EĞİTİM TARİHİ. Batı Etkisinde Türk Eğitimi. Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU İstanbul Ticaret Üniversitesi

EĞİTİM TARİHİ Batı Etkisinde Türk Eğitimi Yrd. Doç. Dr. Ali GURBETOĞLU İstanbul Ticaret Üniversitesi

Batı Etkisinde Türk Eğitimi a- Eğitimde İlk Yenileşme Dönemi (1776-1839) b- Tanzimat Dönemi (1839-1876) c- I. Meşrutiyet ve Mutlakıyet Dönemi (1876-1908) d- II. Meşrutiyet Dönemi (1908-1918) 26.07.2015 Yrd. Dıç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 2

Eğitimde İlk Yenileşme Dönemi 1776-1839

Eğitimde İlk Yenileşme Osmanlı Devleti, bir dizi yenilgiler üzerine öncelikli olarak askeri alanda bazı yeniliklere gidilmesi gerekli görülmüştür. Hendese hane adıyla 1734 te kurulan bir askeri okul çok kısa ömürlü olmuştur. Esas yenileşme Mühendishane-i Bahri Hümayunun (Askeri Deniz Okulu) 1776 da açılmasıyla başlamıştır. I. Abdülhamit (1734-1789), III. Selim (1789-1807), II. Mahmut (1808-1839) dönemlerinde yenileşme çabaları sürmüştür. Askeri Deniz Okulu nun açılışı, Osmanlı da yeni bir devrenin başlangıcı olarak değerlendirilmektedir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 4

Dönemin Genel Özellikleri Eğitimde yenileşmeye askeri okullar açılarak başlanmıştır Bu kurumlarda yabancı öğretmenlere de görev verilmiştir. İlk kez Batı dilleri (Fransızca-İngilizce) programlara girmiştir. Batıdaki müspet bilimlerin öğrenilmesine önem verilmiştir. İlköğretimin zorunluluğu ilk kez bu dönemde gündeme gelmiştir. İlk olarak tahsil için 1830 larda Batıya öğrenci gönderilmiştir İlk Türkçe gazete Takvim-i Vekayi yayımlanmıştır (1831) 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 5

Askeri Alanda İlk Yenileşmenin Başlıca Nedenleri Savaşlardaki yenilginin, iyi yetişmemiş subaylara bağlanması, Batı devletlerinin askeri başarılarının temelinde subaylarının iyi eğitilmesinin fark edilmesi, Eğitimde yenileşme ve batılılaşmanın gereğine inanılması ve bunun, tepkilerden çekinilerek askeri alanda başlatılması, Batıda gelişen müspet bilimlerin öncelikle askeri alanda ülkeye taşınması 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 6

İlk Batılı Askeri Eğitim Kurumları Mühendishane-i Bahr-i Hümayun 1776 Mühendishane-i Berr-i Hümayun 1795 Tıphane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure 1827 Mekteb-i Harbiye 1834 Mızıka-i Hümayun Mektebi 1834 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 7

Mühendishane-i Bahr-i Hümayun (1776) İlk askeri deniz okuludur Mayıs 1770 de Çeşme limanında Osmanlı donanmasının yakılması sonrası ihtiyaçtan kurulmuştur Matematik-geometri derslerinin Hendese adı altında okutulmasından dolayı bu ad verilmiştir İlk hocası Cezayirli Seyit Hasan adında Batı dillerini de bilen bir denizcidir. Okulda Fransız öğretmenler ve ulemadan bazı önemli kişiler de ders vermiştir. Osmanlı da Batıya açılan ilk pencere hüviyetindedir. Okulun programı başlangıçta ilköğretim düzeyinden pek farklı değildi. İstanbul Teknik Üniversitesinin bu kurumun devamı olduğu da iddia edilmektedir. Bu kurumun, Deniz Harp Okulunun da temeli olduğu kabul edilmektedir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 8

Programı Bu okullara kaynaklık edebilecek kurum yoktu Önceleri bu kuruma okuma-yazma bilmeyen çocuklar da alınmaktaydı. Çocuklara önce okuma-yazma, Arapça, Farsça, Fransızca, daha sonra Matematik ve denizcilik öğretilirdi Sonraları kaptan ve subayların 13-16 yaşlarındaki çocukları alınmaya başlandı Bu çocukların da Kur an ve sülüs yazı bilmesi şarttı Bu kurumun süresi üç yıldı İlk iki sınıfta ortak dersler; İlmihal, Arapça, Hesap, Hendese, Cebir, Resim öğretilirdi Üçüncü sınıfta uzmanlık sınıflarına ayrılır ve ilgili alanın uzmanlık dersleri okutulurdu. 1842 den itibaren Fransızca seçmeli, İngilizce zorunlu olmuştur 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 9

Mühendishane-i Berr-i Hümayun (1795) Nizamnamesinde kuruluş amacı; Hendese, Hesap, Hikmet ve Coğrafya fenlerinin yayılması Askeri Kara Okulu anlamındadır. III. Selim tarafından açılmıştır. Haritacılık, gemi inşaatı ve inşaat mühendisliği öğretimi yapmaktaydı Eğitimde, topçuluk, istihkam, haritacılık ağırlıklıydı. Haftada 5 gün eğitim verilen kurumda, Pazartesi ve Perşembe günleri arazide uygulama eğitimine ayrılmıştır. Bu durum, eğitimde uygulamaya önem verildiğini göstermektedir. Devlet için gerekli harp sanayisinin eğitim-öğretim ve uygulamasının sağlanması 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 10

1847'de mühendislik eğitiminin dışında mimarlık eğitimi de vermeye başladı 1883'te Mühendishane-i Bahr-i Hümayun ile birleştirilerek Hendese-i Mülkiye adını almıştır. 1909'da Mühendis Mekteb-i Alisi, 1928 de yüksek mühendis mektebi olarak sivil bir kuruma dönüştü. 1944 yılından itibaren de İstanbul Teknik Üniversitesi olarak devam etmektedir Bu kurumun, Kara Harp Okulunun da temeli olduğu kabul edilmektedir 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 11

Tıphane-i Amire ve Cerrahhane-i Mamure(1827) III. Selim zamanında, yayımlanan bir nizamname (1807) ile,istanbul Tersanesi içinde bir tıp okulu kurulmuş, bu okulda; Eğitimin İtalyanca olması ve zamanla Fransızcaya geçilmesi Yetişen tabiplerin donanmada görev alması planlanmıştı. Aynı yıl çıkan Kabakçı isyanı yüzünden bu teşebbüs sonuçsuz kalmıştır. Askeri tabip yetiştiren kurum bundan 20 yıl sonra II. Mahmut döneminde, 1827 tarihinde açılmıştır. Okul 1839 da Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane adını almış, 1894 te Mekteb-i Tıbbiye-i Askeriye-i Şahane adıyla Haydarpaşa semtine taşınmıştır. (Marmara Üniversitesi Rektörlüğü) 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 12

Dört yıl süreli bu okulun programı şöyledir: Arapça, Türkçe, Fransızca dil bilgisi, Anatomi ve tıp bilimi, Cerrahlık uygulaması Tıbbiye kısmında öğretim Fransızca, Cerrahiye kısmında Türkçe olarak yürütülmekteydi. Okulda ağırlıklı olarak yabancı hocalar ders vermekteydi. Bu kurum günümüzde GATA nın temelini oluşturur 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 13

Mekteb-i Fünun-u Harbiye (1834) Yeniçerinin bozulan disiplini ve yeniliğe kapalı yapısı nedeniyle yeni bir asker yetiştirme sistemine ihtiyaç duyulmaktaydı. III. Selim in bu amaçla kurmaya çalıştığı Nizam-ı Cedit ocağı, onun hayatına malolmuştu. 15 Haziran 1826 da yeniçeri ortadan kaldırıldı ve yerine Asakir-i Mansur-i Muhammediye kuruldu Burada küçük yaştaki er, onbaşı ve çavuşlardan yeteneklileri seçilerek alınırdı Mektep veya Sıbyan Bölükleri şeklinde teşkilatlandırıldı(1831) 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 14

Buraya Avrupa dan da hocalar getirtildi. Eğitimde; okuma-yazma, dini bilgiler ve harp bilgileri öğretilmekteydi. Mühendishaneden de yılda birkaç subayın yetişmesi, Osmanlı nın eğitilmiş asker ve subay ihtiyacını karşılamaya yetmiyordu. Bu nedenle padişahın emriyle yeni bir askeri okul açılmasına karar verildi 1834 tarihinde Mekteb-i Fünun-i Harbiye adında yeni bir askeri okul kuruldu. Bu okula, daha önce kurulmuş olan Mektep ya da Sıbyan Bölükleri denilen askerler alındı ve bunlara daha ciddi bir program uygulanmaya başlandı. Böylece okulun ilk öğrencileri, ordunun da bir taburunu teşkil ediyordu. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 15

Mekteb-i Harbiye iki kısımdan oluşmaktaydı: Birinci kısımda 8 adet hazırlık sınıfı bulunuyordu İkinci kısımda ise mesleki dersler verilmekteydi. Okulun kurulmasından hemen sonra bazı öğrenciler tahsil için Viyana, Paris, Londra ya gönderildi. Avrupa dan da öğretmenler getirtilmişti. Mektebi Harbiye, kendi döneminde en gözde eğitim kurumlarından biri haline gelmiştir. Buradan mezun olan subaylar, sivil okullarda müsbet bilimleri okutan öğretmenler olarak görev almışlardır. Böylece bu kurum; sadece subay yetiştirerek değil, uzun yıllar sivil öğretim kurumları için bir öğretmen kaynağı olmuştur. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 16

Mızıka-i Hümayun Mektebi (1834) 1826 da yeniçeriyle birlikte Mehterhane de ortadan kalkmıştı O nedenle ordunun ihtiyacı olan yeni bir mızıka mektebi 1834 yılında açıldı. Bu kurum bir askeri bando dur. Kurumun başına İtalyan Donizetti Paşa getirilmiştir. Günümüz Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası nın çekirdeği olduğu kabul edilir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 17

Yenileşme Döneminde Açılan Sivil Okullar Rüşdiye Mektepleri (1839) Mekteb-i Maarif-i Adliye (1839) Mekteb-i Ulüm-i Edebiye(1839) Tercüme Odası 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 18

Rüşdiye Mektepleri (1839) 1776 dan itibaren açılmaya başlayan askeri okullarda öğrencilere okuma-yazma öğretilmesi eğitim amacında gecikmelere neden olmaktaydı Sıbyan mekteplerinin belirli bir standarda sahip olmaması bu sorunu doğuruyordu. O nedenle, sıbyan mektepleri ile askeri eğitim kurumları arasında yeni bir öğretim kurumuna ihtiyaç duyuldu. Çocukların Rüşd yaşına kadar bu okullarda okumaları düşünüldüğü için bu isim II. Mahmut tarafından verilmiştir. İlk açılan Rüşdiyeler (Şubat 1839); Mekteb-i Maarif-i Adliye ve Mekteb-i Ulüm-i Edebiye dir. Genel Rüşdiyelerin açılışı Şubat 1839 da kararlaştırılmasına rağmen 1846 dan sonra açılabilmiştir 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 19

Mekteb-i Maarif-i Adliye (1839) Rüşdiye düzeyinde bir öğretim kurumudur. Kuruluş amacı sivil memur yetiştirmektir. II. Mahmut tarafından kurulmuştur II. Mahmut un mahlası Adli olduğundan bu isimle anılmışlardır. Hukuk eğitimiyle herhangi bir ilişkisi yoktur Programı: Arapça Sarf ve Nahiv Farsça ve Tuhfe-i Vehbi Gülistan Hat, Darp, Taksim, Türkçe İnşa Fransızca Gramer Hendese, Coğrafya, Tarih, Politika 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 20

Mekteb-i Ulüm-i Edebiye(1839) Rüşdiye düzeyinde bir öğretim kurumudur. Gerek halk için ve gerekse memur olacaklar için yanlışsız yazı yazabilmeyi öğretmek amaçlıdır. Bir konuyu derli toplu ve düzgün yazmayı öğretmek amacıyla Mart 1839 da açılmıştır Öğrenciler 18 yaşına kadar bu kurumda okuyabilmekteydiler. Öğrenciler kabiliyet ve performanslarına göre değişen miktarlarda burs almaktaydı 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 21

Tercüme Odası ve Yabancı Dil Öğretimi Osmanlı ile ticari ilişki içinde olan Batılı devletler, Türkçe öğrenme konusunda ısrarlı olmuşlardır. Örneğin Venedikliler; 1551 den beri gençlerini Türkçe öğrenmek üzere İstanbul a gönderiyor, ticari işlerinde bu gençlerden yararlanıyorlardı. Fransızlar, 1700 lü yıllardan itibaren Türkçe öğrenmeye önem vermişler, gençlerini İstanbul daki elçiliklerine gönderip Türkçe öğrenmelerini sağlamışlardı. Bu çocuklar Paris te bir kolejde belli bir eğitimden geçirildikten sonra gönderilmekteydi. Fransa bu amaçla İstanbul da Dil Oğlanları Mektebi adlı bir tercüman okul açmıştı. Osmanlı da 19. yy kadar batı dillerini öğrenme konusunda bir istek görülmez Devletin tercümanlık vb. işleri İstanbul Fener Rumlarına bırakılmıştı. Devlet bu yüzden farkına varmadığı zararlara uğramaktaydı 1820 de çıkan Yunan isyanı sonrası bu konudaki hata fark edilmiştir. Bunun üzerine tercümanlık işleri Rumlardan alınıp Ermenilere ve Yahudilere verilmiştir. Ayrıca Babı Ali içinde Tercüme Odası oluşturularak, gençlere Fransızca öğretilmiştir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 22

Beşiktaş Cemiyet-i İlmiyesi 19. yy. başlarında Beşiktaş ta Osmanlı ve Batı kültürünü bilen, müsbet bilimlerin önemini iyi kavramış bilim adamları ve aydınlar topluluğu oluşmuştu. Fatih semtinde Ulema oturduğu gibi, Beşiktaş ta da ulemadan müsbet bilimleri de öğrenenlerin ve ediplerin yerleştiği bilinmektedir. Bu kişiler, kendi evlerinde ilmi toplantı ve tartışmalar düzenlemekteydi. Bu tartışmalara isteyenler katılıyor, isteklilere dersler veriliyordu. 1815-1826 yıllarında dönemin önemli alimleri kendi aralarında uyumlu bir biçimde dersler vermekteydiler. Bu toplantılara gençler çok önem veriyor, uzakta oturanlar Beşiktaş ta ev kiralama yoluna gidiyordu. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 23

Bu aydınlardan; İsmail Ferruh Efendi, (Kırımlı, Londra da Büyükelçlik yapmış, ticaret öğrenimi görmüş) Şanizade Ataullah Mehmet Efendi,(Medrese, Tıp, Mühendislik,Matematik öğrenimi görmüş) Melekpaşazade Abdülkadir Bey, (Medrese eğitimi görmüş, ulemanın önemlilerinden) Kethüdazade Mehmet Arif Efendi, (Medrese kökenli, Riyaziyat ve Heyet okumuş) Beşiktaş Cemiyeti İlmiyesi adlı, resmi olmayan bir topluluk oluşturmuştu. Bu şahısların yetişmesinde Mühendishanelerin ve yabancılarla ilişkilerinin etkisi olmuştur. Bunlar çeşitli vesilelerle Batıyı görmüş, Batı kültürünü tanımış şahsiyetlerdir. Müsbet bilimlerin Osmanlı da itibar görmesi ve yerleşmesinde etkili olmuşlardır. Bu cemiyetin programlarında kendini yetiştirenler arasında, vezirlik, sadrazamlık gibi görevler yükselenleri sayısı oldukça kabarık olduğu bilinmektedir. Cemiyet mensuplarının ilk Osmanlı Masonları olduğu iddia edilmektedir. Yeniçeri ile sıkı ilişkileri gerekçe gösterilerek, 1826 tarihinde yeniçeriliğin ortadan kaldırılmasıyla bu cemiyet de dağıtılmıştır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 24

İlköğretim Zorunluluğu Osmanlı da ilköğretimin zorunluluğuna ilişkin ilk yasal belge 1824 tarihli II. Mahmut fermanıdır. Fermanda ailelerin çocuk işgücünden yararlanmaya dönük tamahkarlığı eleştirilmektedir. Esnaf ve sanatkarların da aynı tamahkarlıkları yüzünden çocukların eğitimden mahrum kaldığı belirtilmiştir. Fermanda; temel eğitimini tamamladığını belgelemeyen çocukları çalıştıran esnaf ve sanatkarların cezalandırılacağı belirtilmiştir. Eğitim zorunluluğunun İstanbul ile sınırlı kaldığı ve uygulamasının da sağlıklı şekilde sürdürülemediği anlaşılmaktadır. Fermanın tam olarak uygulanması Tanzimat döneminde olmuştur. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 25

1824 Fermanının Özeti Müslümanlar önce dinlerini öğrenip sonra dünya işlerine girişmelidir. Oysa halkın çoğu ana-babaların yüzünden cahil kalmaktadır Aileler, küçük yaşta çocukları, para kazanma hırsıyla okula göndermeyip çıraklığa vermektedirler Bu nedenle çocuklar hem dinlerini öğrenemiyor, hem de öğrenmeleri gereken şeyleri öğrenmekten mahrum kalıyorlar Çocuk buluğa ermeden, dini bilgilerini gereğince öğrenmeden okuldan alınıp çıraklığa verilemez Buluğa eren ve çırak verilecek çocukların, oturdukları yere göre hocası veya velisi tarafından kadıya götürülerek mühürlü bir izin belgesi alacaklardır. Esnaf, böyle bir belgesi bulunmayan çocukları çalıştırmayacaktır. Aileler ve esnaf bu kurala uymazsa, okulun hocası veya mahalle imamı durumu kadıya bildirecektir. Kadılar bu durumda aile ve esnafı cezalandıracaktır. Yetim ve öksüzler çalışmak zorundaysa, günde iki kez okula gidip buluğ çağına kadar bunu sürdüreceklerdir. Ferman; İstanbul daki tüm mahalle imamlarına, öğretmenlere ve esnafa tebliğ edilmiş, bir örneği verilmiştir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 26

Mısır Valisi Mehmet Ali Paşa ve Eğitim Islahatının Osmanlıya Etkisi 1805 te III. Selim tarafından Mısır valiliğine atanan Kavala lı Mehmet Ali Paşa, okuma yazma bilmez fakat çalışkan bir kişilikti Mısır da eğitim, ticaret ve askerlik alanında önemli yenilikler yapmıştır. 1831 tarihinde Osmanlı ya isyan etmiş, Osmanlı ordusunu mağlup etmişti. [Yunan isyanı(1821-1829), Yeniçeriliğin yıkılması (1826), Osmanlı donanmasının Fransız, İngiliz, Rus donanması tarafından Navarin de yakılması (1827), Rus saldırılar(1828-1829) Osmanlı devletini zayıf düşürmüştü.] Mehmet Ali Paşa nın Eğitimde Yenilikleri; Ordunun eğitimi için Fransa dan subay getirilmesi(1826), Tıp okulu açılması (1827), Gazete çıkarılması (1828). Mısır da yapılan yenilikleri İstanbul daki yenilikler izlemiştir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 27

Avrupa ya Öğrenci Gönderilmesi II. Mahmut (1808-1839) döneminin son yıllarında yabancılarla ilişkiler arttı. Her alanda Avrupa usullerine yöneliş önem kazanmaya başladı. Zamanın şartları gereği, batının yeni bilim ve tutumlarını bilen insanlara ihtiyaç doğmuştu. Bu amaçla padişahın emriyle, Tıbbiye ve Enderun dan seçilen 150 yetenekli gencin Avrupa ya tahsile gönderilmesi kararlaştırıldı Ancak halkın tepkisi üzerine, Harbiye ve Mühendishane den 1829-1830 yıllarında öğrenciler gönderilmiştir. 1834 ten itibaren Viyana, Paris ve özellikle Londra ya gittikçe artan sayıda askeri öğrenci ve genç subay gönderilmiştir. Avrupa ya öğrenci gönderilmesi temelde üç amaca dayanıyordu: Harbiye ve öteki askeri okullara yetenekli ve bilgili öğretmenler yetiştirmek Kültürlü ve teknik bilgi sahibi subaylar yetiştirmek Tophane, baruthane, fişekhane, dökümhane gibi askeri fabrikalara mühendis subay yetiştirmek 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 28

İngiltere ye giden Osmanlı subayları, bir yılda İngilizceyi öğrenerek Kraliyet Harp Akademisi ne alınmışlardı. Burada topçuluk, deniz subaylığı, deniz inşaat mühendisliği öğrenimi görmüşlerdi. Avrupa dan ayrıca öğretmen subaylar, teknik elemanlar getirtilmiştir. Tanzimat sonrası askerlik dışında da çeşitli alanlarda Avrupa ya, özellikle Fransa ya öğrenci gönderildi. Ayrıca buralara nitelikli işçi ve usta yetişmesi için çeşitli mesleklerde çıraklar gönderildi. Bu dönemde Avrupa ya gönderilenlerin %70 i Müslüman, %30 u Hristiyan'dı. Paris te 1857-1864 yıllarında faaliyet gösteren Mekteb-i Osmani Fransa daki Osmanlı öğrencelerine yardımcı olmuştur. Avrupa da tahsil görenler, devlette önemli görevler üstlenmişlerdir. Bu yolla ülkede; tıp, askerlik, mühendislik, güzel sanatlar, edebiyat alanlarında yenilikler görülmüştür. Eğitimde ise özellikle Kimyager Derviş Paşa, Selim Sabit Efendi ve Tahsin Efendinin önemli çalışmaları olmuştur. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 29

Tanzimat Dönemi 1839-1876 www.agurbetoglu.com

Tanzimat Dönemi 1839-1876 Tanzimat Fermanı ya da Gülhane Hatt-ı Hümayun denen siyasal bir ferman yayınlanmıştır. Ferman, Adülmecid tarafından hazırlatıldı ve Hariciye Nazarı Mustafa Reşit Paşa tarafından halka okunarak yürürlüğe girdi. Ülkede siyasal ve sosyal bazı düzenlemeler yapılacağı duyurulmuştu. Bu nedenle 1839 da başlayan yeni döneme Tanzimat (düzenlemeler) dönemi denir. 1856 da Islahat Fermanı yayınlandı. Abdülhamit in padişah olması ile 1876 da bu dönem kapanmıştır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 31

Dönemin Eğitiminin Özellikleri: Eğitim bilim olarak görülmüş, eğitim kitapları yazılmaya başlanmıştır. Okul ve sınıf fiziki ortamları ıslah edilmiş, eğitimde araç gereç kullanımı başlamıştır. Örgün eğitime ağırlık verilmiş, eğitimde hiyerarşik kademe oluşturulmuştur. İlk olarak sıbyan mekteplerinde yenileşmeler yapılmıştır. Medreselerin düzeltilmesine gidilmemiş, bazı meslek medreseleri açılmıştır. Öğrenci ve öğretmen kılık ve kıyafetleri belirlenip düzenlenmeye başlamıştır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 32

Tanzimat Dönemi Reformlarının Nedenleri Tarih gelişim süreci içinde ülkede yenilikler gerekli bir ihtiyaç olduğu için Halkın eğitilmesi devletin ve hükümetin önemli bir görevi olarak görüldüğü için. Osmanlı yönetimine ve Türklere karşı düşmanca davranan Avrupa kamuoyunun kazanmak için. Avrupa devletlerinin baskısı nedeniyle. Eğitimin devleti felakete gidişten kurtaracak bir yol olarak görülmesi. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 33

Dönemin Eğitiminin Özellikleri: Kızlar için orta dereceli okullar açılmıştır. Disiplin aracı olarak falaka yasaklanmıştır. Halk eğitimi daha iyi anlaşılmaya başlanmıştır. Reformların yetersiz kalmasından dolayı 1856 Islahat fermanı yayınlanmıştır. Sıbyan mektepleri dışında yeni okullar açılmıştır. Sivil okullara ve memur yetiştirmeye fazla önem verilmiştir. Azınlık okulları açılmıştır. Dilin eğitimdeki önemi yanında sadeleşmesinin de gerektiği anlaşılmaya başlanmıştır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 34

Dönemin Eğitiminin Özellikleri: Mesleki ve teknik eğitimin temelleri atılmıştır. İlk kez öğretmen yetiştiren meslek okulları açılmıştır. Sıbyan mektepleri dışında yeni okullar açılmıştır. Sivil okullara ve memur yetiştirmeye fazla önem verilmiştir. Azınlık okulları açılmıştır. Dilin eğitimdeki önemi yanında sadeleşmesinin de gerektiği anlaşılmaya başlanmıştır. Mesleki ve teknik eğitimin temelleri atılmıştır. İlk kez öğretmen yetiştiren meslek okulları açılmıştır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 35

Tanzimat Dönemi Eğitiminde Yenileşmenin Dayanakları 1839 Tanzimat Fermanı eğitimle ilgili bir hüküm içermez; ancak 1856 Islahat Fermanı Avrupa nın, eğitim ve biliminden yararlanılacağı hükmünü içerir. Ancak yenileşmenin eğitim olmadan imkan dışı olduğu bilinmekteydi. Tanzimat kadroları, örgün ve yaygın eğitim yoluyla devleti Avrupa tarzında düzenlemeyi temel hedef edinmişti. Bu düzenlemelerin, ihtiyaç, batıya şirin görünme ve batılıların zorlamaları boyutlar da vardı. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 36

1845 Abdülmecid Fermanı Padişah Abdülmecid, Babıali de yetkililere hitaben okuduğu Fermanında; Askeri okullar dışında hiçbir çalışmada başarılı olunamadığını, Asıl ilerlemenin, ülkenin mamur, halkın refahı ile mümkün olacağı, Din ve dünya işlerinde halkın bilgisizliğinin giderilmesi, İlimlerin ve fenlerin ve sanayinin kaynağı olacak okulların açılması gibi hususları önemsediğini ifade etmiştir. Fermanın özü şöyledir; Halkın cehaleti giderilmeli, eğitimi sağlanmalıdır. Mesleki eğitim dahil, her düzeyde eğitim önemsenmelidir. Din ve dünya için geçerli bir eğitim verilmelidir Okullar ülkenin uygun olan her yerinde açılmalıdır Bu dönemde Avrupa yı gezmiş, orada görev yapmış, eğitim görmüş aydınların, eğitimde yenileşmeye katkıları olmuştur. Ülkeye daha sık gelmeye başlayan yabancıların, bu bilincin uyanmasında önemli etkisi olmuş. Ülkedeki azınlık ve yabancı okullar önemli bir model olmuştur 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 37

İlköğretimde Yenilik ve Gelişmeler İlköğretimde yenileşmeye dönük ilk girişim 1847 tarihli belgedir. Belge, sıbyan mektebi hocalarına yönelik bir talimat içermektedir. Belgenin adı Etfalin Talim ve Tedris ve Terbiyelerini ne Vechile İcra Eylemeleri Lazım geleceğine Dair Sıbyan Mektebi Haceleri Efendilere İta Olunacak Talimat tır. Bu talimat, çocuğa geleneksel bakışı değiştirecek önemli yenilikler içermektedir. Bu belgede; öğretim programları, öğretim araç ve gereçleri, öğretim yöntemi ve süresi, disiplin ve öğretmenlere ilişkin ayrıntılı açıklamalar bulunmaktadır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 38

Öğretim Programları; Dersler; elif-ba, amme cüzü, Türkçe lügat, yazı, ilmihal, Kur an, tecvid, Hıfz-ı Kur an (Seçimlik) Tanzimat a kadar ilköğretimde yazının çok önemsenmeyişi bazı sorunlara da kaynaklık etmişti. 1847 talimatı, okuma-yazma öğretimini bu okulların temel amaçları arasına almıştır. Talimatta; karalama, çizgi çizme, yazmaya çalışma nın, ilahi bir lütuf olarak çocuğun doğasında var olduğuna vurgu yapılmıştır. Onların bu eğilimlerinin, alıştırmalarla geliştirilmesi, hocaların görevi kabul edilmiştir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 39

Öğretim Araç ve Gereçleri; Mekke, Medine ve öteki bazı beldelerde kullanılan siyah taş tahta denilen yazı levhalarının padişah tarafından her okula yeterli sayıda gönderileceği talimatta yer almıştır. Bunların yazı yazma ve okumayı öğrenmede önemli araç olduğu belirtilmiştir. Kağıt üzerine yazı yazmak için öğrencilerin, yanlarında divit, iki tane kamış kalem, mürekkep hokkası taşımaları istenmiştir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 40

Öğretim Yöntemi; Öğrenciler bilgi düzeylerine göre gruplara ayrılacaktır Kız ve erkek öğrenciler aynı sınıfta ancak kendi aralarında gruplar şeklinde oturacaktır. Heceleme ile harflerin birbiriyle birleştirilmesi yöntemi takip edilecektir. Hoca veya kalfa öğrencilerle tek tek ilgilenecektir. Sınıf geçme sistemi olmayıp, 4. yıl sonunda bitirme sınavı ile mezun olunmaktaydı. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 41

Öğrenim Süresi; 7 yaşına girmiş çocukların okula devamı zorunluydu Bu çocukların okula gitmemesi durumunda velileri cezalandırılacaktı. 7-13 yaşları arasında olup, ailesinin geçimini sağlayan çocuklar, dini bilgileri öğrenmek için sabahları bir saat okula geleceklerdi. Okulun süresi 4 yıl olup 4-5 yaşlarındaki çocuklar, velileri isterse okula kabul edilebilirdi. Bu sürede gerekli bilgileri öğrenemeyenler 3 yıl daha okuyabilirlerdi. 7 yılda başarılı olamayanların durumu velilerinin arzusuna bağlıydı. 4 yıllık sıbyan mekteplerinden sonra, yeni kurulmaya başlayan 2 yıllık Rüşdiye mektepleri de talimat kapsamına alınmış, böylece 6 yıllık zorunlu eğitim söz konusu olmuştur. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 42

Disiplin; Falaka yasaklanmıştır. Yaramaz öğrenciye karşı hoca somurtarak, hakaret içermeyen sözlerle tepkide bulunabilecektir. Ayakta durma, incitmeden kulak çekme, velinin izniyle, çubukla hafiften dövme cezaları uygulanabilecektir. Ayakta durma cezası sırasında kalfa nın çocuğa dersini sürekli tekrar ettirmesi de öğretici olması yönüyle uygun bulunmuştur. Çocuklara 7 yaşından itibaren namaz kılması öğretilecek, 10 yaşına gelip de namaz kılmayanlar, velisinin izniyle cezalandırılabilecektir. Çalışkan ve iyi huylu çocuklar, hocanın yanı başında oturmaları sağlanarak onure edileceklerdir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 43

Talimatta sıbyan mektebi hocalarının nitelikleri konusunda bir açıklama yoktur. Mektepleri teftiş ve hocalara rehberlik için Muin-i Mekatip denilen müfettişlik kuruldu. Hocaların maaşının, öğrenci velilerinden karşılanması sisteminin devam edeceği yine talimatta mevcuttur. Öğretmenler; 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 44

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi (1869) İlköğretimde köklü değişiklikler bu nizamname ile sağlandı Bu belgenin sıbyan mekteplerine yönelik bazı hükümleri şöyledir: Md.3-4 -Her mahalle ve köyde en az bir mektep bulunacak. Mektep masrafları toplum tarafından karşılanacak. Md.5-6 Hocalar nizamnameye göre seçilip atanacak. Sıbyan mektepleri 4 yıldır. Md.9- Kızlar 6-10, erkeklerin 7-11 yaşları arasında mektebe devamları zorunludur. Md.10-13 -İlköğretim zorunluluğunun uygulanışı ve buna uymayan ana babalara verilecek para cezası ile ilgilidir. (Bedeni, ruhi önemli kusuru olan, ailesinin geçimini sağlamak zorunda olan, yarım saatlik mesafeden gelen ve evinde okuma-yazma öğrenenler devam zorunda değildir) Md.15- Bir yerde iki sıbyan mektebi varsa bunlardan biri erkeklere diğeri kızlara ayrılacaktır. Böyle olmayan yerlerde kızlarda aynı mektep e gidecek fakat karışık oturmayacaklardır. Md.16 Kız sıbyanların mekteplerinde hoca bayan olacaktır, fakat yeterli sayıda ehliyetli hocalar yetiştirilinceye kadar müsin ve edip (yaşlı ve iyi ahlaklı) adamlardan muallim tayini caiz olacaktır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 45

Tanzimat Döneminde Ortaöğretim Kurumları Rüştiyeler: İdadiler: Sultaniler: 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 46

Rüştiyeler: İlk kez 1839 da askeri okullara kaynak olmak ve 4 yıl süreli eğitim vermek amacıyla kurulmuşlardır. Genel orta öğretimin en alt kademesini oluştururlar Askeri ve Mülkiye Rüştiyesi şeklinde ikiye ayrılırlar Mülkiye Rüştiyeleri 1846 dan (Mekatibi Umumiye Nezaretinin Kurulması) sonra açılmaya başlamıştır. Mezunları askeri okullardan ziyade memur olmayı seçiyordu 1875 ten itibaren askeri rüştiyeler kurulmuştur Darulmuallimin mezun vermeye başlayınca taşrada Rüştiyeler açılmaya başladı(1853) Kızlar için açılan ilk Rüştiye Cevri Kalfa (Sultanahmet) kız rüştiyesidir. Kız rüştiyeleri 1870 den sonra taşrada önemli merkezlerde açılmaya başladı 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 47

Rüştiye Mekteplerinin Programı Erkek Rüştiyelerinin Programı: Din Dersleri, Türkçe Gramer/ Lisan-ı Osmanî Kavâidi, İmlâ ve Yazı, Arapça ve Farsça Gramer, Aritmetik, Geometrik Çizimler, Genel Tarih ve Osmanlı Tarihi, Coğrafya, Beden Eğitimi, Kız Rüştiyelerinin Programı (Erkek Rüştiyelerden Farklı Olarak): Yardımcı Nakış Resmî Seçme Edebî Parçalar, Ev İdaresi, Dikiş ve Müzik 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 48

İdadiler: Harp okulu ve Askeri Tıbbiyeye hazırlık amaçlı kurulmuşlardır Ordu merkezleri ve Bosna da kurulmuşlardır İlk 3 sınıf bölgelerinde, 4. sınıf İstanbul da okutulurdu İstanbul da ilk açılan Mektebi Fünun-u İdadiye 1845 de açıldı. Harp okulu öğrencileri sınavdan geçirilerek, orta düzeyde olanları bu okula alınmıştır Bu okul 1872 de Kuleliye taşınmış, Kuleli Askeri İdadisi olmuştur Yüksek öğrenime öğrenci hazırlamak amaçtır 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 49

Yine 1845 de Bursa da kurulan idadi, sonradan Işıklar Askeri İdadisi olmuştur. 1869 Maarifi Umumiye Nizamnamesiyle bu okullar 4 yıllık Rüştiyelerden sonra 3 yıl olarak düzenlenmişlerdir. Nizamnameyle, Müslüman ve Hıristiyan tebaanın ortak bir kültür ile kaynaşması için 3 yıl süreli olarak İdadi adıyla Sancak merkezlerinde açılmaları düşünülmüştür. Önce İstanbul da 1873 te Mülki İdadi açılmış, iki yıl sonra da diğer illerde açılmaya başlamıştır 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 50

İdadî Mekteplerin Programı Nizamnameye göre idadilerde okutulan dersler: Türkçe Kitabet ve İnşa Fransızca, Osmanlı Kanunları, Mantık, Cebir, Matematik, Geometri, Ölçme ve Ticarî Aritmetik, Fizik, Kimya ve Resim Fen Dersleri, Ekonomi, Coğrafya, Tarih, Programda din dersleri, Arapça ve Farsça yer almamıştır 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 51

o İlk kez Galatasaray da açılan okula bu ad verilmiştir (1868). o Fransa nın Osmanlıya, büyük merkezlerde Hıristiyan çocukları için okul bulunmayışı gerekçesiyle Şubat 1867 de verdiği notadan sonra kurulmuştur o Notada; büyük merkezlerde, Hıristiyan öğrencilerin devam edebilecekleri orta öğretim kurumlarının açılması isteniyordu o Bunun üzerine Osmanlı hükümeti, İstanbul da Fransa elçisiyle görüşerek, öğretim dili Fransızca olan bir lise açılmasına karar verdi Sultaniler: o Müslüman ve Hıristiyan bütün Osmanlı tebaasının, ülke hizmetlerinde eşit şekilde sorumluluk üstlenmelerine imkan sağlamak amaçlanmıştı. o Batı irfanıyla beslenmiş aydın sınıfı oluşturmayı amaç edinmiştir. o Sayıları artan Rüştiyeler, yüksek okul için gerekli kaynağı sağlamada yeterli olmamıştı. o Batı ülkelerindeki yapı ve düzeyde bir öğretim oluşturulma ve yükseköğretime kaynaklık etmesi amacıyla kurulmuştur 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 52

Sultaniler: 1868 de açılan Galatasaray Sultanisinin Müdürü Türk, ikinci müdür ve öğretmenlerinin çoğu Fransız'dı 5 yıl iptidai, 5 yıl kolej olmak üzere 10 yıllık öğretim verilirdi Sonradan eğitim, 3 yıl iptidai, 3 yıl tali, 3 yıl ali şeklinde düzenlendi Hazırlanmasında 1867 tarihli Fransız notasının etkili olduğu 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesinde ortaöğretimin üst basamağını teşkil etmek üzere açılacak okullara Sultaniye adı verilmiştir. Nizamnameye göre diğer Sultaniler, 3 yıl kısmı adi ve 3 yıl kısmı ali olmak üzere 6 yıl eğitim verecekti. Nizamnamede bu okulların ücretli olması, ancak yapım masraflarının devletçe karşılanması öngörülmüştü. Bu okullar II. Meşrutiyete kadar Girit dışında hiçbir yerde açılamamıştır. Sultani düzeyinde bir diğer okul Daruşşafaka (1873)dır. Bu okulda Fransız askeri liselerinin programı okutulmuştur. Yıllarca asker öğretmenler bu kurumda görev yapmıştır. Anne-babası olmayan fakir ve kimsesiz çocuklar alınıp eğitilmiştir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 53

Sultanîlerin Programı Edebiyat Şubesi 1. Türkçe-Yazı, 2. Arapça ve Farsça'dan Metinler, 3. Meânî, 4. Fransızca, 5. Ekonomi, 6. Milletler Hukuku, 7. Tarih Sultanî okullarında okunacak dersler, iki kısımdı. 1.Kısmı Adi (İlk 3 yıl): idadî okullarında okutulan dersler 2.Kısmı Ali (Son 3 yıl): Edebiyat ve Ulüm şubeleri Ulüm Şubesi 1. Geometri, Simetri, Cebir 2. Düzlem ve Küresel Geometri, 3. Kozmografya, 4. Fizik ve Kimya'nın Sanayi ve Tarıma Uygulanması, 5. Fen Dersleri, 6. Arazi Plânlaması 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 54

Tanzimat Döneminde Yükseköğretim Kurumları Bir Darülfünun kurulması 1846 da kararlaştırılmış ve o tarihte bu kurum için bir binanın temeli atılmış, Ancak 1863 tarihinde açılabildi Bu kurumun amacı; Müslim-Gayrimüslim bütün Osmanlı tebaasını ortak değerlerde bütünleştirmek Bunların devlet hizmetlerinde yer almasını sağlamak, Medreselerin dışında, dini gelenek ve etkilerden uzak modern bir yüksek öğretim. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 55

Tanzimat Döneminde Yükseköğretim Kurumları Darülfünun 13 ocak 1863 günü, Mühendishane kökenli, Kimyager Derviş Paşanın konuşması ile açıldı. Derviş Paşa Avrupa da eğitim görmüştü Darülfünun için yapılan büyük binadan kısmen yararlanmaktaydı Nisan 1865 te buradan çıkarılıp kiralık bir konağa taşındı. Bu konak Eylül 1865 te yanınca Darülfünun da ortadan kalktı 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 56

1869 tarihli Maarifi Umumiye Nizamnamesinde, İstanbul da bir Darülfünun-i Osmani nin kurulacağı belirtilmiştir. Buna göre: Darülfünunun; Hikmet ve Edebiyat, İlm-i Hukuk, Ulüm-i Tabiiye ve Riyaziye şubelerinden oluşacağı belirtilmiştir. Her şubenin öğretim süresinin 3 yıl olacağı, Müderris olacaklar için öğretim süresinin 4 yıl olacağı, Alınacak öğrencilerin 16 yaşından küçük olamayacağı, Öğrencilerin sınavla alınacağı, Derslerin halka açık olacağı hükme bağlanmıştır. 1869 tarihinde Darülfünun yeniden kurulmuş, Fransa da eğitim görmüş olan Hoca Tahsin Efendi müdür olarak atanmıştır. Darülfünun resmi açılışı 20 Şubat 1870 tarihinde küçük bir binada olmuş, kütüphanesi için Fransa dan hümanizm ve pozitivizm ile ilgili eserler getirtilmiştir. Kısa bir süre sonra müdür Hoca Tahsin Efendi dinsizlikle suçlanıp 10 Aralık 1870 de görevden uzaklaştırılmıştır. İkinci öğretim yılı Ocak 1871 de başlamış, 1872 de 100, 1873 de 73 öğrenci eğitim görmüştür. Kurum 1873 tarihinde kapatılmıştır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 57

Maarifi Umumiye Nizamnamesine Göre Darülfünunda Okutulan Dersler Hikmet ve Edebiyat Şb: İlmi Terkibi Vücut, İlmi Ahvali Nefs, Mantık, Maani, Beyan İlmi Kelam, İlmi Ahlak, Hukuku Tabiiye, İlmi Tarih Arabi, Farisi, Türki, Fransızca Tarihi Umumi, Asarı Atika İlmi Hukuk Şubesi: Şeri muamelat (fıkıh) Usuli Fıkıh Roma Hukuku Fransız Hukuku Usuli Muhakeme Ticareti Berriye ve Bahriye Ceza Kanunnameleri Usuli Muhakemei Cinayet Hukuki Mülkiye Hukuki Milel Ulümi Tabiiye ve Riyaziye Şubesi: Heyet İlmi Tabiiye İlmi Kimya İlmi Tabakatül Arz İlmi Maadin İlmi Hayvanat Hendese Müsellesat Hendesei Cebir Hendesei Resmiye Menazır Cerri Eskal,Riyaziye Tarihi Umumi Fenni Tahtiti Arazi 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 58

Darülfünun, 1874 te Galatasaray Sultanisi içinde üç şube şeklinde yeniden açılmıştır. Bu şubeler: a)hukuk Mektebi b) Turuk ve Maabir (Yollar ve Koprüler) Mektebi (Mühendislik) c) Edebiyat Mektebi Tanzimat döneminde Darülfünun kurma teşebbüslerinin başarılı olamaması mali sıkıntılar, yeterli nitelikte öğrenci,hoca, kitap bulunamaması, plansız girişimler gibi nedenlerden ileri gelmiştir Darülfünunda, 1869 tarihli nizamnamenin 106. maddesi gereği, akademik yükselme için, bilimsel bir çalışmanın yapılması şartı getirilmiştir. Tanzimat Dönemi yüksek okulları arasında Mekteb-i Mülkiye ve Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye kurumları, öğrenci ve mezunlarıyla, özellikle Mutlakıyet dönemi ve sonrasında kendi alanları dışında da etkili olmuşlardır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 59

Mekteb-i Mülkiye : 1859 da, Kaymakam ve müdür yetiştirme amacıyla kurulmuştur. Süresi önceleri 2 yıl, 1867 den itibaren 4 yıldır. Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye: Sivil Tıp okuludur Mayıs 1867 de Askeri Tıbbiyenin içinde kurulmuştur. Teşvik için mezunları doktora sınavı ve kura çekmekten muaf tutulmuştur. Mezunları, kendi meslekleri dışında, fikir ve siyaset alanında da etkin olmuşlardır. 1857 de Paris te Mekteb-i Osmani adında üç yıllık bir hazırlık okulu kurulmuştur. Kurumun amacı; Osmanlı devletinin gönderdiği çeşitli düzeyde öğrencileri bir araya getirmek, başıboş kalmaktan kurtarmaktır. Askeri ve sivil şubeleri vardı. Öğrencilerin fen, edebiyat, Fransızca vb. alanlarında bilgilerini tamamlayıcı program izlemekteydi Bu kurum 1864 yılında kapatılmıştır 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 60

Tanzimat Döneminde Mesleki Teknik Eğitim Askeri Baytar Mektebi (1842) Yeşilköy Ziraat Talimnamesi (1847) Erkek Sanayi Mektebi (1848) Orman Kursu-Orman Mektebi (1857) Lisan Mektebi (1864) Mektebi Aklam (Sabah Mektebi) (1868) Islahhaneler (1863-1870) (Mithat Paşanın girişimiyle Avrupa da, sonra Anadolu da) Cevri Kalfa Kız Rüştiyesi (1859) Ruscuk Dikim Atölyesi (1864) (Ordunun karşılamak için Mithat Paşanın girişimiyle) ihtiyacını İstanbul Yedikule Kız Sanayi Mektebi (1869) (Dikimhane) Maadin Mektebi (1874) 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 61

Tanzimat Döneminde Özel Öğretim, Azınlık ve Yabancı Okullar 1856 Islahat fermanına göre azınlıklar okul açabileceklerdi. 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi ile ücretli ya da ücretsiz özel okulların kurulmasına izin verildi. Türklerin özel okul kurma çabası yoktur. Azınlık Okulları: Rumlar Heybeliada da bir Ortodoks ilahiyat okulu kurdular. (1844) Yahudiler 1854 de Musevi Asri Mektebini kurdular. 1875 te Allians İsraelit adnda bir örgüt çok sayıda okul açmaya başladı Bu dönemde Ermeniler de pek çok okullar açmışlardır. Yabancı Okullar: Katolik Okulları: Saint Benoit, Saint Louis, Saint Joseph erkek okulları, Notre Dame de Sion kız okulu gibi Protestan Okulları: Robert Koleji, Amerikan Kız Koleji 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 62

Tanzimat Döneminde Öğretmen Okulları 1- Darülmuallimin 16 MART 1848 de Darülmuallimin adıyla ilk öğretmen okulu açıldı. Öğrenci sayısı 25-30 idi. Öğrenciler sınavla alındı. Öğretim süresi 3 yıldır. İşlenen dersler: Öğretim yöntemi, Farsça, Aritmetik, Geometri, Alan Ölçümü, Astronomi, Coğrafya. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 63

2- Darülmuallimin-i Sıbyan İptidai mektep okullarına öğretmen yetiştirmek için açılır. Başlangıçta öğretim süresi 1 yıldır. Ulum-i Diniye, İlm-i Mahariç ve Tecvid, Hesap, Tarih, Coğrafya, İmla ve İnşa, Hüsn-i Hat, Türkçe Sarf, Usül-i Cedide Üzere Tehecci 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 64

3- Darülmuallimat 1870 de Darülmuallimin'e çok benzeyen, kızlar için kadın öğretmen yetiştirmek amacıyla açılmıştır. Başlıca Dersler: Tedbir-i Menzil, Dikiş, Nakış, Ameliyet-ı Hiyatiye 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 65

Tanzimat Döneminde Eğitimin İdari Teşkilatı 1- Merkez Maarif Teşkilatı a) Meclisi Umumiye Nezareti b) Meclisi Kebiri Maarif Daire-i İlmiye Daire-i İdare c) Tahrirat Kalemi d) Muhasebe Kalemi 2- Vilayet Maarif Teşkilatı a) Mekatib-i Umumiye Mekatib-i Sıbyaniy Mekatib-i Ruştiye Mekatib-i İdadiye Mekatib-i Sultaniye b) Mekatib-i Aliye Darülmuallimin Darülmuallimat Darülfunun 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 66

Eğitime Katkısı Olan Devlet Adamları Abdülmecit (1823-1861) Reşit Paşa (1800-1858) Sadık Rıfat Paşa (1807-1858) Ali Paşa (1815-1871) Fuat Paşa (1815-1869) Ahmet Cevdet Paşa (1822-1895) Ahmet Kemal Paşa (1808-1888) Saffet Paşa (1814-1883) 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 67

Tanzimat Dönemi Halk Eğitimi Çalışmaları 1840 Ceride-i Havadis, Tercüman-ı Ahval 1860 da Cemiyet-i İlmiye-i Osmaniyenin halk eğitim alanlarında çalışmaları 1863-1867 Cemiyet-i Tedrisiye 1863 de Darülfünun da halk eğitim dersleri. 1869 Çocuklar için dergi: Mümeyyiz 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 68

Usul-i Cedit Hareketi Eğitim tarihimi açısından Usul-i Cedit, ders araç ve gereçleri konusunda yenileşmedir Özellikle öğretmenlerin geleneksel öğretim yöntemlerini bırakıp yeni ve etkili öğretim yöntemleri uygulaması demektir. Rüştiyelerdeki gelişmeler ilköğretimlerdekilerden öncedir ve bunlar usul-i cedit hareketinin başlangıcıdır. Rüştiyelerde usul-i cedit hareketi, sıbyan mekteplerinkinden daha kolay ve çabuk yayılmıştır. Sıbyan mekteplerinde usul-i tehecci denen, okumada geleneksel ve uzun uzun heceleme yöntemin terk edilip, usûl-i savtiye denen, harflerin seslerine dayanan ve kelimeyi doğrudan okuma yönteminin benimsendi. Usûl-i savtiye yöntemi, okuma yazma öğretiminde bilinenden bilinmeyene doğru gitme yöntemi ile uyum halindedir. Yeni usuldeki iptidai mektebi ilk olarak Selanikli Abdi Kamil Efendi, İstanbul Süleymaniye de açmıştır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 69

Tanzimat Dönemi Eğitiminin Önemli Temsilcileri Ziya Paşa (1825-1880 Ebuzziya Tevfik (1848-1913) Namık Kemal (1840-1888) Ali Suavi (1838-1878) Selim Sabit Efendi (1829-1911) 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 70

I.Meşrutiyet ve Mutlakıyet Dönemi 1876-1878

I. Meşrutiyet Dönemi 1876-1878 Devletin iç ve dış sıkıntılar ve mali bunalımlarla boğuştuğu bir dönemin içinde, sorunlarla boğuşulmaktadır. Genç Osmanlılar denilen bir grubun siyasi etkileri ve nüfuzu gelişmekteydi 10 Mayıs 1876 da İstanbul da medrese öğrencileri, iç ve dış olumsuz gelişmelerden yöneticileri sorumlu tutup derslere girmemiş ve Babıali ye saldırmışlardı. Padişah Abdülaziz sadrazam Mahmut Nedim Paşa yı ve ekibini görevden almış ancak bu yeterli olmamıştı. Yeni hükümeti kuranlar padişahı da devirmek istiyorlardı ve 30 Mayıs 1876 da V. Murat ı tahta çıkardılar Ancak onun akli dengesinin bozuk olduğu ortaya çıktığından, 31 Ağustos 1876 tarihinde II. Abdülhamit tahta çıkarıldı. Abdülhamit, sanayi mektepleri ve ıslahhanelerin kurucusu Vali Mithat Paşa yı Aralık 1876 da sadrazamlığa getirdi. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 72

23 Aralık 1876 tarihinde Kanunu Esasi yürürlüğe konularak I. Meşrutiyet ilan edildi. Bu siyasal gelişmeler Tanzimat ın doğal gelişimi olarak değerlendirilmektedir. Meşrutiyetten amaç, devletin şeklinin tam Avrupalı hale getirilmesidir. Bu gelişmede Avrupalıların istek ve zorlamalarının da etkili olduğu bilinmektedir Abdülhamit, kısa bir süre sonra Şubat 1877 de Mithat Paşa yı azledip İstanbul dışına çıkardı. Anayasa gereği, ilk Osmanlı meclisi 19 Mart 1877 de toplandı. Rusya nın Nisan 1877 tarihinde Osmanlı ya 93 Harbi olarak bilinen savaşı açması sonucu Osmanlı büyük bir yenilgi yaşadı. Ruslar batıda İstanbul önlerine kadar, doğuda Kars, Ardahan, Batum bölgelerini işgal ettiler. Bu savaş ve yenilgiler bahane edilerek 13 Şubat 1878 tarihinde parlamento süresiz tatil edildi ve Meşrutiyet sona erdi. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 73

Dönemin Eğitiminin Genel Özellikleri I. Meşrutiyetin çok kısa ömürlü olması, bu dönemde örgün ve yaygın eğitimde esaslı çalışmalar yapılmasını önlemiştir. Kanunu Esasi ile eğitim alanında önemli düzenlemelere gidilmiştir. Savaş nedeniyle eğitime ilişkin köklü uygulamalar yapılamamıştır. Yenilginin doğurduğu acılar ve felaketler, siyaset ve eğitim gibi pek çok alanlarda gelişmeleri durdurdu. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 74

Kanunu Esasi de Eğitimle İlgili Hükümler Madde 15: Emri tedris serbesttir, muayyen olan kanuna tebaiyet şartıyla her Osmanlı, umumi ve hususi tedrise mezundur. Madde 16: Osmanlı ülkesinde bulunan çeşitli toplumların umuru itikadiyelerine mütellik olan usuli talimiyeye halel getirilmeyecektir. Bu maddede, ülkedeki tüm okulların devlet denetiminde olduğu hükmü de yer almıştır. Madde 114: Osmanlı efradının kaffesince tahsil-i maarifin birinci mertebesi mecburi olacak ve bunun derecat ve teferruatı, nizamı mahsus ile tayin kılınacaktır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 75

Mutlakıyet Dönemi 1878-1908 II. Abdülhamit in 13 şubat 1878 de parlamentoyu süresiz tatil etmesinden 23 temmuz 1908 e kadar geçen dönem

Mutlakıyet Dönemi Eğitiminin Genel Özellikleri Mesleki eğitime önem verilmiş, pek çok meslek ve sanat okulu açılmıştır. İlk kez özel eğitim alanında bir girişim olmuş, sağır dilsiz ve körler için bir okul açılmıştır. Yerli yabancı özel öğretim büyük gelişme göstermiştir. Genel eğitim ve okulların yaygınlaşması sağlanmıştır. Nicelik bakamından gözlenen başarılar eğitimin niteliğini yükseltmek gibi bir amaçla yürütülememiştir. Yetiştirilmek istenen insan tipi Osmanlılık idealine bağlı dindarlık, itaatkar, devletine bağlılık gösteren insan tipidir. Din ahlak derslerinin saatleri artırılmıştır. Öğretmenliğin meslekleşmesi için önemli düzenlemeler yapılmıştır. Maarif Nezareti 1894-1895 den itibaren, ilk kez ülke çapında eğitim istatistikleri yayınlanmıştır. İlk kez 1898-1904 yılları için Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye adıyla eğitim-öğretim yıllıkları yayınlanmıştır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 77

İlköğretimde Yenilik ve Gelişmeler Yeni açılan okullar, Mekatib-i İptidaiye (iptidai mektepler -usul-i cedide mektepleri) adlarıyla Maarif Nezaretine bağlıydı. Eski okullar, Sıbyan Mektepleri (Usul-i atika mektepleri) adıyla Evkaf Nezaretine bağlıydı. İlkokullar için 1892 de çıkarılan bir talimat, bu okullar ve öğretmenleri hakkında yeni ve önemli düzenlemeler getirmiştir. 1892 de iptidai mekteplere muallim tayin edileceklerin Darülmuallimin-i İptidai den şahadetname almış bulunmaları ya da bir sınav sonunda yeterliliklerini kanıtlamış olmaları, ayrıca iyi ahlaklı olmaları şartı getirilmişti. Talimatta bu kurumlar 4 yıllık olarak belirtilmiş olsa da, programlarının 3 yıllık olması, bu okulların fiilen 3 yıllık olduğunu göstermektedir Programları: Şehirlerde: Elifba, Kur an, Tecvit, İlmihal, Ahlak, İmla, Kıraat, Osmanlı Tarihi, Coğrafya, Hesap, Hüsn-i Hat Köylerde: Elifba, Kur an, Hesap, İlmihal, Kıraat, Hat Okul masrafları, daha önce olduğu gibi mahallin halkı tarafından karşılanmıştır 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 78

Ortaöğretimde Yenilik ve Gelişmeler 1882-1890 yılları arasında Rüştiye yi de içine alan idadilerin yaygın olarak taşrada açıldığı görülür. İdadiler, Rüştiyelerle birlikte İl merkezlerinde 7 yıl, sancak merkezlerinde 5 yıl olarak düzenlenmiştir. Böylece yaygınlaşan öğretim kurumları, serbest mesleğe, yüksek öğretime ve mahalli devlet hizmetlerine eleman hazırlamışlardır. Abdülhamit dönemi sonlarında ülkede 619 Rüştiye mektebi ve bunların 74 ü kızlara ait idi. Tüm Rüştiyelerde 40 bin kadar öğrenci bulunuyordu. İdadilerin sayısı da 109 ve öğrenci sayısı 20 bin kadardı. İdadiler; Rüştiyeler üzerinde eğitim verdiğinden, bazen onları da kapsadıklarından, resmi belgelerde bu kurumların programları birlikte verilmiştir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 79

7 Yıllık İdadi Programları Şöyledir: Kur an ve Ulüm-i Diniye, Tecvid Edebiyat ve Ahlak Kitabet-i Resmiye Arabi, Farisi, Fransızca Kavanin Hesap Usul-i Defteri Cebir Elsine (Rumca, Ermenice, Bulgarca) Hendese Müsellesat Kozmoğrafya Makine Hikmet-i Tabiiye ve Kimya Tarih, Coğrafya İlm-i Servet Malümat-ı Nafia ve Hıfzıssıhha Hüsnü Hat, Resim Münif Paşanın Maarif Nazırlığı sırasında İstanbul da 1880 de Kız İdadiyesi açılmıştır. Bu okulda, genel kültür dersleri, Türkçe, Fransızca, Almanca, İngilizce, Musiki, el ve ev işleri dersleri okutulmuştur. 1902 de il merkezlerindeki yatılı idadiler ziraat, ticaret ve sanayi şubeleri oluşturularak, çok amaçlı liselere dönüştürüldüler. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 80

Öğrenci Disiplini Öğrencilere verilen ve hafiften ağıra doğru cezalar ile basitten mükemmele doğru ödüller şöyledir: CEZALAR: İhtar ve tembih: (Uyarı) Tekdir: (Müdür uyarısı) Tevkif: (Teneffüsten men) Alenen tekdir:(şiddetli uyarı) İhbar ve şikayet:(veliye bildirim) İhrac-ı muvakkat: (1Hft-1Ay) İhraç-ı kati: (Sürekli uzaklaştırma) ÖDÜLLER: (Evrak-ı Takdiriye) Aferin: Okul Müdürünce verilir) Tahsin/Tahsinname: Arasınavda birinci olana müdürce verilir-(4aferin değerinde) İmtiyaz: Müdür tarafından verilir, (2 Tahsin veya 8 Aferin değerinde) Levha-i iftihar: Basılı kağıt değildir, Büyükçe bir levhaya öğrencinin adı yazılır. (4 Tahsin derecesindedir.) Mükafat: Basılı kağıt,(2 Levha-i İftihar) değerinde, Rüştiye Mektepleri müdürünce imzalanır. Ayrıca Zikri Cemil denilen bir tür övünç belgesi de verilmekteydi 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 81

Çeşitli Aferin Belgeleri 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 82

Tahsin Belgesi İmtiyaz Belgesi 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 83

İmtiyaz Belgesi Zikri Cemil Belgesi 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 84

Sınav sistemi Bir okula giriş(duhul) sınavı dışındaki sınavlar ikiye ayrılır: 1. İmtihan-ı hususi: Ara sınavı anlamındadır ve üç ayda bir dersin öğretmeni tarafından yapılır. 2. İmtihan-ı umumi: Her öğretim yılı sonunda,rüştiye ya da idadî mektepleri idaresince tayin edilen mümeyyizler vasıtasıyla yapılır. Mümeyyizler genellikle başka okulların öğretmenlerinden oluşur. Sınav tarihi 10 gün önceden öğrencilere duyurulur. Bu süre içinde ders öğretmenleri tekrarlarla öğrencilerini sınavlara hazırlar Mümeyyizler sınavı sözlü yaparlar ve notları kesindir. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 85

Notlar: 9-10 : Aliyyül Ala (Pekiyi) 8 : Ala (İyi) 6-7 : Karib-i Ala (İyiye yakın) 5 : Vasat (Orta) 4: Karib-i Vasat (Ortaya yakın) 3: Zayıf 1-2: Edna (Çok zayıf) Genel imtihanda sınıfı geçmek için her dersten en az 4 almak, not ortalamasının da en az 5 olması gerekir. Şahadetname almak için not ortalamasının 6 olması gerekir. Not ortalaması 5 ten yüksek ve iki dersi 4 den düşük öğrenciler yıl sonu sınava alınır, bir dersten de olsa başarısız olanlar sınıfta kalır. 26.07.2015 Yrd. Doç. Dr. Ali Gurbetoğlu İstanbul Ticaret Üniversitesi 86