yürütülen Pardus Topluluk Sürümü projesinin web sayfasında eski Pardus araçlarının Debian tabanı üzerinde kullanılabilmesi için çalışmalar yürütüldüğü ve kullanılması mümkün olan bazı araçların ileride Pardus Topluluk Sürümüne dâhil edilebileceği bildirilmektedir. [6] Pardus, 2013 sürümü ile beraber artık bireysel kullanıcılara yönelik resmi bir sürüm yayınlamamakta, Kurumsal, Sunucu ve Fatih projesi sürümü olmak üzere 3 ayrı sürümü yayınlanmaktadır. Pardus 2013 sürümünden itibaren bireysel kullanıcılara yönelik resmi bir sürümü bulunmamakla birlikte TÜBİTAK tarafından "Pardus" isminin kullanımı için izin verilen, TÜBİTAK'tan bağımsız bir topluluk tarafından Pardus Topluluk Sürümü adı altında bireysel kullanıma yönelik bir sürümü yayınlanmaktadır.[7] [5] http://burdanogren-n.blogspot.com.tr - 1 Kasım 2014 [6] http://www.nyucel.com/2012/08/what-about-pardus.html [7] http://tr.wikipedia.org/wiki/pardus_(i%c5%9fletim_sistemi)
4 2.PARDUS UN ÖZELLİKLERİ Özgürdür; Lisansı sizi kısıtlamaz, üreticiyi sizden korumak için değil sizin haklarınızı korumak için tasarlanmıştır. Türkçe sever; Çekinmeden Türk alfabesinin tüm harflerini kullanabilirsiniz. Yazım ve sözlük denetimi yapar, sizi güzel bir Türkçe kullanmaya teşvik eder. Virüslere geçit vermez; İnternet ten gelen her dosyayı kontrolden geçirmekle, ya da virüs bulaşmış bilgisayarınızı temizlemekle zaman kaybetmezsiniz. Hızlı kurulur; 30 dakikada yüklenir. Tek kurulum işlemiyle bilgisayarınıza ofis yazılımı, İnternet gezgini, sohbet programı gibi gerekli bütün programlar da yüklenir. Kolay kullanılır; Grafik arayüzleri, menüleri, ikonları ile aklınıza ve güdülerinize hitap eder. Kullanmak için bilgisayar öğrenmek, ikinci bir dil bilmek ya da uzun eğitimlerden geçmek gerekmez. Tamdır; Bir masaüstü kullanıcısının gereksinim duyacağı her türlü yazılım Kurulum CD si içinde mevcuttur. İnternet araçları, ofis paketi, her türlü resim, müzik, film için oynatıcı ve düzenleyiciler, oyunlar, aklınıza ne gelirse... Özelleştirilebilir; Sistemi, kendi beğeninize göre özgürce değiştirebilirsiniz. Hem görünüş, hem de davranış açısından. Tek sınır, hayal gücünüzdür. Şeffaftır; Kaynak kodlarını kendi ihtiyaçlarınıza göre değiştirebilir, kendi dağıtımınızı üretebilirsiniz. Ne yaptığını ve ne yapmadığını kaynak koduna bakarak bilirsiniz. Çok dil bilir; Ayrı ayrı CD ler ile tekrar yükleme yapmadan, iki dokunuşla Türkçe den İngilizce ye dönüşür. Herhangi başka bir dilin desteğini eklemek de son derece kolaydır. Eğlencelidir; Kaptan Masaüstü, PiSi ve ÇOMAR ile bilgisayar kullanmanın keyfini, tam Türkçe desteği ile bilgisayarınızı kendi dilinizde kullanmanın kolaylığını yaşarsınız. [8], [9], [10] Pardus tüm donanımlar için Linux çekirdeğiyle sağlam ve yüksek performanslı sürücüleri hazır getiriyor. Böylece sistem kurulduktan sonra İnternet üzerinden ya da CD ler aracılığıyla ekran kartına, yazıcılara erişmek için tek tek sürücü kurma derdi kalmıyor. Güvenli mimarisi sayesinde virüs bulaşmasına izin vermiyor. Özgür yazılım dünyasındaki en başarılı uygulamaları bir araya getirirken, masaüstü kullanımına yönelik görev ve yaklaşımlara da yenilikçi çözümler sunuyor. Pardus Teknolojileri ile bilgisayarın kullanımı, sistemin kişiye özel hale getirilebilmesi, ayarlaması kolaylaşıyor. Kullanıcı bilgisayarın yapabildiklerine göre değil, bilgisayar kullanıcının isteklerine göre çalışıyor. [11] [8] http://forum.shiftdelete.net/pardus/117279-pardus'a-ait-hersey-okumadan-baslama.html [9] http://pardus.nedir.com/#ixzz3ibo46pzi [10] https://sites.google.com/site/vistapardus/pardus'un%c3%b6zellikleri [11] http://www.websultan.net/forum/linux/39493-pardus-2013-ozellikleri.html
5 3.PARDUS UN SÜRÜMLERİ Pardus'un, Pardus 2013 sürümünden itibaren Kurumsal, Sunucu ve Fatih sürümü olmak üzere 3 ayrı sürümü bulunmaktadır. Kurumsal sürüm, kurum ve kuruluşların ihtiyaçları göz önüne alınarak hazırlanmıştır. Fatih sürümü ise FATİH Projesindeki akıllı tahtalarda kullanmak üzere hazırlanmıştır. [12] Pardus'un 2013 sürümünden itibaren bireysel kullanıcılara yönelik resmi bir sürümü bulunmamakla birlikte TÜBİTAK tarafından "Pardus" isminin kullanımı için izin verilen, TÜBİTAK'tan bağımsız bir topluluk tarafından Pardus Topluluk Sürümü adı altında bireysel kullanıma yönelik bir sürümü yayınlanmaktadır. Pardus'un resmi web sayfasında; Pardus Topluluk Sürümü'nün, ev kullanıcılarının ihtiyaç duyabileceği çeşitli yazılımları barındırdığı belirtilerek, indirme bağlantıları sunulmaktadır. [13] Pardus 2013 sürümü öncesindeki dönemde ise; bireysel kullanıcılara yönelik "2000 serisi sürümler" ile kurumsal kullanıcılara yönelik "Pardus Kurumsal" sürümleri adı altında iki farklı sürümü yayınlanmıştır. 3.1 PİSİ tabanlı sürümler: Sürüm Kod adı Çıkış tarihi Destek Önemli gelişmeler Pardus 1.0 --- 27 Aralık 2005 Yok Pardus 2007 --- 31 Aralık 2006 Yok PİSİ, ÇOMAR, YALI, Kaptan, TASMA gibi araçların ilk sürümleri yayınlandı. [14] [14], [15], [16], [17], [18] Pardus açılış sisteminden sorumlu Müdür yeniden yazılarak açılış ve kapanış süresi önemli ölçüde kısaltıldı. Pardus Güvenlik Duvarı Yöneticisi sisteme eklendi. NTFS disklere yazma desteği eklendi. [19] Açılışta başlatılan sunucu ve servislerin kolayca yönetilebilmesi için bir Servis Yöneticisi programı yazılarak sisteme eklendi. LZMA sıkıştırma algoritması ile Pisi paketlerinde ortalama %30'a varan bir yer kazancı oldu. Bu sayede son kullanıcının indireceği yazılımların boyutu küçültüldü. Pardus'a özgü Tulliana simge seti geliştirilerek masaüstü ve diğer uygulamalarda Tulliana2 adlı simge seti kullanıldı. Pardus Kurumsal 1 --- 2007 Yok İlk kurumsal sürüm Pardus 2007.1 Pardus 2007.2 Pardus 2007.3 Felis chaus 16 Mart 2007 Yok (Sazlık kedisi) Caracal caracal 11 Temmuz 2007 Yok (Karakulak) Lynx lynx 19 Kasım 2007 Yok (Vaşak) Paket Yöneticisi'ne büyük/küçük harf duyarlılığı olmaksızın arama yapabilme özelliği eklendi, ayrıca paketler hakkında özet açıklama bilgisi eklendi. Depo güuncellemeleri ve arama işlevlerinde %40 a varan hız artışı sağlandı. Ağ yöneticisine WPA desteği eklendi. Yeni Açılış Yöneticisi aracı ile, önceleri komut satırı üzerinden yapılabilen açılış menüsü düzenleme işlemleri artık arayüz üzerinden yapılabiliyor. Ağ yöneticisine PEAP-MSCHAPv2 desteği eklendi. YALI, artık kurulumdan önce tüm gerekli bilgileri soruyor sonra kuruluma başlıyor. Ayrıca YALI, Pardus'un hangi sabit diske kurulacağını ve bu sabit diskin açılabilir olup olmadığını belirleyebiliyor. [20]
6 Pardus 2008 --- 27 Haziran 2008 Yok Ağ yöneticisine, mevcut profilde bulunan ağları otomatik olarak algılayabilme ve otomatik olarak o profile geçiş yapabilme özelliği eklendi, ayrıca artık bağlantı bilgileri sistem çekmecesi üzerinden güncel olarak takip edilebiliyor. Kullanıcı Yöneticisi'nde yetki denetim sistemi geliştirildi artık tüm kullanıcıların yetkilerini detaylı bir şekilde düzenlenlenebiliyor, Pardus'un parola sorma ve yetkilendirme davranışını kolayca özelleştirilebiliyor. Pisi'ye geçmiş yönetimi desteği eklendi. Yeni Geçmiş Yöneticisi aracı ile sisteme kurulan eski paketlere dönmek, sistemin o anki anlık görüntüsünü kaydetmek ve bu görüntüler arasında geçiş yapabilmek mümkün. Kullanıcıların monitör ve ekran kartı ayarlarını yapabilmelerini sağlayan Görüntü Yöneticisi yazılımı sisteme eklendi. Otomatik yazıcı tanıtma özelliği eklendi. ÇOMAR, Müdür, dbus altyapısı kullanılarak tamamen yeniden yazıldı. Pardus 2008.1 Hyaena hyaena 15 Eylül 2008 Yok (Çizgili sırtlan) Kablosuz ağlar için Ad-Hoc ve 802.1x desteği getirildi. KDE3 ve KDE4 tabanlı iki ayrı Çalışan CD yayımlandı. [21] Canis aureus Pardus 2008.2 30 Ocak 2009 Yok (Altın çakal) Pardus 2009 --- 17 Temmuz 2009 Yok Paket Yöneticisi'ne delta paket ve ters bağımlılık güncelleme desteği getirildi. Paket Yöneticisi'ne hatalı indirilen paketlerin tekrar indirilebilmesi desteği eklendi. Masaüstünde KDE 3 yerine yeni nesil KDE 4 masaüstü ortamına geçildi. [22] Geliştirilen önbellek sistemi ile Paket Yöneticisi ve PiSi artık çok daha hızlı çalışıyor. PiSi'nin paketleme sisteminde yapılan iyileştirmelerle artık paketler ortalama %20 daha küçük. Delta paket desteği artık öntanımlı olarak açık geliyor. Delta paket desteği sayesinde artık güncellemelerde bir paketin tümü değil sadece değişen kısmı güncellenecek, böylece güncellemelerin boyutu küçülecek ve güncelleme süresi kısalacak. Yalı ve PiSi'de yapılan iyileştirmeler ile Pardus kurulumu yaklaşık olarak 2 kat hızlandı. Yalı'ya sistem kurtarma özelliği eklendi. Pardus yüklü bir sistemde yapılan son güncellemeleri geri almak, silinen önyükleyiciyi tekrar yüklemek vb. kurtarma ve sorun giderme işlemleri artık yeni Yalı ile yapılabiliyor. Ağların ve servislerin masaüstünden kontrol edilebilmesini sağlayan Ağ Plasma Programcığı ve Servis Plasma Programcığı öntanımlı olarak kurulu geliyor. Yeni Pardus aracı Sistem Yöneticisi ile artık sistem genelinde klavye haritası, sistem dili, zaman dilimi gibi temel ayarları daha rahat yapılabiliyor.
7 Pardus 2009.1 Anthropoides virgo (Telli turna) 15 Ocak 2010 Yok Önceki sürümlerde denetim merkezi olarak kullanılan TASMA, yerini KDE 4 ün System Settings yazılımına Pardus'a özgü yönetim araçlarının eklenmesiyle oluşturulan Sistem Ayarları aracına devretti. Ekran kartı ve monitör ayarları için kullanılan Görüntü Yöneticisi yazılımı, yerini Sistem Ayarları içinde bulunan Ekran ayarları modülüne bıraktı. Ext3 dosya sistemi yerine yeni nesil Ext dosya sistemi olan Ext4, Pardus 2009 ile birlikte öntanımlı olarak geliyor. Ayrıca Yalı kurulum ekranında kullanmak isteyen kullanıcılar için XFS, ReiserFS ve deneysel Btrfs gibi dosya sistemleri de ana sistem bölümü olarak seçilebiliyor. [23] Masaüstü ve diğer uygulamalarda yaklaşık bin simgeden oluşan Pardus'a özgü yeni Milky simge seti kullanılıyor. Pardus ISO kalıplarına melez (hibrid) kalıp özelliği eklendi. Böylece Pardus ISO kalıplarını CD ye basma zorunluluğu ortadan kalktı. Artık Pardus ISO dosyası, CD'nin yanı sıra DVD, USB bellek gibi ortamlara da yazılabiliyor. [24] Pardus 2009.2 Geronticus eremita (Kelaynak) 3 Haziran 2010 Yok Pardus 2011 --- 20 Ocak 2011 Yok KDE'nin KRunner yazılımı ile bütünleşik çalışan plasma-runner-pisi sayesinde artık KRunner aracı açılıp sistemde kurulu olmayan fakat Pardus depolarındaki bir paket tarafından sağlanan bir program adı yazıldığında, söz konusu yazılımın hangi paket içinde yer aldığını belirten bir girdi görünüyor. Bu girdi seçilerek ilgili paket otomatik olarak yüklenebiliyor. Pardus'un hem kurulan hem de çalışan sürümleri, standart CD'lere sığamayacak kadar büyük olduğu için optik sürücü olarak artık DVD kullanılıyor. Çanakkale 18 Mart Üniversitesi'nin yürüttüğü proje kapsamında Pardus'a 64 bit mimari desteği eklendi. Kurulan DVD ve Çalışan DVD'nin 32 bit ve 64 bit mimarili işlemcilere yönelik, ayrı ayrı sürümleri yayımlandı. YALI artık LVM/RAID ve UUID desteği sunuyor. Kaptan ile artık, simge seti belirlenebiliyor. Ayrıca istenirse Kaptan, web kamerası aracılığıyla kullanıcının fotoğrafını çekip KDE içinde kullanıcı resmi olarak ayarlayabiliyor. OpenOffice.org yerine, The Document Foundation tarafından OpenOffice.org temel alınarak geliştirilen açık kaynak kodlu LibreOffice öntanımlı ofis seti olarak yüklü geliyor. Kullanıcılar Paket Yöneticisi'ndeki paketleri oylayabiliyor ve ekran görüntülerine bakarak tercih yapabiliyor. Ayrıca Paket Yöneticisi'nin sistem çekmecesi entegrasyonu iyileştirildi. Sistem Ayarları'na eklenen Panda isimli yeni Pardus aracı sayesinde, kullanıcılar NVIDIA ve ATI ekran kartları için açık
8 Pardus Kurumsal 2 --- 16 Şubat 2011 Bilin miyor kaynak kodlu ya da sahipli sürücülerden birini seçebiliyor. Öntanımlı ağ yöneticisi olarak GNOME NetworkManager'a geçildi. Artık HSPA/CDMA/VPN ağları da destekleniyor. Amarok yerine, onun 1.4 sürümü temel alınarak hazırlanan platform bağımsız müzik çalar Clementine kurulu geliyor. Pardus 2009 ile gelen "Sistem Yöneticisi" aracı kaldırıldı. Pardus'un bireysel sürümlerinden Pardus 2011'deki gelişme ve iyileştirmelerin tamamına yakını Kurumsal 2 sürümünde de yer alıyor. Bunlara ek olarak; Lider-Ahenk gibi ölçeklenebilir merkezi yönetim araçları bulunuyor, sunucu-istemci mimarisi(ptsp) destekleniyor. Masaüstü ortamı olarak KDE nin kararlılık ve güvenilirlik açısından kendini ispatlamış olan önceki nesil KDE 3.5.10 sürümü kullanıldı. Üç yıl için planlanan uzun dönem destek (LTS) garantisi sunuldu. Pardus 2011.1 Dama (Alageyik) dama 12 Temmuz 2011 Yok YALI'ya Sistem Kurtarma menüsü yeniden eklendi. Çıkarılabilir USB bellekleri daha kolay biçimlendirmek için hazırlanan QuickFormat görüntülere eklendi. Pardus 2011.2 Cervus elaphus 19 Eylül 2011 Yok (Kızıl geyik) NetworkManager, ModemManager altyapıları güncellenerek çeşitli bağlantı problemleri giderildi. 3.2 Debian tabanlı sürümler: Sürüm Kod adı Çıkış tarihi Notlar Pardus 2013 Anadolu Parsı 25 Ocak 2013 Debian tabanlı ilk sürüm. Kurumsal kullanıcılar, KOBİ'ler ve öğrenciler hedef alınarak hazırlandı. [12] http://tr.wikipedia.org/wiki/fatih_projesi [13] http://tr.wikipedia.org/wiki/pardus_topluluk_s%c3%bcr%c3%bcm%c3%bc [14] http://tr.wikipedia.org/wiki/pisi_paket_y%c3%b6neticisi [15] http://tr.wikipedia.org/wiki/comar_(bilgisayar) [16] http://tr.wikipedia.org/wiki/yali_(yaz%c4%b1l%c4%b1m) [17] http://tr.wikipedia.org/wiki/kaptan_(yaz%c4%b1l%c4%b1m) [18] http://tr.wikipedia.org/wiki/tasma [19] http://tr.wikipedia.org/wiki/ntfs [20] http://tr.wikipedia.org/wiki/yali_(yaz%c4%b1l%c4%b1m) [21] http://tr.wikipedia.org/wiki/%c3%87al%c4%b1%c5%9fan-sistem [22] http://tr.wikipedia.org/wiki/kde [23] http://tr.wikipedia.org/wiki/ext [24] http://tr.wikipedia.org/wiki/iso
9 4.TEMEL PARDUS KAVRAMLARI VE PARDUS A ÖZGÜ BİLEŞENLER Pardus un hedefine layık bir hale gelmesi için kullanılan özgür yazılımların yetmediği durumlarda ortaya çıkmış, tamamen veya kısmen Pardus geliştirici ekibi tarafından geliştirilen birçok proje mevcut. Tabi ki bu projelerde GPL altında özgürce ve halka açık olarak geliştirilmektedir. Geliştirilen projeler; [25] 4.1 PARDUS A ÖZGÜ BİLEŞENLER 4.1.1 COMAR: (COnfiguration MAnageR): Yapılandırma yöneticisidir. Kurulan programları elle ayarlamak, sistemin zaten bildiği ve kendi başına bulabileceği bilgileri elle girmekten kullanıcıyı kurtaran bir yazılımdır. Sistemin sürekli olarak tutarlı bir durumda kalmasını sağlayarak, ayar sorunları yüzünden çalışamayan programlar problemini çözmek için tasarlanmıştır. Normal şartlar altında böyle bir aracın varlığı dahi fark edilmez. Diğer Linux dağıtımlarından farklı olarak kurulum (PISI) ve yapılandırma (Çomar) araçları Pardus ta birbirinden ayrılmış. Birbirlerine ihtiyaç duyduklarında kullanabilecekleri bir arabirim de mevcuttur. ÇOMAR Windows taki Registery ye (Kayıt defteri) benzetilebilir. [26] 4.1.2 PİSİ: (Packages Installed Successfully as Intended), Pardus'un paket yönetim sistemidir. Bu sistemle hazırlanan uygulamalar sisteme tam anlamıyla entegre olabildiği için her zaman verimli, yüksek performanslı ve güvenli hizmet sunarlar. Paketlerin sisteme sorunsuz bir şekilde eklenip çıkarılmasını sağlar. Paketlerin diğer paket/ kitaplıklara ve ÇOMAR görevlerine olan bağımlılıklarını tutar. Bir dosya türünü açmak ya da web sayfalarını sunmak gibi ÇOMAR görevlerini yapan paketleri bularak, kullanıcının, adını ve detaylarını bilmeden istediği işi yapan uygulamaları kurup çalıştırmasını sağlayabilir. [25] Pardus un resmi paket depolarında binlerce uygulama ve kitaplık yer alır. Bilimsel uygulamalardan fotoğraf düzenleme araçlarına, 3B modelleme yazılımlarından programlama dillerine her alanda ihtiyaç duyulan çözümler özgür yazılımlar arasından seçilerek, gerekli olduğunda Tübitak tarafından geliştirilerek hazırlanır. 4.1.3 YALI: (Yet Another Linux Installer): Pardus a özgü kurulum arayüzüdür. Windows dâhil birçok işletim sistemine göre daha kolay kullanılan bir arayüzü vardır. Sadece 6 fare tıklaması ile Pardus u kurmayı olanaklı hale getirir. Tüm ayar ve bilgileri kurulumdan önce sorar. Kurulum başladıktan sonra yaklaşık yarım saatte tamamlanmaktadır. [25] Yalı, sistemi kullanması düşünülen kullanıcı hesaplarının açılması, sistem tarih/saati, hangi dilde kurulum yapılacağı gibi temel tercihleri belirlemeye ve kurulumun gerçekleşmesine yardımcı olur. Kullanımı son derece kolaydır, tüm işlemleri yapması da önerilen sistemlerde yarım saatten biraz fazla süre alır. 4.1.4 MÜDÜR: Pardus a özel olarak geliştirilmiş bir açılış çerçeve programıdır. Açılışı oldukça hızlandırdığı için diğer Linux dağıtımlarına da ilham kaynağı olmuştur. ÇOMAR ile entegre çalışır. [26]
4.1.5 ZEMBEREK: Open Office için Türkçe dil eklenti paketine verilen addır. Türkçeye %100 destek verir, Türkçe imla denetimi yapar ve belgede daha önce tekrar etmiş ya da sözlüğe eklenmiş kelimeleri otomatik tamamlama özelliğine sahiptir. [26] 4.1.6 KAPTAN: Pardus ilk çalıştırıldığında Kaptan kullanıcıyı karşılayarak masaüstü ortamını kişiselleştirmek için seçenekler sunan bir sihirbazdır. Kaptan la sistemin ne sıklıkta güncelleneceği, masaüstü düzeni, simge setleri ya da arka plan resmi ayarlanabilir. Hatta Kaptan, takılı video/web kameranızı tanır ve sohbet/sosyal medyada kullanmak üzere şık bir fotoğraf çekmek için yönlendirir. Tüm bu kolaylıkların yanında, donanımla ilgili bilgileri toplayarak, izin veren kullanıcıların bilgilerini Tübitak la paylaşır. Böylece sonraki Pardus lar çok daha iyi donanım desteği sahiphale gelebilir. 4.1.7 KNAZAR: Pardus üzerinde çalışan bir güvenlik duvarı uygulamasıdır. İlk kurulduğunda kapalı olarak gelir. Kullanıcıya istediği tüm protokolleri için izin yetkisi verebilir. Üzerinde başka güvenlik duvarı uygulamaları da vardır. [26] 4.1.8 AHENK: ÇOMAR'ın uzaktan yönetim altyapısı. [27] 4.1.9 PAKET YÖNETİCİSİ: PiSi nin kullanıcılar tarafından grafik arabirim üzerinden kullanılması için geliştirilmiş olan Paket Yöneticisi, benzer uygulamalara göre performans ve işlevsellik bakımından oldukça zengindir. Son dönemde, özellikle akıllı cep telefonlarıyla birlikte uygulama dükkânları daha çok kullanıcının hayatında yer alıyor. Pardus un Paket Yöneticisi 2005 yılından beri bu kolaylığı, en hızlı ve kolay kullanılır ara yüzlerle kullanıcılarına sunuyor. Paket Yöneticisi ni kullanarak yeni uygulamaları grafik arabirim üzerinden sisteminize kurabilir, güncelleyebilir ya da kaldırabilirsiniz. Paket Yöneticisi yeni güncellemeler olduğundan sizi uyaracak ve sisteminiz güvenli bir şekilde çalışmasını sağlayacaktır. Paket Yöneticisi ne ulaşmak için KDE Menüsü > Uygulamalar > Sistem > Yazılım Ekle veya Kaldır yolunu kullanabilirsiniz. 4.1.10 AÇILIŞ YÖNETİCİSİ: Pardus, diğer işletim sistemleriyle aynı bilgisayarda çalışabilir. Böyle durumlarda hangi sistemin kullanılacağını seçmek, tek başına çalıştığında da tercih edilen ayarlarla açılmasını sağlamak için bilgisayar açıldığında önyükleyici isimli bir yazılım devreye girer. Açılış Yöneticisi, basit bir arayüzle, önyükleyicinin hangi işletim sistemlerini sunacağını ve bunları hangi öntanımlı ayarlarla yükleyeceğini ayarlamayı sağlar. Açılış Yöneticisi ni kullanarak sisteminizde bulunan diğer işletim sistemlerinin ve Pardus un açılış ile ilgili ayarlarını gerçekleştirebilirsiniz. 4.1.11 DİSK YÖNETİCİSİ: Pardus, çalıştığı bilgisayardaki diskleri ve disk bölümlerini kullanırken hiyerarşik sistem içinde birer adres olarak eşler. Sistemin kurulu olduğu disk bölümü bölme işaretiyle ( / ), diğerleri de kullanıcı tarafından belirlenen adresler altında, örneğin resim dosyalarıyla dolu bir disk bölümü /home/pardus/resimler adresinde çalışabilir. İnternet sayfalarının adreslerinden tanıdık gelebilecek bu işleyiş için kurulum sırasında temel adresler belirlenir. Günlük kullanımda bu konuda değişiklik yapmak, yeni diskleri ya da oluşturulan disk bölümlerini sisteme tanıtmak ve adres vermek Pardus ta Disk Yöneticisi tarafından gerçekleştirilir. 4.1.12 EKRAN YÖNETİCİSİ: Özgür yazılımların dünyasında ekran kartları için sürücü ailesi bulunur. Popüler tüm ekran kartları için, camia tarafından geliştirilen, açık kaynak kodlu ve özgür sürücüleri ve kart üretici firmanın sunduğu, genellikle daha fazla özellik içeren kapalı kaynak kodlu ve mülkiyeti üreticisine ait sahipli sürücüler. Kendilerine özgü avantajları nedeniyle ayrı ayrı zamanlarda bu sürücüler arasında geçiş yapma ihtiyacı ortaya çıkabilir. Ancak böylesi işlemler sistem genelinde köklü değişikliklerle mümkün olabiliyor. 10
Pardus, ekran yöneticisi sayesinde bunu kolaylaştıran bir çözüm sunar. Ekran yöneticisinden hangi sürücüyü kullanmak istediğinizi seçip kaydet düğmesine basmak yeterli olur. Akıllı ekran yöneticisi, gerisini sizin için halleder. Eğer kullanmak istediğiniz sürücü kurulu değil ama İnternet bağlantısı varsa, sürücü otomatikman indirilip kurulur. 4.1.13 GÜNCELLEME YÖNETİCİSİ: Pardus un bireysel kullanımına yönelik ürünleri belirli aralıklarla altyapılarında büyük değişikliklerle gelir. Bu durumda sadece güncelleme yapmak yeterli olmayabilir. Özellikle ana sürüm değişikliklerinde, örneğin Pardus 2009 kullanırken Pardus 2011 kullanmaya başlanacağı zaman tek başına güncelleme yapmak yeterli olmaz. Bu durumda Güncelleme Yöneticisi aracı devreye girer ve sistemi, o anki tercihler ve ayarlarla Pardus 2011 e taşır. 4.1.14 GÜVENLİK DUVARI YÖNETİCİSİ: Ağ bağlantılarında güvenlik için kapıları (port) açıp kapamak ya da ağ paylaşımı yapmak genellikle deneyimli ve bilgili kullanıcıların yapabildiği karmaşık işlemler olarak bilinir.pardus ta ise bu konularda aldığınız kararı sisteme yansıtmak iki tık kadar kolay olur. Güvenlik Yöneticisiyle yapılabilen işlemler: Güvenlik Duvarını (Firewall) çalıştır Güvenlik Duvarını devre dışı bırak Dışardan bilgisayara gelen ağ bağlantılarını düzenleme Yeni bağlantı kuralı ekleme Bağlantı kurallarını silebilme 4.1.15 KULLANICI YÖNETİCİSİ: Pardus çok kullanıcılı mimariye sahip bir işletim sistemidir. Kullanıcıların birbirlerinin dosyalarına, bilgilerine erişmesine izin verilmeyen mimari, aynı zamanda çok ayrıntılı politikalar belirlenmesine olanak tanır. Kullanıcı Yöneticisi aracı, sisteme giriş yapabilecek kullanıcıların eklenip çıkarılması, yetki seviyeleri gibi konulardaki düzenlemeleri kolaylaştırmak için tasarlanmış, basit arayüzlerle geniş bir işlev aralığı sunan bir araçtır. 4.1.16 SERVİS YÖNETİCİSİ: Pardus, kullanıcıların işlemlerini yapmalarına olanak tanıyan birçok altyapıyı her zaman çalışan birer servis olarak çalıştırır. Böylece hem aynı bilgisayarda hem de ağ üzerinden farklı bilgisayarlardan bu servis alınarak yararlanmak mümkün olur. Bu yapı, yerel ağ üzerinden gelişmiş paylaşım olanaklarının yanı sıra, web geliştiricileri için kurulu gelen web/e-posta sunucuları gibi avantajlar içerir. Tüm bu servisler, Servis Yöneticisi adlı bir araç sayesinde kolayca çalıştırılıp, durdurulabilir, bilgisayarın her açılışında çalışmak üzere programlanabilir. 4.1.17 GÖÇ ARACI: Göç aracı, Pardus kurulumunun ardından kullanıcıların karşısına gelecek bir uygulamadır. Bilgisayarda kurulu diğer işletim sistemlerinde bulunan ayar ve dosyaları Pardus'a aktararak kullanıcıların zaman kazanmasını sağlamaktadır. Windows dâhil diğer işletim sistemlerindeki belgeleri ve masaüstünü Pardus a aktarmayı, eski işletim sistemindeki Belgelerim dizinine masaüstünde köprü oluşturarak kolayca erişebilmeyi sağlar ve eski sisteminin yanında Pardus u da kullanmak isteyenler için kurulumdan sonra yapılacak arka planı değiştirme, e-posta hesabı oluşturma, yer imlerini aktarma gibi işlemleri son kullanıcının yerine kendisi yapmaktadır. [26] 4.1.18 TASMA: Pardus için tasarlanmış yönetim panelidir. Bölgesel ayarlar, aygıt yöneticisi, görünüm ve temalar, ağ yapılandırma ayarları, kullanıcı hesapları, masaüstü ve pencere ayarları, PISI erişimi, servis ve aygıt yönetimi buradan yapılır. Kolay bir kullanıcı arayüzü vardır. [26] 4.1.19 HEMEN KUR: Diğer paketlerin Pardus a kurulabilmelerine olanak sağlayan bir yazılımdır. Gönüllüler tarafından desteklenen HemenKur alpha dağıtımı düzeyindedir. [26] 11
4.1.20 GEÇMİŞ YÖNETİCİSİ: Paket kurma/güncelleme/kaldırma işlemlerinin kayıtlarını tutarak, kullanıcının bir paket kurma, güncelleme ya da kaldırma işlemi sonrasında herhangi bir sorun yaşanması halinde belirli bir tarihe geri dönebilmesini sağlar. [27] 4.1.21 SERVİS YÖNETİCİSİ: Sistemdeki tüm servisleri listeleyerek kullanıcının istediği servisleri kolayca açmasını ya da kapatmasını sağlar. [27] PARDUSMAN: Pardus paket depolarında seçilen paketlerin kullanılarak otomatikman bir Pardus ISO dosya oluşturulmasını sağlar. [27] 4.1.22 EKRAN AYARLARI: Ekran kartı sürücüsü ve monitör ile ilgili tüm ayarlarının yapılması sağlayan arayüz. [27] 4.1.23 PANDA: Kullanıcıların NVIDIA ve ATI ekran kartları için açık kaynak kodlu ya da sahipli sürücülerden biri seçerek kullanabilmesini sağlar. [27] 4.1.24 TULLİANA, MİLKY: Pardus'a özgü simge setleri. Bkz. Tulliana, Milky[28], [29] 4.2 DIŞARIDAN EKLENEN PROJELER: Pardus kapsamında bulunan yazılımların birçoğu TÜBİTAK/UEKAE tarafından geliştiriliyor olmasına rağmen özgür yazılımın sunduğu avantaj ile birçok harici projeden de yararlanılmaktadır. Bir projenin Pardus içerisine dâhil edilmesi için, o projeye ihtiyaç duyulması ve projenin özgürce açık kaynak kodu ile geliştiriliyor olması yeterlidir. Bu projelere örnek olarak KDE masaüstü ortamı, Zemberek imla denetim programı ve OpenOffice.org ofis paketi gösterilebilir. [25] 4.2.1 KDE Masaüstü Ortamı: Pardus, grafik ortamda kullanıcıların görsel olarak kullanacakları Masaüstü Ortamı için Özgür olarak (GPL ya da başka bir Özgür Yazılım Lisansı altında) geliştirilen KDE'yi seçmiştir. KDE, Pardus için güçlü bir grafiksel ortamdır. Kullanıcı dostu programlarıyla, Pardus'u üretken bir işletim sistemine dönüştürür. KDE masaüstü kullanım kolaylığını, güçlü özellikleri, muhteşem grafik tasarımını ve Linux'un teknik mükemmelliğini katılımcı yazılım geliştirme yöntemleriyle bünyesinde birleştirir. Temel olarak masaüstü ortamı olarak görev yapsa da içerisinde barındırdığı birçok yazılım sayesinde masaüstü kullanıcılarının hemen hemen tüm ihtiyaçlarına cevap verir. Ayrıca Zemberek projesi ile birlikte KDE üzerindeki tüm yazılımlarda Türkçe imla denetimi sağlanmıştır. [25] 4.2.2 OFİS ÇÖZÜMÜ: OpenOffice.org 2, Pardus kullanıcılarına tam bir ofis çözümü sunmaktadır. Bu paket içerisinde bulunan Writer, Calc ve Impress gibi yazılımlar ile metin belgeleri, hesap tabloları ve sunumlar hazırlayabilirsiniz. Ayrıca MS Office kullanarak yaratmış olduğunuz belgeleri açabilir ve düzenleyebilirsiniz. Ayrıca Pardus projesi kapsamında geliştirilmesine devam edilen Zemberek projesi ile tüm bu yazılımlar içerisinde Türkçe imla denetimini ve Türkçe sözcük önerme gibi özellikleri kullanabilirsiniz. [25] 4.2.3 ZEMBEREK TÜRKÇE İMLÂ DENETİMİ: Pardus projesinden önce geliştirilmeye başlanan Zemberek ile tüm masaüstü ortamı ve OpenOffice.org 2.0 paketi içerisinde Türkçe İmla Denetimi sağlanmıştır. Ayrıca ofis paketi içerisinde Türkçe sözcük önerme gibi bir özelliğe de sahiptir. Şu anda Pardus projesi kapsamında geliştirilmesine devam edilen Zemberek, Pardus'un diğer projeleri gibi GPL altında açık kaynak kodlu olarak geliştirilmektedir. [25] 12 [25] Pardus Kurulum ve Kullanım Kılavuzu TÜBİTAK UEKAE- 22 Ağustos 2006 [26] Öğr. Gör. Mehmet Mehdi KARAKOÇ - Pardus İşletim Sistemi Ocak 2011 [27] http://tr.wikipedia.org/wiki/pardus_(i%c5%9fletim_sistemi) [28] http://kde-look.org/content/show.php/milky?content=133124 [29] http://kde-look.org/content/show.php?content=38757
13 5. PARDUS KULLANAN KURUM VE KURULUŞLAR Türkiye de Pardus kullanmaya başlayan ilk kurum ve kuruluşlar aşağıda verilmiştir. [30] 5.1.1 KAMU Milli Savunma Bakanlığı Dışişleri Bakanlığı (kısmen) Türk Silahlı Kuvvetleri (kısmen) Emniyet Teşkilatı (kısmen) Radyo Televizyon Üst Kurumu ASAL (Askeralma Dairesi başkanlığı) İSKİ Devlet Planlama Teşkilatı Ankara Emniyet Müdürlüğü Manisa İl Sağlık Müdürlüğü Bergama Belediyesi Ceyhan Belediyesi 5.1.3 DİĞER KURULUŞLAR Enerji Parkı Petrol-İş Sendikası 5.1.2 ÜNİVERSİTELER Adıyaman Üniversitesi Afyon Kocatepe Üniversitesi Hastanesi (kısmen) Batman Üniversitesi Boğaziçi Üniversitesi Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Kastamonu Üniversitesi Marmara Üniversitesi İstanbul Üniversitesi İstanbul Teknik Üniversitesi İstanbul Ticaret Üniversitesi Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bilkent Üniversitesi Çankaya Üniversitesi Hacettepe Üniversitesi 5.1.4 Milli Savunma Bakanlığı Asker Alma Dairesi (ASAL): Serverlarında ve istemcilerinde Pardus kullanma kararı alan ilk kurumdur. Zaten Ulu-Dağ projesinde ön ayak olan kurumlardan biri de MSB dir. [30] 5.1.5 Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK): Sunucu bilgisayarlarında ve bazı istemcilerde Pardus kullanma kararı almıştır. [30] 5.1.6 Maliye Bakanlığı: Çeşitli maliye hesapları için özelleştirilmiş Pardus Pisi paketleri ürettirilmiştir. Bu paketler Maliye Bakanlığının isteği üzerine Pardus depolarına değil kendi sunucularında saklanmaktadır. Bu paketler yine açık kaynak kodludur ve GPL lisanslıdır. İsteyen herkesin kullanımına açıktır. [30] 5.1.7 Çanakkale 18 Mart Üniversitesi (ÇOMÜ): Kütüphanesi'ndeki ince istemciler ve bağlı oldukları terminal sunucu, bu yılın mart ayında Pardus 2007.1 Felis chaus çalıştırır hale getirildi. Bu çalışmada Bilgi işlem Müdürlüğü çalışanlarına Pardus proje ekibi uzaktan destek verdi. Üniversitenin Bilgisayar Mühendisliği laboratuarında farklı bir Linux dağıtımı kullanan kişisel bilgisayarlar için de seçim Pardus yönünde kullanıldı. ÇOMÜ, Linux ve Özgür yazılım konusunda son derece aktif bir bilişim topluluğuna sahip ve Pardus Projesi'ne başından beri destek veren üniversitelerin başında gelmektedir. [30] 5.1.8 Petrol-İş Sendikası: Türkiye Petrol Kimya Lastik işçileri Sendikası, 2006 yılından başlayarak masaüstü sistemlerinde Pardus işletim sistemi kullanma konusunda denemelere başladı. Pilot denemeleri sendika merkezinde Pardus 2007 kullanarak tamamlayan sendika, uygulamayı önümüzdeki günlerde 18 şubesindeki 500'ün üzerindeki çalışanına yaygınlaştırılmıştır. Kurulum, eğitim ve destek çalışmalarını kendi bilgi işlem ekibi ile yürüten Petrol iş, deneyimleriyle diğer sivil toplum kuruluşlarına örnek oluşturabilecek durumdadır. Türkiye de Pardus kullandığı bilinen tüm kurum, kuruluş, üniversite ve sivil toplum kuruluşlarının listesi aşağı da verilmiştir. [31] [30] http://tr.wikipedia.org/wiki/pardus_(i%c5%9fletim_sistemi) [31] Öğr. Gör. Mehmet Mehdi KARAKOÇ - Pardus İşletim Sistemi Ocak 2011
14 5.2 DÜNYA DA PARDUS KULLANIMI Pardus 2011.2 sürümü Türkçenin yanı sıra İngilizce, Almanca, Fransızca, Macarca, Hollandaca, Rusça, İsveççe olarak CD den kurulabiliyor. 60 ın üzerinde dili sorunsuz destekleyebiliyor. Müdür, Yalı ve Pisi gibi paketler diğer Linux dağıtımları tarafından da örnek alınıyor. Bu paketler dünyada Pardus a özgü olarak üretiliyor. Türkçeye tam destek sağladığından Türkî Cumhuriyetler başta olmak üzere kendi alfabesindeki karakterlere uyum sağlayacak şekilde geliştirilen Pardus birçok farklı ülkede de kullanılıyor. 5.3 Aşağıdaki Kurumlara Pardus / Libre Ofis Eğitimleri Verilmiştir. [32] Adalet Bakanlığı Deniz Kuvvetleri Komutanlığı Genel Kurmay Başkanlığı Hava Kuvvetleri Komutanlığı Jandarma Genel Komutanlığı Milli Eğitim Bakanlığı Milli Savunma Bakanlığı Orman Genel Müdürlüğü Sağlık Bakanlığı Sahil Güvenlik Komutanlığı Türkiye İstatistik Kurumu Yüksek Öğretim Kurumu Gazi Antep / Bursa / Bartın vb. Kamu /Özel Sektör Eğitimleri 5.4 2012-2014 Çalışmaları Pardus Yaz Kampı II. Çağrı Merkezi -444 5 773 (PRD) E-İmza ve Akıllı Kart Entegrasyonu tamamlandı Libre Ofis e-imza Eklentileri Libre Ofis Türkçeleştirme(~400.000 kelime) Masaüstü Türkçeleştirme (~250.000 kelime) MEBS Muhabere Okulu Pardus Sınıfı [32] Pardus Çalıştayı - Hayrettin Bucak ULAKBİM Müdür V - 25.06.2014
15 6. OFİS UYGULAMALARI - LİBREOFFİCE 6.1 LİBREOFFİCE NEDİR? LibreOffice, Windows, Macintosh, GNU/Linux ve BSD için güçlü ve ücretsiz bir ofis yazılımıdır. LibreOffice, bir ofis yazılımı olmanın ötesinde sunduğu bileşenlerle, tam anlamıyla bir kişisel üretkenlik takımıdır. LibreOffice in bize sunduğu; Writer (Kelime İşlemci), Calc (Hesap Tablosu), Impress (Sunum), Draw (Çizim), Math (Matematik) ve Base (Veritabanı) uygulamalarının zengin özellikleriyle, bütün belge oluşturma ve veri işleme ihtiyaçlarınızı karşılayabiliriz. LibreOffice için destek ve belgelendirme ücretsiz olarak; kullanıcı, katkıcı ve geliştiricilerden oluşan geniş, güçlü ve kararlı topluluğumuz tarafından bizlere sunulmaktadır. 6.1.1 Özellikleri: LibreOffice ücretsiz olarak indirip bilgisayarınıza kurabileceğiniz profesyonel kalitede kapsamlı bir üretim takımıdır. LibreOffice Microsoft Windows, Mac OS X ve Linux (Pardus, Debian, Ubuntu, Fedora, Suse vb) bütün büyük işlerim sistemlerinde kullanılabilir ve 30 farklı dili destekler. LibreOffice i telif hakkı ihlali korkunuz olmadan özgürce indirebilir, kurabilir ve dağıtabilirsiniz 6.1.2 LibreOffice in öne çıkan özellikleri: LibreOffice önemli özellikleri içinde barındıran geniş ve olgunlaşmış bir masaüstü üretim paketidir: Ücretsizdir, lisans maliyeti ve yıllık ücretleri dert etmenize gerek yoktur. Dil engeli yoktur, birden çok dili destekler ve yerelleştirilme çalışmaları sürekli olarak yapılır. LGPL kamu lisansı ile kullanabilir, özelleştirebilir, kodunu kurcalayabilir ve kopyalayabilirsiniz. Ücretsiz kullanıcı ve geliştirici desteğinini dünya çapındaki aktif kullanıcılar ve yetkin geliştiricilerden alabilirsiniz. 6.1.3 LibreOffice size yüksek kalite sunar: LibreOffice in kökleri 20 yıl öncesine kadar uzanır. Bu uzun geçmiş size kararlı ve işler bir ürün sunar. Dünya çapındaki binlerce gönüllü testçi LibreOffice in sürüm öncesi testlerini gerçekleştirir. Geliştirme süreci tamamen açık olduğundan, LibreOffice güvenlik uzmanlarınca yoğun olarak test edilmekte ve size güvenlik ve kafa rahatlığı vermektedir. 6.1.4 LibreOffice kullanıcı dostudur: Kullanımı kolay ve güçlü arayüzü ile kişiselleştirilmesi kolaydır-microsoft Office kullanıcıları LibreOffice e geçişi benzer görünüşü ile kolay ve yorulmadan yapabilirler. Tüm büyük rakiplerinin dosya biçimleri ile uyumludur. Microsoft Word, Excel ve PowerPoint ve birçok diğer biçimleri kolaylıkla içe aktarabilirsiniz ve ihtiyacınız olduğunda kolaylıkla Microsoft Office ve diğer biçimlerde kaydedebilirsiniz. LibreOffice dünya çapında büyük bir topluluk tarafından desteklenmektedir: gönüllüler yeni başlayanlara yardım ederken ileri düzey kullanıcılar ve geliştiriciler karmaşık sorunlara çözüm bulmak için sizinle işbirliği yaparlar.
16 6.2 LİBREOFFİCE BİZE NE SUNUYOR? 6.2.1 LİBREOFFİCE WRİTER (METİN DÜZENLEYİCİ) Kelime İşlemci, basit bir dilekçeden binlerce sayfalık profesyonel görünümlü belgelere kadar oluşturabileceğiniz, bir kelime işlem programından beklenen tüm özellikleri barındıran LibreOffice uygulamasıdır. 6.2.1.1 LibreOffice Writer ile; Çok geniş şablon yelpazesiyle mektup, faks ve ajandaları çok hızlı oluşturabilirsiniz. Belgelerinizi PDF ya da HTML formatında dışa aktarabilirsiniz. Belgenizin içindekiler sayfası, alfabetik dizin, kaynakça dizinlerini otomatik olarak ekleyebilirsiniz. İçerdiği biçem listeleri ile belgenizi hızlıca düzenleyebilir ve kendi biçemlerinizi yaratabilirsiniz. Posta Birleştirme sihirbazı ile birbirine benzer fakat farklı ögeler içeren bir dizi belge oluşturabilirsiniz. Çapraz başvuruları kullanarak belgenizdeki alanları verimli şekilde kullanabilirsiniz. Çoklu dil desteği ile farklı dillerde yazım denetimi yapabilirsiniz. Tablo verileriniz üzerinde matematiksel hesaplamalar yapabilir, biçimlendirilmiş tablolar oluşturabilirsiniz. Nesnelerle çalışırken metin akışlarını diğer kelime işlem uygulamalarına nazaran çok daha rahat yapabilirsiniz. 6.2.2 LİBREOFFİCE CALC (HESAP TABLOSU) Tablo verileriniz üzerinde hesaplama, filtreleme, raporlama ve grafik olarak görüntüleme işlemleri yapabileceğiniz LibreOffice uygulamasıdır. 6.2.2.1 LibreOffice Hesap Tablosu ile; Geniş fonksiyon yelpazesi ile tablo verileriniz üzerinde; Matematiksel, Mantıksal, İstatistiksel, Finansal ve Metin işlevlerini kullanabilirsiniz. Birbirleriyle etkileşimli belgeler ve çalışma sayfaları ile elektronik tablolar oluşturabilirsiniz. Şablonları kullanarak benzer elektronik tabloları hızlıca oluşturabilirsiniz. Sayısal tablo verilerinizin birbirleriyle etkileşim ya da seyrini, sunulan farklı grafik türleri ile daha net görebilirsiniz. Veri Pilotu ve Filtreleme seçeneklerini kullanarak veri analizleri geçekleştirebilirsiniz. Çözümleyiciyi kullanarak hedefleriniz için gereksinimlerinizi hesaplayabilirsiniz. Diğer elektronik tablo uygulamaların oluşturulmuş belgeleri açabilir, tablolarınızı XML, CSV, HTML ya da PDF formatında dışa aktarabilirsiniz. 6.2.3 LİBREOFFİCE IMPRESS (SUNU) LibreOffice' in yazı efektleri ve görsel/işitsel nesnelerle etkileyici tanıtımlar yapabileceğiniz sunum hazırlama aracıdır. 6.2.3.1 LibreOffice Impress ile; Şablonları kullanarak kısa sürede etkileyici sunumlar hazırlayabilirsiniz. Hazırladığınız sunumlarınızı HTML, PDF, SWF (Flash) ya da SVF (vektör grafik), PNG, BMP, GIF, JPEG, TIFF gibi birçok resim formatında dışa aktarabilirsiniz. Sunumlarınızı görsel efektlerle daha etkili hale getirebilirsiniz. Hesap Tablosunda oluşturduğunuz tablo ve grafikleri, Çizim uygulamasında oluşturduğunuz resim ve şemaları sunularınızda kullanabilirsiniz. Zamanlama provası seçeneği ile sunumlarınızdaki slayt ve efekt geçişlerinin otomatik olarak gerçekleşmesini sağlayabilirsiniz.
Sunum yaparken fare imlecinizi kalem gibi kullanarak vurgulamanız gereken noktaları işaretleyebilirsiniz. Sunularınıza kendiniz için hatırlatıcı not ya da yorumlar ekleyebilirsiniz. Slayt sıralayıcı ekranında benzer slaytlarınızı kopyalamak suretiyle daha hızlı oluşturabilir taşıma işlemlerini daha rahat gerçekleştirebilirsiniz. Birden fazla sunuyu bir sayfada yazdırarak dinleyici kopyaları oluşturabilirsiniz. İçerdiği biçem listeleri ile sunularınızı hızlıca düzenleyebilir ve kendi biçemlerinizi yaratabilirsiniz. 6.2.4 LİBREOFFİCE DRAW (ÇİZİM) Diyagram, akış çizelgesi, organizasyon şeması ve hatta 3B nesne çizimleri yapabileceğiniz oldukça kullanışlı LibreOffice çizim uygulamasıdır. LibreOffice Draw ile; Bağlayıcılar ile akış diyagramları ve organizasyon şemalarını hızlı ve kolay bir biçimde oluşturabilirsiniz. Yazı sanatı galerisi ile göz alıcı metinler elde edebilirsiniz. Metin butonu ile çiziminize eklediğiniz yazılarınızda madde imleri, numaralı liste ve sekme duraklarını kullanabilirsiniz. Nesneleri 3B ye dönüştürme özelliği ile zor gibi görünen birçok 3B nesneyi kolaylıkla elde edebilirsiniz. İçerdiği biçem listeleri ile çizimlerinizi hızlıca düzenleyebilir ve kendi biçemlerinizi yaratabilirsiniz. PDF belgelerini içe aktarabilirsiniz. Çizimlerinizi Flash (SWF), PNG, TIFF, JPG, BMP, EMF gibi birçok formata dönüştürebilirsiniz. 6.2.5 MATH (Belgelerinize Denklemler ve Formüller Eklemenin Kolay Yolu) Math Formül LibreOffice takımının formül düzenleyicisidir; metin belgelerinize, hesap tablolarınıza, sunumlarınıza ve çizimlerinize mükemmel biçimlendirilmiş matematiksel ve bilimsel formüller eklemeniz için size yardımcı olabilecek bir araçtır. Formülleriniz kesirli sayılar, üstlü ve tabanlı sayılar, integraller, matematiksel işlevler, eşitsizlikler, denklemler ve matrisler gibi birçok ögeden oluşabilir. Math Formül'ü ya LibreOffice Başlangıç Merkezinden çalıştırarak tek başına kullanabilirsiniz ya da ihtiyacınız olduğunda Writer Kelime İşlemciden, Calc Hesap Tablosundan, Impress Sunum yöneticisinden veya Draw Çizim grafik paketinden "Ekle" - >"Nesne" -> "Formül" menü seçimi yoluyla kullanabilirsiniz. Math Formül formül tanımlama dilini öğrenmek ve kullanmak kolaydır. Küçük çalışmalarla karmaşık formüllerin nasıl yapılacağını ve düzenleneceğini öğrenebilirsiniz. Örneğin, bir kesir eklemek için (ekran görüntüsüne bakın), "over" kelimesi kullanırsınız, yani: {a} over {b} = {b} over {a+b}. Her öge grubu tırnaklı parantez içine alınır. Formül tanımlama dilinin bileşenlerini araç çubukları veya açılır menü yoluyla eklemek kolaydır: Görünüm menüsünü açın ve "Seçim" araç çubuğunu etkinleştirin. Veya düzenleyici alanında sağ tıklayarak açlıır menüyü açın. Ya da "Araçlar" menüsünden "Katalog"u seçerek Yunan harflerinin "Katalog"unu ve özel karakterleri açın veya basitçe "Math Formül Araçları" araç çubuğunda toplama araçlarına tıklayın. Denklem düzenleyici açıkken "Biçimlendir" menüsü yolu ile formül nesneleri için çeşitli özellikler ayarlayabilir ve parametreler girebilirsiniz. Formülleriniz belgelerinize eklenebilir veya AçıkBelge formül biçiminde (odf), MathML biçiminde veya PDF biçiminde kaydedilebilir. 17
6.2.6 VERİ TABANI Tüm Veri tabanları İçin Güçlü Bir Yönetici : Kullanıcıların geniş ihtiyaçlarını karşılamak için tasarlanmış Base tüm kullanımlar için tam özellikli bir; Masaüstü veri tabanı ön ucudur. Mesnelerin arşivlerini takip etmek; Müşteri bilgi veri tabanları sağlamak; Öğrenci eğitim ve müfredat veri tabanlarını sağlamak; Anket bilgisi ve deney verisini depolamak; Nüfus ve nüfus sayımı verisini depolamak; Şirketler ve kuruluşlar için aylık finansal raporlar üretmek; Hesap denetimi, kalite güvence ve üretim verisini yönetmek. Base Veri tabanı tablolar, sorgular, formlar ve raporlar oluşturmak amacıyla yeni bir veritabanı tasarlamak için kullanıcılara yardım edecek sihirbazlar sunar ve alacak takibi, müşteriler, satış siparişleri, faturalar ve daha birçok faydalı ögeler için öntanımlı tablo tanımlamalarıyla desteklenmiş olarak gelir. Tek kullanıcı durumları için bir veri tabanı arıyorsanız Base Veri tabanı tam HSQL ilişkisel veritabanı motoru ile yapılandırılmış olarak geliyor. Karmaşık olmayan ihtiyaçlar için ideal bir çözümdür ve ihtiyacı olan insanlar için anlaması kolaydır, kullanım sistemi basittir: veriler sağ tarafta Base Veri tabanı dosyasında depolanır. dbase dosyaları için de yerel destek alırsınız. Ancak Base Veri tabanı güçlü kullanıcılara ve işletme ihtiyaçlarına hitap eder ve geniş çapta çok kullanıcılı veri tabanı motorlarının bazıları için yerel destek sürücüleri sunar: MySQL, Adabas D ve PostgreSQL. İlave olarak JDBC- ve ODBC- standart sürücüleri için gömülü destek var olan diğer veri tabanı motorlarına da sanal olarak bağlanmanıza imkan verir. Base Veri tabanı tek başına amaçlar için kullanılabilen bir araçtan daha fazlasıdır: LibreOffice'in diğer uygulamalarıyla da mükemmel bir şekilde bütünleşmiştir. Örneğin: Base Veri tabanı Writer Kelime İşlemcide endüstri standardı LDAP protokolü kullanarak veya Mozilla gibi sık görülen adres defteri biçimleri kullanarak posta birleştirme için adres defteri veri desteği sağlar; Base Veri tabanı Calc Hesap Tablosu dosyalarındaki veri aralıklarına bağlantı oluşturmak için, veri özeti analizi için veya grafikler için kaynak olarak kullanılabilir. Bu yüzden, Base Veri tabanı ön ucu kendi başına güçlü bir araç olmasına rağmen diğer LibreOffice uygulamalarına genel bir işlevsellik ve güç katar. Her LibreOffice bileşeni ile uyumlu olan makro programlama yeteneği ile kullanılırsa yapabilecekleriniz hayal gücünüzle sınırlandırılmıştır. 6.3 EKLENTİLER 6.3.1 LibreOffice'in Özelliklerini Eklentiler İle Zenginleştirin LibreOffice'in yeteneklerini eklentiler ile geliştirebilirsiniz. İndirmeye hazır eklentileri LibreOffice Eklenti Merkezi'nden indirebilirsiniz. Eklentiler standard LibreOffice kurulumuna ekstra özellikler kazandıran yazılımlardır. Eklentiler tiplerine göre bütün ofis yazılımına ek özellikler getirdikleri gibi, bileşenlere özgü olarak tasarlanabilir ve özellikler de getirebilirler. LibreOffice 3.3 öncesinde ayrıca indirilip kurulan birçok harika eklenti artık LibreOffice paketine standart olarak dahil edilmiştir: 6.3.2 PDF İçe Aktarma(PDF import): PDF içe aktarma eklentisi, size PDF(Portable Document Format-Taşınabilir Belge Biçimi) dosyalarını içe aktarmaya ve düzenlemeye imkan tanır. Eklentinin sunduğu "PDF/ODF Melez dosya biçimi" ile %100 düzen başarısı elde edebilmektedir. Melez PDF/ODF dosyası, gömülü bir ODF kaynak dosyasına sahip bir PDF dosyasıdır. Melez PDF/ODF dosyaları LibreOffice tarafından dosya düzeninde herhangi bir değişiklik olmadan açılmaktadır. 18
6.3.3 Sunum Küçültücü (Presentation Minimizer):Sunum Küçültücü eklentisi mevcut sunum dosyasının boyutunu küçültmektedir. Resimler sıkıştırılmakta ve gereksiz veriler kaldırılmaktadır. Ekran ve projektör sunumlarının yazıdırlacak sunumlar ile aynı kalitede olmasına gerek yoktur. Nesne Bağlama ve Gömme(OLE) nesneleri tasarım aşamasında kullanışlıdır fakat bunlar normal bir resimden iki kat daha fazla boyuta sahiptir. Sunum Küçültücü OLE nesnelerini resimler ile kalite kaybı olmadan değiştirir. Buna ek olarak dosya boyutunu düşürmek, konuşmacı notları ve gizli slaytları kaldırabilir ve bu sayede gizli bilgileri kazara yayınlamış olmazsınız. Sihirbaz sunumda yapılan bütün değişiklikleri özetler ve dosya boyutundaki tasarrufu tahmin eder. Sunum Küçültücü Microsoft PowerPoint sunumları üzerinde de çalışmaktadır. 6.3.4 Sunum Konsolu(Presentation Console): Sunum Konsolu eklentisi, dinleyiciler normal slayt sayfasını görürken size gelecek bir sonraki slaytı, slayt ile ilgili notlarınızı ve sunum zamanlayıcısını görmeniz gibi özelliklerle size sunumlarınızda daha fazla kontrol sağlar. Üç çeşit görünüm kullanabilirsiniz: ilk görünüş mevcut slaytı bir sonraki slaytın geçiş animasyonu ile gösterir; ikinci görünüm konuşmacının notlarını ölçeklenebilir biçimde, mevcut ve bir sonraki slayt ile birlikte gösterir; üçüncü görünüm ise küçük resimleri ile birlikte bir slayt seçicisi görünümüdür. 6.3.5 Rapor Oluşturucu (ReportBuilder): Rapor Oluşturucu eklentisini kullanarak güzel görünen veritabanı raporları inşa edebilirsiniz. Esnek rapor düzenleyicisi size sayfa başlıkları ve alt kısımlarını tanımlama ve gruplama imkanı tanır ve bu şekilde hesaplanmış alanlara dahil olup kompleks raporlar oluşturabilirsiniz. Base ile kullandığınızda, HSQL, Oracle ve neredeyse bütün veritabanları için raporlar oluşturabilirsiniz. 6.3.6 Doğrusal Olmayan Çözücü (Non-Linear Solver): Calc öntanımlı olarak doğrusal programlama için bir çözücü motor sağlamaktadır. Bu eklenti modelleri belirli ölçüde optimize etmektedir. Buna rağmen, daha kompleks formüller ve kısıtlamalarla, doğrusal-olmayan programlamaya ihtiyaç duyulmaktadur. Bu boşluk "Doğrusal Olmayan Programlama İçin Çözücü" ile kapatılmıştır. Bu eklenti şu anda doğrusal olmayan kısıtlamalar gibi iki Evrimsel Algoritma ile çalışarak dalgalanan nokta ve tamsayı değişkenlerini işleyebilir. 6.3.7 Wiki Yayıncısı (Wiki Publisher): Wiki Yayıncısı eklentisi size MediaWiki işaretleme dili bilmeden dahi MediaWiki sunucuları üzerinde wiki maddeleri oluşturmanıza olanak sağlar. Writer üzerinde şeffaf şekilde çalışarak yeni maddeler oluşturabilir veya mevcut maddeleri düzenleyebilirsiniz. Wiki Yayıncısı eklentisi; başlıklar, köprüler, listeler ve basit tablolar gibi geleneksel metin biçimlerini desteklemektedir. Resimler, hali hazırda wiki sitesine yüklenmişse desteklenmektedir. Otomatik resim yükleme şimdilik desteklenmemektedir. Eğer MediaWiki sunucuları üzerinde mevcut belgelemeler ve özelleştirmeler yapmak istiyorsanız bu en kusursuz eklentidir. Sadece belgeyi yükleyin ve "Gönder - MediaWiki Sunucusuna" komutu ile Eklentiyi uyandırın. Açılacak diyalog penceresi gönderim sürecinde size rehberlik edecektir. Bu eklentiler dışında; Google Documents, Zoho, WebDAV'a aktarma/içe aktarma, LaTEX denklem editörü gibi birçok harika eklentiyi LibreOffice Eklenti Merkezi'nden indirebilirsiniz. LibreOffice'in gün geçtikçe büyüen eklentiler sitesi dışında, bazı yazılım geliştiricileri, LibreOffice eklentilerini kendi sitelerinden sağlamaktadır. Örneğin araştırmacıların ve öğrencilerin sıklıkla kullandığı referans ve kaynakça yönetim aracı olan Zotero, LibreOffice eklentisini kendi sitesi üzerinden dağıtmaktadır. Eğer bir eklenti geliştriyorsanız ve bu eklentinin LibreOffice üzerinde standar bir özelli haline gelmesini istiyorsanız, lütfen bizimle ya da Libre Office Türkiye gurubuyla bağlantıya geçiniz. LibreOffice in bize sunduklarını görmek ve özgürce üretmek için: https://tr.libreoffice.org/download [33] http://www.pardus.org.tr/web/libre-ofis [34] https://tr.libreoffice.org 19