YÜKSEKÖĞRETİM KURUM KÜTÜPHANELERİNDE PERSONEL KARAKTERİSTİKLERİ Salih L. GÜRBÜZ* Belirli hizmet türlerinin verilebilmesi ve yapılan işlerin iyileştirilebilmesi için, kütüphanelerin hangi karakteristiklerden oluşan bir personel yapısına sahip olduğunun bilinmesi gerekir. Personel karakteristiklerini dört başlık halinde incelemek mümkündür. Bunlar: Biyografik karakteristikler (yaş; cinsiyet; ve medeni durum) Eğitim ve Deneyim (eğitim durumu; meslekteki ilk görevler; meslekte geçen hizmet süreleri; halen verilen hizmetler vb.) 3 Özel bilgi; yetenek ve beceriler 4 Teşvik; ilgi alanları; mizaç ve kişiliğe ait diğer unsurlar. Bu konuların tamamı, personel karakteristiklerinin tam bir halkasını oluşturur. Bu makalede, personel karakteristiklerinin iki yönü ele alınacaktır. Bunlar, biyografik karakteristikler ile eğitim ve deneyim konularıdır. Verilecek olan bilgiler, Ankara'daki yükseköğretim kurum kütüphanelerinden 4'ünde çalışmakta olan 49 kütüphanecilik bölümü mezunundan 48'ine ait olup, Ekim 98 sonu itibariyle yaptığımız araştırmada elde edilen verilere dayanmaktadır. Ankara'da, tesbit edebildiğimiz 66 yükseköğretim kurumuna ait kütüphanelerden sadece 6'sında (% 4.4'ünde) kütüphanecilik bölümü mezunu çalışmaktadır (bkz. Tablo ). Mezunlardan 38'inin görev yaptığı 4 kütüphanenin (ODTÜ Merkez Kütüphanesi, mezun; H.Ü. Tıp Merkezi Kütüphanesi, 0 mezun; H. Ü. Beytepe Merkez Kütüphanesi, 9 mezun; ve A.İ.T.İ.A Merkez Kütüphanesi, 4 mezun) dışında kalan kütüphanede, oldukça ciddi bir meslekî eğitim görmüş eleman yetersizliği problemi vardır. * Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Kütüphanecilik Bölümü Araştırma Görevlisi, ı Sergean, R. and McKay. J.R. «The description and classification of Jobs in librarianship and information work-. Library Association Record., 76. 6 (June 874), p.. 3
TABLO YÜKSEKÖĞRETİM KURUM KÜTÜPHANELERİNE GÖRE, MEZUNLARIN DAĞILIMI: Ekim, 98 * Yükseköğretim Kurum Kütüphaneleri Çalışan Mezun Sayısı. Hacettepe Üniversitesi Tıp Merkezi Kütüphanesi 0. Hacettepe Üniversitesi Beytepe Merkez Kütüphanesi... 9 3. Orta Doğu Teknik Üniversitesi Merkez Kütüphanesi 4. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Kütüphanesi. Ankara Üniversitesi Fen Fakültesi Kütüphanesi 6. Ankara üniversitesi Ziraat Fakültesi Diploma Sonrası Yüksek Okulu Kütüphanesi 7. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Merkez Kütüphanesi 8. Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıp Tarihi Kürsüsü Kütüphanesi 9. Ankara Üniversitesi Dil - Tarih ve Coğrafya Fakültesi Kütüphanesi 0. Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Kütüphanesi. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Kütüphanesi. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kütüphanesi 3. Türkiye ve Ortadoğu Amme İdaresi Enstitüsü Kütüphanesi 4. Ankara İktisadî ve Ticarî İlimler Akademisi Merkez Kütüphanesi 4. Ankara İktisadî ve Ticarî İlimler Akademisi Gazetecilik ve Halkla İlişkiler Yüksek Okulu Kütüphanesi 6. Gülhane Askerî Tıp Akademisi Kütüphanesi, TOPLAM : * Kaynak : Ekim 98 itibariyle, Ankara yükseköğretim kurum kütüphanelerinde çalışmakta olan mezunlara uygulanan anketler.
MEZUNLARIN BİYOGRAFİK KARAKTERİSTİKLERİ: Ankara yükseköğretim kurum kütüphaneleri, mezunlarının çoğunluğunu gençlerin, kadınların ve evlilerin oluşturduğu bir biyografik yapıya sahiptir. Bu kütüphanelerin 4'ünde çalışan 48 mezunun yaş ortalaması 3 dir. Mezunların yaşlan 4'den 49'a kadar bir dağılım göstermekte olup, 4-3 yaş grubunda 6 kişi, 3-39 yaş grubunda 3 kişi, 40-49 yaş grubunda ise 9 kişi bulunmaktadır. Sözkonusu kütüphanelerde çalışmakta olan mezunlann çoğunluğunu kadınlar oluşturmaktadır. 48 mezunun 38'inin (% 80) kadın olmasına karşılık, erkek mezunlann sayısı 0 dur (% 0). Kadınlardan 8'i müdür, 'i müdür yardımcısı, 9'u şef olmak üzere toplam kadın mezun, yönetici olarak görev yapmaktadır. Diğer 6 kadın mezun ise çeşitli uzmanlık alanlarında çalışmaktadır, Erkek mezunlarda ise durum şöyledir: 3'ü müdürlük, l'i müdür yardımcılığı, de şeflik yapmaktadır. Diğer erkek mezun ise meslekî uzmanlık alanlarında çalışıyorlar. Ankara'daki yükseköğretim kurum kütüphanelerinde çalışmakta olan kütüphanecilik mezunlannın medeni durumlan ise şöyledir: Evli olanlar, mezunlann % 60'ını oluştururken (8 mezun), bekârlann oram % 40 dır (0 mezun). Evli olan 8 mezundan 3'ü, bu kütüphanelerde yönetici olarak görev yaparken, toplam 0 bekârdan yöneticilik yapanlann sayısı ise 4 dür. MEZUNLARIN EĞİTİM DURUMLARI: Ankara yükseköğretim kurum kütüphanelerinde çalışmakta olan mezunlann, lisans sonrası eğitimlerini devam ettirmede, eğilimlerinin fazla olduğu görülmektedir. 48 mezundan 'si (% 4.83'ü) lisans sonrası eğitimlerini ya tamamlamışlar ya da devam ettirmektedirler. Kütüphanecilik mezunları, lisans sonrası eğitimlerini devam ettirmede çoğunlukla Kütüphanecilik Bilim Dalını tercih etmektedirler. Sayılan az da olsa başka bilim dalı olarak Eğitimi ve İşletmeciliği tercih edenler vardır, (bkz. Tablo ) TABLO MEZUNLARIN EĞİTİM DURUMLARI: Ekim 98 3 BİLİM DALI KÜTÜPHANECİLİKLE Bilim Uzmanlığı Doktora Toplam BAŞKA BİLİM DALINDA (Eğitim ve İşletmecilik) Bilim Uzmanlığı Doktora Toplam GENEL TOPLAM: Tamamlayan 3 3 % 0.00 44 3.63 Devameden 3 7 % 3.63 9.09 Gürbüz. Salih L. Ankara Yükseköğretim Kurum Kütüphanelerinde tş Analizi ve Eğitim Gereksinmeleri. Basılmamış Bilim Uzmanlığı Tezi. H. Ü. Kütüphanecilik Bölümü, Ankara, 98.. s. a. 3 Gürbüz, aynı eser, aynı yer. 9.09
Ankara'daki yükseköğretim kurum kütüphanelerinde çalışan 48 mezundan 'sinin, lisans sonrası eğitimlerini devam ettirmiş olması, bu kütüphanelerin eğitilmiş insangücü bakımından seviyeli bir yapıya sahip olduğunu gösterir. Hiç şüphe yokki, bu sayıda mezunun lisans sonrası eğitimlerine devam edebilmesinde, iş yerlerinin bulunduğu şehir olarak Ankara'da iki kütüphanecilik bölümünün olmasının etkisi büyüktür. MEZUNLARIN MESLEKÎ DENEYİMLERİ: Mezunların Meslekteki İlk Görevleri. Yükseköğretim kurum kütüphanelerinde çalışmakta olan mezunlar, meslekteki ilk görevlerine yöneticilik; yeni kurulan veya elemanca yetersiz bir kütüphanede tüm sorumlulukları yüklenerek; ve kütüphanelerde çeşitli meslekî uzmanlık alanlarında çalışarak başlamışlardır. Yaptığımız araştırma sonuçlarına göre, 4 mezundan 4/ l'i yönetici, 9'u yeni kurulan veya elemanca yetersiz bir kütüphanede tüm sorumlulukları yüklenerek, 3'i ise çeşitli meslekî uzmanlık alanlarında çalışarak göreve başlamışlardır. İlk görevlerine çeşitli uzmanlık alanlarında çalışarak başlayan 3 mezunun, söz konusu alanlara göre dağılımı şöyledir: Kataloglama ve sınıflamada Okuyucu hizmetlerinde Süreli yayınlarda Sağlamada Ödünç vermede Müracaat hizmetinde Halkla ilişkilerde Bibliyografya hizmetinde Literatür araştırmasında Seçimde 7 mezun 8» 8» 7»» 4» 3»»»» 3 Mesleğe ilk olarak yönetici veya yeni kurulan ya da elemanca yetersiz bir kütüphanede tüm sorumlulukları yüklenerek başlamanın doğuracağı problemler üzerinde durmayı gereksiz görmekteyiz. Çünkü, böyle durumlarda mezunların karşılaşabileceği her durum, bir problem olarak kendisini gösterecektir. Ayrıca, bir kütüphanenin sadece meslekten yetişmiş bir elemanca beklentilere cevap verebilmesi de mümkün değildir. Kütüphanecilik bölümü mezunlarının, Ankara yükseköğretim kurum kütüphanelerinde yönetici veya yeni kurulan ya da elemanca yetersiz bir kütüphanede tüm sorumlulukları yüklenerek, ilk görevlerine başlamaları, bu kütüphanelerde izlenen kadro oluşturma politikalarının bir gereği değil, kütüphanecilik eğitimi görmüş eleman sayısındaki yetersizliğin bir sonucudur. Mezunlardan 3'ü, uygulanan anketteki ilgili soruya cevap vermemiştir. 6
Yükseköğretim kurum kütüphanelerinde izlenen kadro oluşturma politikasının (tümüyle olmasa bile belirli bir yönünün) ne olduğu konusunda bir fikir vermesi bakımından, 3 mezunun ilk görevlerine çeşitli uzmanlık alanlarında başlamış olmasının önemi vardır. Ayrıca bu, yükseköğretim kurum kütüphanelerimizin hangi hizmetlere daha çok ağırlık verdiklerini, başka bir deyişle, hizmet politikalarının ne olduğu ortaya koyması bakımından da önemlidir. Yaptığımız araştırma sonuçlarına göre bu hususta durum şöyledir: ) Ankara yükseköğretim kurum kütüphanelerinde, meslek! uzmanlık alanları içerisinde en fazla kataloglama ve sınıflama görevinde çalıştırılmak üzerine mezunlara ihtiyaç duyulmaktadır. Kütüphane yönetimlerinin, mezunlardan meslekî beklentileri en çok bu alanda duyulmaktadır. ) Mezunların ilk meslekî deneyimleri en fazla kataloglama ve sınıflama, daha sonra da sırasıyla okuyucu hizmetleri; süreli yayınlar; ve sağlama hizmetlerinde olmaktadır. Mezunlar, mesleğin uygulamalı yönünü daha çok bu hizmetleri vererek tanımaktadırlar.. f 3) Yükseköğretim kurum kütüphanelerinde temel hizmet anlayışı, genelde, kataloglama ve sınıflama; okuyucu hizmetleri; süreli yayınlar; ve sağlama hizmetlerinde ağırlık kazanmakta ve hizmetlerde bu yönden daha fonksiyonel oldukları görülmektedir. 4) İkinci ve üçüncü maddelerde anılan hizmetlerin önemi, tartışılamayacak kadar açıktır. Ancak, müracaat hizmeti, bibliyografya hizmeti, literatür araştırması gibi hizmetlere de bu kütüphanelerin yükseköğretim kurum kütüpheneleri olmaları nedeniyle, ait oldukları kurumların eğitim - öğretim ve araştırma faaliyetlerini yeterince destekliyebilmeleri bakımından, diğer hizmetler kadar önem verilmesi ve mezunların bu alanlarda da yetiştirilmesi gerekirdi. Hemen burada şu soru akla gelebilir: Acaba mezunların, yaptıkları en son görevlere göre hizmetlerin durumu nedir? Mevcut son duruma göre de bunun aynı olduğunu söyleyebiliriz (bkz. Mezunların verdikleri hizmetler bahsine). Mezunların Meslekte Geçen Hizmet Süreleri. Ankara yükseköğretim kurum kütüphanelerinde çalışmakta olan kütüphanecilik bölümü mezunlarından bir kısmı, lisansı bitirmeden kütüphanelerde çalışmaya başlamışlardır. 48 mezundan 7'si lisans öncesi yükseköğretim kurum kütüphanelerinde çalışmaya başlamıştır. Lisans öncesi çalışma süreleri 6 aydan yıla kadar bir dağılım göstermektedir, (bkz. Tablo 3) Toplam 48 mezundan 7'sinin mezuniyetlerinden önce kütüphanelerde çalışmaya başlamış olması küçümsenecek bir sayı değildir. Bu durum, kütüphanelerimizin kütüphanecilik eğitimi gören elemanlara olan ihtiyacının çok olduğunu göstermesi bakımından önemli olduğu kadar, kütüphanecilik 7
öğrencilerinin henüz eğitimlerini tamamlamadan iş bulabilmelerini göstermesi bakımından da önemlidir. Ayrıca, öğrencilerin bir taraftan kütüphanecilik eğitimi görürken, diğer taraftan kütüphanelerde çalışma imkânı bulabilmiş olmaları, öğrendiklerini sağlam bir temele oturtabilmeleri için büyük bir fırsat olmaktadır. Lisans sonrası çalışmaya başlayan 3 mezunun çalışma süreleri 3 aydan 3 yıla kadar bir dağılım göstermektedir, (bkz. Tablo 3) Lisans öncesi ve sonrası çalışma süreleri birlikte değerlendirildiğinde görülecektir ki, 48 mezundan 39'unun çalışma süreleri yıldan fazladır. Kütüphanecilik mesleğinde genel olarak beş yıllık bir deneyim süresi öngörülür. Buna göre, denilebilirki, Ankara yükseköğretim kurum kütüphanelerinde çalışmakta olan mezunların çoğu yeterli bir deneyime sahiptir. Mezunların Verdikleri Hizmetler. Ankara yükseköğretim kurum kütüphanelerinde çalışan mezunların verdikleri hizmetler, «Yönetim Hizmetleri» ve «Kütüphanecilik Eğitimini Gerektiren Kütüphane Hizmetleri» olarak iki geniş grupta toplanmaktadır. Yaptığımız araştırmada, bu iki geniş hizmet grubu kendi içlerinde fonksiyonel olarak alt hizmet gruplarına ayrılmaktadır. Her iki geniş hizmet grubuna ait alt hizmetler birlikte değerlendirilmiş ve şu sonuçlar elde edilmiştir: TABLO 3 MEZUNLARIN MESLEKTE GEÇEN HİZMET SÜRELERİ: Ekim 98 Hizmet süresi (yıl) Lisans öncesi 3 4 6 MEZUN SAYISI Lisans sonrası 3 4 6 7 - TOPLAM yıldan az 9 4 6 7 8 9 0 Daha geniş bilgi için bkz. Gürbüz, a.e. s*. 8-68. 8
4 3. 4 6 3 7 8 9 0 3 TOPLAM 6 4-6 6 7 4 4 -- 7 48 48 Kütüphanecilik bölümü mezunları tarafından, Ankara'daki yükseköğretim kurum kütüphanelerinde verilen hizmetler ve hizmetleri veren mezun sayısına göre durum şöyledir: 8. Yönetme... () % 6.7. Kataloglama ve sınıflama... () % 3.7 3. Plânlama (3) % 9.93 4. Kadro oluşturma.... (4) % 7.89. Organize etme () % 7.03 6. Sağlama (6) %.98 7. Müracaat (7) %.9 8. Materyal seçimi (8) %.7 9. Koruma (9) % 4.67 0. Kullanıcı hizmetleri (0) % 4.34. Ödünç verme () % 4.4. Denetim () % 4.4 3. Koordine etme... () % 3.09 4. Donatım (3) %.96. Tanıtma (4) %.64 6. Bibliyografya hizmeti... () % 0.9 8 Gürbüz, aynı eser, 67-68. 9
7. Literatür araştırması (6) % 0,9 8. İndeks hizmeti (7) % 03 9. Abstrakt hizmeti.' (8) % 0.9 Buna göre, mezunlar en fazla «Yönetme» ve «Kataloglama ve sınıflama» hizmetlerini vermek üzere görevlendirilmişlerdir. Yönetme hizmeti ile birlikte plânlama, kadro oluşturma, organize etme, koruma, denetim, koordine etme, donatım ve tanıtma hizmetlerinin de yönetim hizmetleri kapsamına girdiği düşünülecek olursa, kütüphane hizmetleri içerisinde yönetim hizmetlerinin % 3.4 lik bir oranla diğer hizmetlere göre önemli ölçüde ağırlık kazandığı anlaşılmaktadır. Başka bir deyişle, doğrudan mesleğe ait hizmetlerin verilebilmesi, hemen hemen aynı oranda yönetim hizmetlerinin verilmesini gerektirmektedir. 7 Yönetim hizmetlerinden sonra Kataloglama ve Sımflama hizmetinin ikinci sırayı almış olması, kütüphanelerimizin işlevlerini yerine getirirken kütüphanecilik hizmeti anlayışının bu iki alanda diğerlerine göre daha da ağırlık kazanmış olduğunu ortaya koymaktadır. Bu tür kütüphanelerin, yönetim ve kataloglama - sımflama hizmetleri yanı sıra, bağlı oldukları yükseköğretim kurumlarının araştırma faaliyetlerini desteklemede müracaat, bibliyografya, literatür araştırması, indeks ve abstrakt hizmetleri alanlarında da daha çok sayıda kütüphanecilik bölümü mezununa görev vermeli ve bu tür hizmetlerini güçlendirmelidirler. Fonksiyonel olabilmeleri için, böyle bir politikanın benimsenmesi ve uygulamaya konulması gereklidir. 7 Gürbüz, aynı eser. 30. 30