ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Erhan Lami PARLAK ÇUKUROVA KOŞULLARINDA BAKLA (Vicia faba L.) NIN ARPA (Hordeum vulgare L.), TRİTİKALE (Triticale), BUĞDAY (Triticum aestivum L.) VE TEK YILLIK ÇİM (Lolium multiflorum Lam.) İLE KARIŞIMLARININ BİOMAS ÜRETİM KAPASİTELERİNİN SAPTANMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2005

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ ÇUKUROVA KOŞULLARINDA BAKLA (Vicia faba L.) NIN ARPA (Hordeum vulgare L.), TRİTİKALE (Triticale), BUĞDAY (Triticum aestivum L.) ve TEK YILLIK ÇİM (Lolium multiflorum Lam.) İLE KARIŞIMLARININ BİOMAS ÜRETİM KAPASİTELERİNİN SAPTANMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Erhan Lami PARLAK YÜKSEK LİSANS TEZİ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Bu Tez 09.06.2005 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oy Birliği / Oy Çokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza:... İmza:... İmza:... Prof. Dr. Turan SAĞLAMTİMUR Prof. Dr. Veyis TANSI Prof. Dr. Selim KAPUR DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu Tez Enstitümüz Tarla Bitkileri Anabilim Dalında Hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü Bu çalışma Ç.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir Proje No: ZF.2003.YL.63 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaklardan alınan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ YÜKSEK LİSANS TEZİ ÇUKUROVA KOŞULLARINDA BAKLA (Vicia faba L.) NIN ARPA (Hordeum vulgare L.), TRİTİKALE (Triticale), BUĞDAY (Triticum aestivum L.) ve TEK YILLIK ÇİM (Lolium multiflorum Lam.) İLE KARIŞIMLARININ BİOMAS ÜRETİM KAPASİTELERİNİN SAPTANMASI ÜZERİNE BİR ARAŞTIRMA Erhan Lami PARLAK ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ TARLA BİTKİLERİ ANABİLİM DALI Danışman: Prof. Dr. Turan SAĞLAMTİMUR Yıl: 2005 Sayfa:58 Jüri: Prof. Dr. Turan SAĞLAMTİMUR Prof. Dr. Veyis TANSI Prof. Dr. Selim KAPUR Bu araştırma, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Araştırma ve Uygulama Alanı nda bulunan taban arazide, bakla (Vicia faba L.) nın dört farklı buğdaygil ile [ buğday (Triticum aestivum L.), tek yıllık çim (Lolium multiflorum L.), tritikale (Triticale) ve arpa (Hordeum vulgare)] karışımlarının biomas üretim kapasitelerinin saptanması amacıyla 2002-2003 yetiştirme sezonunda bir yıl süreyle yürütülmüştür. Araştırma sonucunda, en yüksek yaş ot (7916 kg/da), kuru ot (2882 kg/da), yaş kök (3208 kg/da), kuru kök (767 kg/da), kuru otta azot (47.81 kg/da), kuru kökte azot (5.73 kg/da), yaş biomas (11125 kg/da), kuru biomas (3650 kg/da) ve kuru biomasta toplam azot verimi (60.55 kg/da) saf arpadan elde edilmiştir. En yüksek kuru otta azot oranı (% 3.22), kuru kökte azot oranı (% 1.03) ve yaş biomasta toplam azot verimi (244.74 kg/da) ise saf bakladan elde edilmiştir. Bakla + tritikale karışımı ise tatminkâr sonuçlar vermiştir. Sonuç olarak, arpa ve baklanın saf ekimi ile, bakla + tritikale nin karışım olarak ekimi önerilebilir. Anahtar Kelimeler: Karışım, Biomas, Yem Bitkisi, Baklagil, Buğdaygil I

ABSTRACT MS c A RESARCH ON THE DETERMINATION OF BIOMASS PRODUCTION OF MIXTURES OF FABA BEAN WITH CEREALLS WHEAT, BARLEY AND TRITICALE ANNUAL RYEGRASS UNDER ÇUKUROVA CONDİTİONS Erhan Lami PARLAK UNIVERSITY OF ÇUKUROVA INSTITUTIE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF FIELD CROPS Supervisor: Prof. Dr. Turan SAĞLAMTİMUR Year: 2005 Pages: 58 Jury: Prof. Dr. Turan SAĞLAMTİMUR Prof. Dr. Veyis TANSI Prof. Dr. Selim KAPUR This study has been carried out at the experimental area of Field Crops Department of at the Çukurova University Agriculture Faculty, in 2002-2003 growing period, to determine the biomass production of mixtures of faba bean with wheat, barley, triticale and annual ryegrass. It has been found from the experiment that pure barley produced the highest green herbage yield (7916 kg/da), dry fodder yield (2882 kg/da), fresh root yield (3208 kg/da), dry root yield (767 kg/da), a nitrogen yield of dry fodder (47.81 kg/da) and nitrogen yield of dry root (5.73 kg/da), fresh biomass (11125 kg/da) and dry biomass (3650 kg/da) and total biomass nitrogen yield (60.55 kg/da). Also, faba bean gave the highest results for nitrogen ratio of dry fodder (% 3.22), nitrogen ratio of dry root (% 1.03) and total nitrogen yield of fresh biomass (244.74 kg/da) mixtures of faba bean with triticale was the satisfaction. It has been concluded that pure barley, faba bean and faba bean + triticale mixture could be produced. Key Words: Mixture, Biomass, Forage, Fabacea, Poacea II

TEŞEKKÜR Bu çalışma konusunu öneren ve çalışmalarım süresince bilgi, deneyim ve görüşlerini her zaman benimle paylaşan, manevi olarak sürekli destekleyen danışman hocam Sayın Prof. Dr. Turan SAĞLAMTİMUR a, görüş ve önerileri ile katkı sağlayan Sayın hocam Prof. Dr. Veyis TANSI ya, denemenin kurulması, yürütülmesi ve sonuçlandırılmasında yardımlarını ve tecrübelerini benden esirgemeyen Sayın Ar. Gör. Alpaslan KUŞVURAN a, arazi işlerinde tecrübeleri ile destek veren Sayın Zir. Tek. Rafet ERGAN ve Halil CENGİZ e ve bugünlere gelmemde maddi ve manevi hiçbir fedakârlıktan kaçınmayan aileme teşekkürü bir borç bilirim. III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... V ŞEKİLLER DİZİNİ... VIII 1.GİRİŞ... 1 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR... 3 3. MATERYAL VE METOD... 11 3.1. Materyal... 11 3.1.1. Araştırma Yeri ve Yılı... 11 3.1.2. Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri... 12 3.1.2.1. İklim Özellikleri... 12 3.1.2.2. Toprak Özellikleri... 13 3.2. Metod... 13 3.2.1. İncelenen Özellikler ve Yöntemleri... 14 3.3. Verilerin Değerlendirilmesi... 15 4. BULGULAR VE TARTIŞMA... 19 4.1. Bitki Boyu... 19 4.2. Yaş Ot Verimi... 21 4.3. Kuru Ot Verimi... 23 4.4. Yaş Kök Verimi... 26 4.5. Kuru Kök Verimi... 28 4.6. Kuru Otta Azot Oranı... 30 4.7. Kuru Kökte Azot Oranı... 32 4.8. Kuru Otta Azot Verimi... 34 4.9. Kuru Kökte Azot Verimi... 36 4.10.Yaş Biomas Verimi... 39 4.11.Yaş Biomasta Toplam Azot Verimi... 41 4.12.Kuru Biomas Verimi... 43 4.13.Kuru Biomasta Toplam Azot Verimi... 45 5. SONUÇLAR VE ÖNERİLER... 48 KAYNAKLAR... 51 ÖZGEÇMİŞ... 58 IV

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Adana İli 2002-2003 Yılı ve Uzun Yıllar Ortalamasına Ait (1930-1996) Bazı İklim Değerleri... 12 Çizelge 3.2. Araştırma Alanı Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri... 13 Çizelge 3.3. Araştırmada Kullanılan Sistemler ve Karışım Oranları... 14 Çizelge 4.1. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Bitki Boyu (cm) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 19 Çizelge 4.2. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Bitki Boyuna (cm) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar..... 19 Çizelge 4.3. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Ot Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 21 Çizelge 4.4. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Ot Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.. 22 Çizelge 4.5. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Ot Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 24 Çizelge 4.6. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Ot Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.. 24 Çizelge 4.7. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Kök Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 26 Çizelge 4.8. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Kök Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.. 27 Çizelge 4.9. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Kök Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 28 Çizelge 4.10. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Kök Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar. 29 Çizelge 4.11. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Otta Azot Oranı (%) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları.. 30 V

Çizelge 4.12. Çizelge 4.13. Çizelge 4.14. Çizelge 4.15. Çizelge 4.16. Çizelge 4.17. Çizelge 4.18. Çizelge 4.19. Çizelge 4.20. Çizelge 4.21. Çizelge 4.22. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Otta Azot Oranına (%) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar. 31 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Kökte Azot Oranı (%) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 32 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Kökte Azot Oranına (%) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.. 33 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Otta Azot Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 34 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Otta Azot Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.. 35 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Kökte Azot Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 37 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Kökte Azot Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.. 37 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Biomas Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 39 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Biomas Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.. 39 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Biomasta Toplam Azot Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 41 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Biomasta Toplam Azot Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar. 41 VI

Çizelge 4.23. Çizelge 4.24. Çizelge 4.25. Çizelge 4.26. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Biomas Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 43 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Biomas Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar.. 43 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Biomasta Toplam Azot Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları... 45 Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Biomasta Toplam Azot Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar. 46 VII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 3.1. Deneme Alanından Genel Görünüm-1.. 17 Şekil 3.2. Deneme Alanından Genel Görünüm-2.. 17 Şekil 3.3. Deneme Alanından Genel Görünüm-3.. 18 Şekil 3.4. Deneme Alanından Genel Görünüm-4.. 18 Şekil 4.1. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Bitki Boyuna İlişkin Grafik... 20 Şekil 4.2. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Ot Verimine İlişkin Grafik... 22 Şekil 4.3. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Ot Verimine İlişkin Grafik... 25 Şekil 4.4. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Kök Verimine İlişkin Grafik... 27 Şekil 4.5. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Kök Verimine İlişkin Grafik... 29 Şekil 4.6. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Otta Azot Oranına İlişkin Grafik... 31 Şekil 4.7. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Kökte Azot Oranına İlişkin Grafik... 33 Şekil 4.8. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Otta Azot Verimine İlişkin Grafik... 35 Şekil 4.9. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Kökte Azot Verimine İlişkin Grafik... 38 Şekil 4.10. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Biomas Verimine İlişkin Grafik... 40 Şekil 4.11. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Biomasta Toplam Azot Verimine Verimine İlişkin Grafik... 42 Şekil 4.12. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Biomas Verimine İlişkin Grafik... 44 Şekil 4.13. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Kuru Biomasta Toplam Azot Verimine İlişkin Grafik... 46 VIII

1. GİRİŞ Erhan Lami PARLAK 1. GİRİŞ Dünyada kendini besleyebilen ülkelerden birisi olmamız gerekirken, son yıllarda tarımsal ürün ithal eder durumdayız. Günümüzde uygulanan birçok tarım tekniği toprakların verim gücünün düşmesine ve erozyona neden olmaktadır. Tarım ilaçlarının fazla kullanılmasıyla da toprakların ve doğal su kaynaklarının kirlenmesi söz konusudur (Karakaya, 1998). Yem bitkileri hayvan için dengeli ve kaliteli kaba yem kaynakları olmakla kalmayıp, tarım arazilerinin amacına uygun yeniden planlanması, organik madde düzeyleri düşük topraklarımızın iyileştirilmesi ve erozyona maruz kalan alanların korunmasına yardımda bulunacak bitkileri içermektedir. Biyolojik yolla elde edilecek besinlerde doğrudan insana hizmet edecek ürünler üretilirken, hayvanların sağlıklarına katkıda bulunarak hayvansal ürün üretmeye yardımcı olmaktadır. Biomas; bitkinin toprak üstünde ve altında oluşturduğu kütlenin toplamına denir. Biomas toprak verimliliğine doğrudan etki ettiği için önemli bir kavramdır. Toprak verimliliği belirli kimyasal, fiziksel ve biyolojik faktörlerin etkisi altında toprağın bünyesinde yetişen bitki örtülerine ve özellikle de yüksek bitkilere gerekli besin maddelerini ve suyu sağlama yeteneğidir. Toprağın verimliliği, toprağın ürün verme kapasitesi ile ölçülmekle birlikte su, oksijen ve besin maddeleri sağlama yeteneğine de bağlıdır. Bitkiler yeterli besin maddesi bulunan topraklarda en iyi şekilde yetiştirilebilirler. Toprağın organik maddesinin en önemli kaynağı ise bitkisel artıklardır. Bu nedenle toprağa karıştırılacak bitkinin bioması toprağın verimliliğiyle doğrudan ilişkilidir. Bitki biomasının toprağa karıştırılması olan yeşil gübreleme biyolojik tarımın en önemle üzerinde durduğu bir konudur. Çünkü yeşil gübreleme yapay gübre kullanımını en aza indirdiğinden ve hatta ortadan kaldırdığından biyolojik besin maddelerinin üretilmesinde ve maliyetlerin düşürülmesinde büyük rol oynar. Yeşil gübreleme çiftlik gübresiyle destekli kullanıldığı takdirde biyolojik besinler geleneksel tarım yani yapay kimyasalların kullanılmasıyla üretilen ve sağlığa zararlı besin maddelerinden daha da ucuza mal edilebilir. Organik madde verimli bir toprakta % 5 oranında bulunur. Bu oran arttıkça toprağın verimliliği de yükselir. Organik madde toprağın üst katmanlarında bulunur 1

1. GİRİŞ Erhan Lami PARLAK ve derine inildikçe miktarı azalır. Toprağa organik madde kazandırmanın en önemli yollarından biri yem bitkileri yetiştiriciliği ve ekim nöbetidir. Yem bitkileri yetiştirilerek bitkinin bioması farklı şekillerde kullanılabilir. Özellikle yeşil gübre olarak kullanılmasıyla bitkilere azot ve diğer besin elementlerini sağlar, toprağı erozyondan korur, ayrıca yabancı ot ve zararlı kontrolüne yardımcı olur. Yem bitkileri kısa zamanda azotun yıkanmasını önlerler ve toprağa karıştırıldıktan sonra çürürler. Ayrıca yeşil gübreler mekanik toprak işlemeden sonra derinlere giden kök sistemiyle iyi bir toprak yapısı kazandırırlar (Raliçe, 2001). Türkiye nin güneyi, Batı İran, Kuzey Irak ile İsrail e kadar uzanan bölge buğdayın ana vatanıdır. Buğday yetiştiriciliğinde toprak ph sı 5.5-7.5 arasında olmalıdır. Ön bitkinin buğdaya bir miktar su bıraktığı alanlarda veya kök bölgesinde her yıl elverişli suyun birikebildiği yörelerde devamlı ekim nöbeti yapılabilir. Ülkemizde buğday yetiştiriciliği büyük oranda kuru tarım alanlarında yapılmakta, nadas-buğday sistemi uygulanmaktadır. 1930 lu yıllardan beri yapılan çeşitli araştırmalarda, nadasın kaldırılması ve azaltılması yolları araştırılmıştır. Bunun sonucunda yemlik ve yemeklik bazı baklagillerin ekim nöbetine girebileceği belirlenmiştir (Akkaya,1994). Türkiye de tek yönlü tarım uygulamasından dolayı organik madde hızla parçalanmakta ve toprağın organik madde miktarı % 1 in altına düşmektedir. Topraklarımızın genel olarak kil oranının yüksek olması ve organik maddenin de düşüklüğü nedeniyle toprağın verim gücü en az düzeydedir. Özellikle Çukurova gibi sulu tarım alanlarında su ve yüksek sıcaklığın etkisiyle organik madde daha da hızlı parçalanmaktadır. Çukurova da sürekli pamuk, sürekli mısır veya bunların sürekli buğdayla nöbetleşerek ekilmesi, aşırı su ve kimyasalların kullanılması, hem toprakların verimsizleşerek çoraklaşmasına, hem de sağlıksız ürün üretilmesine neden olmaktadır. Bu olumsuzlukların giderilmesi ancak toprağa dışarıdan organik madde katkısıyla mümkündür. İşte, hem ülkemizde, hem de Çukurova da yeşil gübreleme ve çiftlik gübresinin kullanımı, yani tarla tarımı içerisinde biomas üretimi çok büyük ekonomik, ekolojik ve beslenme yönünden önem kazanmaktadır. 2

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erhan Lami PARLAK 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Schota ve Weihing (1951), tek yıllık çimin kışı sert geçen bölgelerde ilkbaharda, kışı ılıman olan bölgelerde ise sonbaharda ekimlerinin uygun olduğunu, ancak serin ve yağışlı bölgelerde bahar ekiminin mümkün olduğunca erken yapılması gerektiğini belirtmektedir. Yüksek kaliteli kuru ot elde etmek için genellikle tozlanma devresinde hasadın uygun olacağını ve tek yıllık çimin 60-90 cm boylandığını bildirmiştir. Robinson (1960), A.B.D. nin Güney Minnesota eyaletinde yulaf, yem bezelyesi, saf fiğ ve karışımları üzerinde yapılan çalışmada; yulafın saf ekiminin yerine karışım halinde ekiminde yeşil ot ve ham protein veriminin daha yüksek olduğunu bildirmiştir. Ionece ve ark. (1968), Romanya da bazı tahıl ve baklagil yem bitkilerini karıştırarak yaptıkları çalışmada, buğday+fiğ karışımından 2040 kg/da, arpa+macar fiği karışımından 1840 kg/da yaş ot verimi elde etmişlerdir. Holo (1973), fiğin buğday, yulaf ve arpa ile karışımlarını incelemiş, bu karışımlar arasında ham protein verimi bakımından fiğ+buğdayda 100 kg/da ve fiğ+yulafta ise 44 kg/da değerlerini saptamıştır. Munzur (1982), Ankara koşullarında uygun fiğ+tahıl karışımlarını belirlemek amacıyla yaptığı çalışmada; fiğ, macar fiği ve tüylü fiğin % 40-60 ve % 20-80 oranlarında çavdar, yulaf ve arpayla karışımlarının saf ekimlerinden daha fazla ürün verdiklerini, en düşük verimin ise saf fiğ parsellerinden elde edildiğini saptamıştır. Keftasa (1985), Etiyopya da saf yulaf ve baklagil yem bitkileri ile karışım halinde yetiştirerek yapılan çalışmada; yulafa % 50 oranında fiğ katıldığında protein oranının % 26, % 40 bezelye katıldığında % 18 oranında elde edildiği saptanmıştır. Sağlamtimur ve ark., (1986), Çukurova koşullarında bazı buğdaygil yem bitkilerinin adaptasyon kabiliyetlerini belirlemek amacıyla yürüttükleri çalışmalarında tek yıllık çim (Lolium multiflorum) in bölgede kış devresinde başarıyla yetişebileceğini, yeşil ot veriminin 1225-1750 kg/da, tohum veriminin ise 30.7-48.0 kg/da olduğunu tespit etmişlerdir. 3

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erhan Lami PARLAK Türemen, (1988), Çukurova koşullarında yürüttüğü araştırmada, tek yıllık çim de bitki boyunun ortalama 89.84 cm, yeşil ot veriminin 3067 kg/da ve kuru ot veriminin 783.31 kg/da olduğunu bildirmiştir. Yağbasanlar ve Ülger (1988), Çukurova koşullarında N.Ic.Bulk 1 tritikale (Triticasecale Wittmack) çeşidinin bazı tarımsal ve kalite özellikleri üzerine altı farklı azot dozu (0, 4, 8, 12, 16 ve 20 kg/da) ve dört farklı tohumluk miktarının etkisi incelenmiştir. Ayrıca başaklanma süresi, bitki boyu, başakta tane sayısı, başak tane ağırlığı, bin dane ağırlığı, hektolitre ağırlığı ve tane verimi gibi özellikleri de ele alınmıştır. Farklı azot dozları ve tohumluk miktarlarının çeşidin tane verimine ve incelenen diğer özelikleri üzerine önemli derecede etkili olduğu saptanmıştır. Araştırıcılar, Çukurova koşullarında bu çeşit için uygun azot miktarının 12 kg/da ve tohumluk miktarının 20 kg/da olduğu sonucunu bildirmişlerdir. Özel, (1989), Çukurova koşullarında yaptığı araştırmada, tek yıllık çim de, ot amacıyla yetiştiricilikte bitki boyunun 110.07-176.20 cm, yeşil ot veriminin 3379.60-8943.51 kg/da, kuru ot veriminin ise 922.53-1879.70 kg/da arasında olduğunu tespit etmiştir. Carnide ve Guedes-Pinto (1990), Portekiz de potansiyel yem hasılatı ve tritikale+baklagil karışımının besleyici değeri üzerinde iki yıl süren araştırmalarda, baklagil olarak tüylü fiği test edici olarak da yulaf+tüylü fiğ karışımını kullanmışlardır. Elde edilen 2 yıllık ortalamada en yüksek kuru madde miktarı 8233.7 kg/da ile tritikale+tüylü fiğ karışımından, en düşük miktar 6115.80 kg/da ile yulaf+tüylü fiğ karışımından elde edilmiştir. Hatipoğlu ve ark. (1990), Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi kıraç arazilerinde 1983-84, 1984-85, 1986-87 yıllarında tesadüf blokları deneme desenine göre 4 tekrarlamalı kurulan denemede pamuk ekiminden önce kışlık ara ürün olarak yetiştirilen fiğ+arpa karışımında biçim zamanının (15 Şubat, 1 Mart, 1 Nisan) ot verimi ve botanik kompozisyonuna etkilerini araştırmışlardır. Araştırma sonucunda en yüksek yeşil ot verimleri 1 Mart tan sonraki tarihlerde yapılan, en yüksek kuru ot verimi ise, 15 Mart tan sonra yapılan biçimlerden sağlanmıştır. Yeşil ve kuru ot verimleri 1984-85 yılında kuraklık nedeniyle önemli derecede azalmıştır. Botanik kompozisyonun biçim zamanından etkilenmediği saptanmıştır. 4

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erhan Lami PARLAK Tansı ve ark. (1990), Çukurova da kışlık ara ürün olarak yetiştirilen tek yıllık çim ile iskenderiye üçgülünün farklı karışım oranlarını incelemişlerdir. Araştırmada, türlerin saf ekimleriyle % 80 buğdaygil+% 20 baklagil, % 75 buğdaygil+% 25 baklagil, % 66 buğdaygil+% 33 baklagil, % 50 buğdaygil+% 50 baklagil, % 33 buğdaygil+% 66 baklagil, % 25 buğdaygil+% 75 baklagil, % 20 buğdaygil+% 80 baklagil olacak şekilde karışımlar hazırlamışlardır. İncelenen tüm özelliklerin, karışım oranlarından önemli derecede etkilendiği belirlenmiştir. En yüksek bitki boyları, her iki türde de saf ekimlerden elde edilmiştir. Tek yıllık çimin saf ekimlerinde daha yüksek yeşil ve kuru ot verimi saptanmıştır. Türemen ve ark. (1990), Çukurova da kışlık ara ürün olarak yetiştirilen tek yıllık çim ile fiğin farklı karışım oranlarında yetiştirilme olanaklarını incelemişlerdir. Araştırmada, saf ekimleriyle % 80 buğdaygil+% 20 baklagil, % 75 buğdaygil+% 25 baklagil, % 66 buğdaygil+% 33 baklagil, % 50 buğdaygil+% 50 baklagil, % 33 buğdaygil+% 66 baklagil, % 25 buğdaygil+% 75 baklagil, % 20 buğdaygil+% 80 baklagil olacak şekilde ikili karışımlar yapmışlardır. En yüksek bitki boyları her iki türde de saf ekimlerden elde edilmiştir. Fiğin bitki boyu karışımındaki oranının azaldığını, tek yıllık çimde bitki boyunun ise karışım oranlarına bağlı kalmadığını saptamışlardır. En yüksek yeşil ve kuru ot verimleri tek yıllık çimin saf ekiminden elde edilmiştir. Çelen (1991), Bornova ekolojik koşullarında 3 farklı biçim zamanı (başaklanma başlangıcı, tam başaklanma, çiçeklenme) ve 3 değişik biçim yüksekliğinin (5-10-15 cm) tek yıllık çim (Lolium multiflorum var. westerwoldicum) in verim ve bazı verim karakterlerine etkisini araştırmıştır. Bitki boyu, yeşil ot verimi ile kuru madde, ham protein, ham selüloz ve ham kül oranı verimleri biçim zamanından etkilenmiştir. En yüksek verimler çiçeklenmede yapılan biçimlerden alınırken, en yüksek ham protein ve en düşük ham selüloz içeren yemi başaklanma başlangıcındaki biçimler vermiştir. Yeşil ot, kuru madde, ham protein, ham selüloz ve ham kül verimleri biçim yüksekliğinden etkilenmiştir. En yüksek verimler 5 cm lik biçim yüksekliğinden alınırken, en kaliteli yemi 15 cm lik biçim yüksekliği vermiştir. 5

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erhan Lami PARLAK Gök ve ark., (1991), Çukurova koşullarında bakla bitkisinin izole edilen ve Batı Almanya dan sağlanan toplam 8 adet R.leguminosarum biovar.viceae suşu Harran ovasından alınan farklı iki toprakla bakla bitkisine aşılanmış ve bitkide nodülasyon, kuru madde oluşumu, çeşitli aksamlarda % N ve bitki başına toplam N yönünden suşların etkinlikleri araştırılmıştır. Araştırma sonucunda her iki toprak serisinde de aşılamada kullanılan suşların bazılarının kontrol bitkilerine göre bitkide nodülasyon, kuru madde oluşumu, % N içeriği ve bitki başına toplam N de önemli derecede artış sağlandığı, bazılarının da etkin olmadığı saptanmıştır. Gök ve Sağlamtimur (1991), yapılan çalışmada fiğ, yulaf, fiğ+yulaf karışımı, üçgül, bakla gibi yeşil gübre bitkilerinin ve bunların farklı uygulamalarının tarla koşullarında toprakta mineralize olabilen azot (nitrat+amonyum+nitrit) içeriğine etkisi araştırılmıştır. Deneme sonucunda gerek farklı yeşil gübre bitkilerinin gerekse bunların farklı uygulamalarının topraktaki nitrat içeriğini önemli derecede etkilediğini saptamışlardır. Yeşil gübre bitkisi olarak fiğ, yulaf, fiğ+yulaf ve baklanın etkili olduğu parsellerdeki nitrat içeriği yulaf, ahır gübresi ve nadas alanlarına oranla 56 günlük süreçteki tüm ölçümlerde çok daha yüksek bulunmuştur. Özel ve ark. (1993), tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak kurulan denemede 1987-88 ve 1988-89 sezonunda tek yıllık çimde ekim zamanının ot verimi ve bazı tarımsal karakterlere etkisini araştırmışlardır. Araştırmada erken ekimlerde daha yüksek bitki boyu, yeşil ve kuru ot verimleri elde edilmiştir. Çukurova da kışlık ara ürün olarak yetiştirilen tek yıllık çimden en yüksek verimi alabilmek için 15 Ekim-15 Kasım tarihleri arasında ekilmesi gerektiği saptanmıştır. Sağlamtimur ve ark. (1993), Çukurova koşullarında tek yıllık çim (Lolium multiflorum) de en uygun ekim zamanını belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmada; en yüksek yeşil ot verimini (iki yılın ortalaması: 6105.09 kg/da) 15-30 Ekim tarihlerinde, en yüksek kuru ot verimini (iki yılın ortalaması: 1303.85 kg/da) 15 Kasımda yapılan ekimlerden elde ettiklerini ve genellikle erken ekimlerde daha yüksek yaprak oranı saptandığını bildirmektedirler. Araştırma sonucuna göre; bölgede tek yıllık çimden yüksek verim alabilmek, en fazla fayda sağlayabilmek için 15 Ekim-15 Kasım tarihleri arasında ekilmesi gerektiği sonucuna varmışlardır. 6

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erhan Lami PARLAK Anlarsal ve ark., (1996), Çukurova Bölgesinde kışlık ara ürün olarak proteince zengin kaba yem sağlamak amacı için bazı sürünücü habitusa sahip baklagil yem bitkilerinin bakla ile karışım olarak yetiştirilme olanaklarını incelemişlerdir. Araştırmada baklanın, fiğ ve mürdümük ile karışımlarından yem bezelyesine göre daha fazla kuru ot verimleri elde ettiği saptanmıştır. Ekim sıralarında özellikle fiğ ve yem bezelyesi türlerinin artması ile genellikle ot verimlerinin azaldığı saptanmıştır. Orak ve Uygun (1996), 1993 yılında Trakya Üniversitesi Tekirdağ Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri deneme ve uygulama arazisinde, tek yıllık çim ve İskenderiye üçgülünü, 3 farklı ekim normu (2, 3 ve 4 kg/da), 3 farklı sıra arası (30, 40 ve 50 cm) ile 6 farklı karışım halinde ekmişlerdir. Yeşil ot verimi yanında verim komponentlerini (tek yıllık çimde bitki boyu ve kardeş sayısı; iskenderiye üçgülünde bitki ve yan dal sayısı) incelemişlerdir. Araştırmada, tek yıllık çimde bitki boyu ve kardeş sayısı iskenderiye üçgülünde ise bitki boyu ve yan dal sayısının yeşil ot verimini olumlu etkilediği saptanmıştır. En fazla yeşil ot verimi için, 3-4 kg/da ekim normu, 30 cm sıra arası, 20/80, 40/60 ve 60/40 karışım oranına sahip olması gerektiğini bildirmişlerdir. Soya ve ark. (1996), 1989-90 ve 1990-91 yılları Kasım-Haziran yetiştirme dönemlerinde Bornova-İzmir ekolojik koşullarında yürütülen çalışmada sıra arası mesafesi (20-40-60 cm) ve arpa karışım oranlarının (% 0-15-30-45), fiğde tohum verimine etkilerini incelemişlerdir. Araştırmacılar, karışımları saf fiğ ekimine oranla daha verimli bulmuşlardır. Karışımlarda arpa oranı arttıkça protein verimi ile toplam protein verimlerinin düştüğünü saptamışlardır. Dane verimleri açısından en iyi sonuçları; % 85 fiğ+% 15 arpa karışımlarının 20 cm lik sıra aralığındaki ekimlerinden elde etmişlerdir. Tan ve Serin (1996), Erzurum sulu koşullarında 1992-93 yıllarında, fiğ+tahıl karışımlarının (fiğ+arpa ve fiğ+yulaf) değişik karışım oranlarında (100:0, 75:25, 50:50, 25:75 ve 0:100 fiğ:tahıl) ve değişik biçim zamanlarında (tahılların karınlanma, çiçeklenme ve süt olum) makro besin elementi kompozisyonlarını incelemişlerdir. Fiğ otunun tahıllara göre daha fazla K, Ca, Mg ve P içerdiği, karışımda tahıl oranı 7

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erhan Lami PARLAK arttığı zaman bu oranların azaldığı saptanmıştır. K:Ca+Mg oranını ise yalnız ekilen fiğ ve fiğ oranı yüksek karışımlarda olduğu bulunmuştur. Yılmaz ve ark., (1996), Hatay ekolojik koşullarında yetiştirilebilecek fiğ (Vicia sativa L.) + arpa (Hordeum vulgare L.) karışımında en uygun karışım oranının ve hasat zamanının saptanması amacıyla 1994-95 kış yetiştirme sezonunda Amik ovasında çiftçi tarlasında uygulamışlardır. Araştırma sonucunda en yüksek yeşil ve kuru ot veriminin 3 fiğ+ 1 arpa karışımından ve 15 Nisan da yapılan hasattan elde edildiğini bildirmişlerdir. Başbağ ve ark., (1998), Araştırma 1995/96, 1996/97 ve 1997/98 kışlık ara ürün yetiştirme zamanında 3 yıl süreyle araştırılmıştır. Macar fiği+arpa, macar fiği+yulaf, fiğ+yulaf karışımları; % 100 baklagil, % 100 buğdaygil, % 80 baklagil+% 20 buğdaygil, % 75 baklagil+% 25 buğdaygil, % 67 baklagil+% 33 buğdaygil, % 50 baklagil+% 50 buğdaygil olacak şekilde yürütülmüştür. Araştırma sonucunda en yüksek yaş ve kuru ot değerleri % 100 arpadan, en düşük değerler % 100 baklagillerden elde edilmiştir. Karışımlar içerisinde ise en yüksek yaş ve kuru ot değerleri % 50 baklagil+% 50 buğdaygillerden elde edilmiştir. Kızılşimşek ve Sağlamtimur (1998), Çukurova koşullarında iskenderiye üçgülünün değişik buğdaygil türleri ile karışım halinde, kışlık ara ürün olarak, yeşil ot üretim amacıyla yetiştirme olanaklarını incelemişlerdir. Araştırmada karışıma giren bitkilerin tek tek verimlerinin azaldığı ancak toplam verimde artışlar olduğu saptanmıştır. Yeşil ot bakımından en yüksek değer 3640.63 kg/da ile yulafın % 75 oranında karışıma girdiği sistemden en yüksek kuru ot verimi ise 804.79 kg/da ile saf tritikale parselinden elde edilmiştir. Ülger ve ark., (1999), Çukurova koşullarında yeşil gübre olarak kullanılan bakla, bakla+fiğ karışımı, iskenderiye üçgülü ve çemen bitkilerinin değişik azot dozları (0, 12, 24 kg N/da) uygulanarak yetiştirilen mısır bitkisinde tane verimi ve bazı tarımsal özelliklere etkisi araştırılmıştır. İki yıllık bulgulara göre, baklagil bitkileriyle yapılacak yeşil gübreleme ile toprağa, nodül+kök+kök üstü aksamı aracılığıyla 27.5-33.8 kg/da arasında değişen miktarlarda toplam azot kazandırılabileceği ve yeşil gübrelemeden sonra daha az azotlu gübre kullanılarak mısır yetiştirilebileceği saptanmıştır. 8

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erhan Lami PARLAK Çil (2000), Diyarbakır koşullarında farklı azot (0, 4, 8, 12 kg/da) ve fosfor dozlarının (0, 4, 8, 12 kg/da), fiğ+tritikale karışımında ot verimi ve kalite etkilerini saptamak amacıyla yapılan araştırmada, fosfor dozlarının incelenen özelliklere herhangi bir etkisinin olmadığı saptanmıştır. En yüksek değerler 4 kg/da azot dozunda (yaş ot=3102.5 kg/da, kuru ot=1031.8 kg/da) elde edilmiştir. En uygun karışım ise % 40 fiğ+% 60 tritikale karışımında 4 kg/da azot dozuyla elde edilmiştir. Kuşvuran ve Tansı, (2002), Çukurova koşullarında, tek yıllık çim (Lolium multiflorum cv. caramba) e uygulanan farklı biçim sayısı (2, 3 ve 4 biçim) ve N (azot) dozunun (15, 20 ve 25 kg/da N) bu türün ot ve tohum verimi üzerine etkisini saptamak amacıyla yürüttükleri çalışmalarında, ot üretimi amacıyla yapılan gözlemlerde, bitki boyunu 60.35-85.99 cm, yeşil ot verimini 2769.84-3244.90 kg/da, kuru ot verimini 642.21-730.97 kg/da, yaş yaprak oranını % 46.01-58.91, kuru yaprak oranını % 43.10-50.04, tohum üretimi amacıyla yapılan gözlemlerde ise bitki boyunu 56.58-59.93 cm, kardeş sayısını 365.59-473.33 adet/m 2, fertil kardeş sayısını 85.11-108.78 adet/m 2, başak boyunu 17.21-19.87 cm, başaktaki başakçık sayısını 18.38-20.01 adet, 1000 tane ağırlığını 2.72-2.92 g, toplam verimi 327.22-350.11 kg/da ve tohum verimini 20.02-36.46 kg/da arasında saptamışlardır. Sağlamtimur ve ark., (2002), K.K.T.C. sulanan alanlarında 2000 ve 2001 yıllarında yürüttükleri çalışmalarında, ana ürün mısır ekimi öncesinde iskenderiye üçgülü, bakla, fiğ+arpa karışımı ve arıotu bitkilerini kışlık ara ürün olarak ve yeşil gübreleme yapmak amacıyla ekmişlerdir. Mısır ekimi öncesinde toprak üstü ve toprak altı aksamının tamamını, rototiller yardımı ile doğrudan parçalayarak toprağa karıştırmışlardır. Araştırmada iskenderiye üçgülü, bakla, fiğ+arpa karışımı ve arıotu sırasına göre ortalama bitki boyu değerlerini, 107.23 cm, 129.70 cm, 108.93 cm ve 115.45 cm, yeşil ot verimi değerlerini 3234.75 kg/da, 4432.29 kg/da, 2372.77 kg/da ve 5031.25 kg/da olarak tespit etmişlerdir. Sayılgan (2002), fiğ ve tritikalenin karışım halinde yetiştirilmesinde karışım oranı ve bitki sıklığının verim ve verim komponentlerine etkisini saptamak amacıyla yapılan çalışmada, kuru ot verimi, ham protein verimi ve dengeli bir yem açısından 250 bitki/m 2 bitki sıklığının uygun olduğu ve % 60 fiğ+% 40 tritikale karışımının 9

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Erhan Lami PARLAK uygun olacağı saptanmıştır. Fiğin ise alt baklalarının görülmeye başlanıldığında biçilmesi gerektiği sonucuna varılmıştır. Tansı ve Kuşvuran, (2004), Çukurova koşullarında, 2002-2003 ve 2003-2004 yetiştirme sezonunda 2 yıl süreyle yürütülen araştırmada, tek yıllık çim (Lolium multiflorum cv. caramba) de 8 farklı sıra aralığının (serpme ekim, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45 cm.) yem verimi ve verimle ilgili bazı özelliklere etkisi saptanmaya çalışılmıştır. Araştırma sonucunda, ortalama bitki boyu 65.68-68.56 cm, sap kalınlığı 3.15-3.46 mm, yeşil ot verimi 6014.51-8075.37 kg/da, kuru ot verimi 1187-1493 kg/da, yaş yaprak oranı % 67.32-68.75, ham protein oranı % 14.85-16.90, ham protein verimi 182.97-231.88 kg/da olarak saptanmıştır. Araştırıcılar, bölgenin iklim koşulları göz önüne alındığı taktirde, bu türden yılda 4-5 biçim alınabileceğini, kış döneminde ekimi ile tatmin edici bir hasıl verimi elde edildiğini, besleyici olduğunu, belli bir alanın son biçimden vazgeçilerek tohuma bırakılması durumunda üreticinin gelecek yılki tohum ihtiyacının rahatlıkla karşılanabileceğini, mibzer ile ekim yapılabilme imkanı olduğu durumlarda 30 cm sıra arasına ekim yapılmasının uygun olduğunu bildirmişlerdir. 10

3. MATERYAL VE METOD Erhan Lami PARLAK 3. MATERYAL VE METOD 3.1. Materyal Araştırmada, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü nden temin edilen buğday (Triticum aestivum L.), tritikale (Triticale), tek yıllık çim (Lolium multiflorum L.), arpa (Triticum hordeum L.) ve bakla (Vicia faba L.) tohumlukları materyal olarak kullanılmıştır. Kullanılan buğday çeşidi Balatilla ekmeklik buğday çeşididir. Balatilla, Çukurova Bölgesine iyi adapte olmuş, erkenci, yatmaya ve bölgede meydana gelen pas ve septoria hastalıklarına dayanıklı, kıyı bölgelerinde oluşan düşük sıcaklıklara orta derecede dayanıklıdır. Hektolitre ağırlığı 79.8 kg dır. Ham protein, kül, yaş gluten ve sedimentasyon değerleri de yüksektir. Araştırmada, Tacettin Bey tritikale çeşidi kullanılmıştır. Tacettin bey çeşidinde hektolitre ağırlığı yüksektir. Başakta başakçık sayısı ve başakta dane sayısı yüksektir. Daneye besin maddesi birikimi için geniş bir hacim sağlayan başak uzunluğu Tacettin Bey çeşidinde makarnalık buğdayın iki katıdır. Araştırmada, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümünden sağlanan tek yıllık çim (Lolium multiflorum L.) çeşidi kullanılmıştır. Morfolojik olarak, uzun boylu, yaprakları daha geniş, başakları iri yapıdadır. Çiçekler seyrek başak durumunda ve tipik düz bir kılçık bulunur. Tohumların 1000 dane ağırlığı 2.0-2.5 g arasında değişmektedir. Tek yıllık çimler zayıf drenajlı topraklara diğer buğdaygillerden daha çok dayanır. Yıllık yağışının en az 400 mm ve dağılışı iyi olan bölgelerde daha iyi yetişmektedir. Araştırma kullanılan bitkiler Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Araştırma Alanı na 27.11.2002 tarihinde ekilmiştir. 3.1.1. Araştırma Yeri ve Yılı Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Araştırma ve Uygulama Alanı nda bulunan taban arazide 2002-2003 yetiştirme sezonunda 1 yıl süre ile yürütülmüştür. 11

3. MATERYAL VE METOD Erhan Lami PARLAK 3.1.2. Araştırma Alanının İklim ve Toprak Özellikleri 3.1.2.1. İklim Özellikleri Denemenin yürütüldüğü Adana ilinde Akdeniz iklimi görülmektedir. Araştırma verilerinin elde edildiği 2003 yılına ve uzun yıllar ortalamalarına ait bazı iklim değerleri Çizelge 3.1. de verilmiştir. Çizelge 3.1. Adana İli 2002-2003 Yılı ve Uzun Yıllar Ortalamasına Ait (1930-1996) Bazı İklim Değerleri Sıcaklık Yağış Nisbi Nem Aylar Yıllar ( C) (mm) (%) Kasım 2002 16.4 25.7 64.2 Uzun Yıllar 15.1 67.2 63.0 Aralık 2002 8.8 77.9 61.0 Uzun Yıllar 11.1 118.1 66.0 Ocak 2003 11.1 84.5 75.1 Uzun Yıllar 9.9 111.7 66.0 Şubat 2003 8.2 111.7 68.8 Uzun Yıllar 10.4 92.8 66.0 Mart 2003 11.5 92.3 64.0 Uzun Yıllar 13.1 67.9 66.0 Nisan 2003 17.1 61.1 68.9 Uzun Yıllar 17.1 51.4 69.0 Mayıs 2003 24.5 14.8 56.1 Uzun Yıllar 21.4 46.7 67.0 Kaynak: Adana Meteoroloji Bölge Müdürlüğü, 2002-2003 12

3. MATERYAL VE METOD Erhan Lami PARLAK 3.1.2.2. Toprak Özellikleri Araştırmanın yürütüldüğü topraklar, Seyhan Nehri yan derelerinin getirdiği çok genç alüviyal depozitlerden oluşmuş entisollerdir. Solumları orta derin ve derindir. Yalnız A ve C horizonları bulunmaktadır. Deneme alanı toprakları genellikle tınlıdır. Araştırmanın yürütüldüğü alanın bazı fiziksel ve kimyasal özellikleri Çizelge 3.2. de verilmiştir. Çizelge 3.2. Araştırma Alanı Topraklarının Bazı Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri Derinlik (cm) ph (H 2 O:1/2.5) Tuz (%) P 2 O 5 (kg/da) KDK (me/100g) K (kg/da) N (%) Kireç (%) 0-20 7.29 0.055 14.17 30.40 900 0.112 33.02 20-40 7.28 0.060 3.42 29.30 800 0.056 35.28 40-60 7.29 0.052 2.43 34.78 850 0.056 40.52 Kaynak: Devlet Planlama Projesi Sonuç Raporu (Ortaş ve ark., 2000) Çizelge 3.2 incelendiği zaman araştırmanın yürütüldüğü alanlarda toprak ph sının 7.28-7.29 arasında değiştiği görülmektedir. Deneme alanlarının toprakları genellikle nötr özellik göstermekte, tuz içeriği % 0.052-0.060 arasında değişmektedir. Kullanılabilir fosfor (P 2 O 5 ) ait katmanlara inildikçe azalmakta ve 2.43 kg/da seviyelerine kadar düşmektedir. Toprağın azot (N) içeriği üst toprak katmanlarında % 0.112 iken, alt katmanlarda % 0.056 olarak bulunmuştur. Kireç içeriği ise üst katmanlarda % 33.02 olup, alt katmanlara doğru inildikçe artmaktadır. 3.2. Metod Araştırma, Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Araştırma ve Uygulama Alanında bulunan taban arazide tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı olarak yürütülmüştür. Deneme parseli 2.20 m x 4 m=8.80 m 2 olup, bloklar arası mesafe 5 m olacak şekilde düzenlenmiştir. 13

3. MATERYAL VE METOD Erhan Lami PARLAK Her blok 9 parselden oluşmaktadır. Uygulanan saf ve karışım oranları çizelge 3.3. de verilmiştir. Çizelge 3.3. Araştırmada Kullanılan Sistemler ve Karışım Oranları Saf Türler ve Karışımları Karışım Oranları 1.Buğday Saf 2.Tek Yıllık Çim Saf 3.Tritikale Saf 4.Arpa Saf 5.Bakla Saf 6.Bakla+Tek Yıllık Çim % 75-25 7.Bakla+Buğday % 75-25 8.Bakla+Tritikale % 75-25 9.Bakla +Arpa % 75-25 Toprak üstü aksamın hasadı ve kök örnekleri fiğin alt baklaları oluştuğu ve iskenderiye üçgülünün tam çiçeklendiği döneme rastlayan 30 Nisan 2003 tarihinde yapılmıştır. Kök örnekleri 16 cm çapında ve 30 cm derinliğinde olan Albrecht Bohrer burgu aleti ile alınmıştır. 3.2.1. İncelenen Özellikler ve Yöntemleri 1. Bitki Boyu (cm): Her parselden rastgele seçilen 10 bitkinin boyları toprak yüzeyinden bitkinin en uç noktasına kadar ölçüldükten sonra ortalaması alınarak ortalama bitki boyu tespit edilmiştir. 2. Yaş Ot Verimi (kg/da): Her parselden rastgele seçilen 16 cm çapında bir alandaki bitkilerin toprak yüzeyinden kesilen yaş ot ağırlıkları dijital terazide tartılmış ve ağırlıkları kg/da cinsinden tespit edilmiştir. 3. Kuru Ot Verimi (kg/da): Her parselden alınan 500 g ağırlığındaki yaş ot örnekleri kurutma dolabında 70 ºC de 24 saat süre ile bekletilerek bitkilerin kuru ot ağırlıkları kg/da cinsinden tespit edilmiştir. 14

3. MATERYAL VE METOD Erhan Lami PARLAK 4. Yaş Kök Verimi (kg/da): Yaş ot örneklerinin alındığı 16 cm çapındaki alanda 30 cm derinliğine kadar olan kısmında bulunan kökler Albrecht Bohrer burgu aleti ile alınarak yıkandıktan sonra tartılmış ve kg/da cinsinden tespit edilmiştir. 5. Kuru Kök Verimi (kg/da): Her parselden alınan yaş kök örnekleri kurutma dolabında 70 ºC de 24 saat süre ile bekletilerek bitkilerin kuru kök ağırlıkları kg/da cinsinden tespit edilmiştir. 6. Kuru Otta Azot Oranı (%): Öğütülen kuru otta Kjhelldal yöntemine göre azot tayini yapılarak kuru otta azot oranı belirlenmiştir. 7. Kuru Kökte Azot Oranı (%): Öğütülen kuru kökte Kjhelldal yöntemine göre azot tayini yapılarak kuru kökte azot oranı belirlenmiştir. 8. Kuru Otta Azot Verimi (kg/da): Öğütülen kuru otta Kjhelldal yöntemine göre % azot tayini yapılarak elde edilen oran dekara kuru ot verimi ile çarpıldıktan sonra azot verimi kg/da olarak belirlenmiştir. 9. Kuru Kökte Azot Verimi (kg/da): Öğütülen kuru kökte Kjhelldal yöntemine göre % azot tayini yapılarak elde edilen oran dekara kuru kök verimi ile çarpıldıktan sonra azot verimi kg/da olarak belirlenmiştir. 10. Yaş Biomas Verimi (kg/da): Yaş ot verimi ve yaş kök verimi toplanarak toplam yaş biomas verimi kg/da cinsinden elde edilmiştir. 11. Yaş Biomasta Toplam Azot Verimi (kg/da): Yaş otta ve yaş kökte azot verimi toplanarak yaş biomasta toplam azot verimi kg/da cinsinden elde edilmiştir. 12. Kuru Biomas Verimi (kg/da): Kuru ot ve kuru kök verimi toplanarak kuru biomas kg/da cinsinden elde edilmiştir. 13. Kuru Biomasta Toplam Azot Verimi (kg/da): Kuru otta ve kuru kökte azot verimi toplanarak kuru biomasta toplam azot verimi kg/da cinsinden elde edilmiştir. 15

3. MATERYAL VE METOD Erhan Lami PARLAK 3.3. Verilerin Değerlendirilmesi Araştırma sonucunda elde edilen veriler MSTAT-C istatistik paket programında varyans analizine tabi tutulmuştur. Uygulamalar arasındaki farkın önemli olduğu durumlarda bu farklılık Duncan çoklu karşılaştırma yöntemi ile gruplandırılarak ortaya konulmuştur. 16

3. MATERYAL VE METOD Erhan Lami PARLAK Şekil 3.1. Deneme Alanından Genel Görünüm-1 Şekil 3.2. Deneme Alanından Genel Görünüm-2 17

3. MATERYAL VE METOD Erhan Lami PARLAK Şekil 3.3. Deneme Alanından Genel Görünüm-3 Şekil 3.4. Deneme Alanından Genel Görünüm-4 18

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Erhan Lami PARLAK 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Bitki Boyu Çukurova Bölgesinde baklanın bazı buğdaygiller ile karışımlarından elde edilen bitki boyu değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.1. de, ortalama bitki boyu değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 4.2. de verilmiştir. Çizelge 4.1. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Bitki Boyu (cm) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Tekrarlama 2 1.293 0.3099 Sistem 8 2275.146 545.3750** Hata 16 4.172 (EGF): 3.535 ** % 1, * % 5 düzeyinde önemli V.K.: % 2.21 Çizelge 4.1. den bitki boylarına ait ortalamalar arasında istatistiki yönden farklılık olduğu görülmektedir. Çizelge 4.2. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Bitki Boyuna (cm) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Sistemler Bitki Boyu (cm) ve Oluşan Gruplar 1- Bakla (saf) 48.65 g 2- Tritikale (Saf) 106.93 b 3- Buğday (saf) 91.43 d 4- Arpa (saf) 148.25 a 5- Tek Yıllık Çim (saf) 95.56 c 6- Bakla+Buğday 80.29 e 7- Bakla+Arpa 74.74 f 8- Bakla+Tritikale 105.55 b 9- Bakla+Tek Yıllık Çim 78.97 e Ortalama 92.26 19

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Erhan Lami PARLAK Bitki Boyu (cm) 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Bakla (saf) 106,93 48,65 Tritikale (saf) Buğday (saf) 91,43 148,25 95,56 80,29 74,74 Arpa (saf) Tek Yıllık Çim (saf) Sistemler Bakla+Buğday Bakla+Arpa Bakla+Tritikale 105,55 78,97 Bakla+Tek Yıllık Çim Şekil 4.1. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Bitki Boyuna İlişkin Grafik Çukurova Bölgesinde baklanın bazı buğdaygiller ile karışımlarından elde edilen bitki boyuna ilişkin ortalama değerlerin verildiği Çizelge 4.2. ve Şekil 4.1. incelendiğinde, bitki boyu değerlerinin 48.65-148.25 cm arasında değiştiği, sistemler arasında en yüksek bitki boyunun 148.25 cm ile saf arpadan elde edildiği, bunu sırasıyla 106.93 cm ile saf tritikale ve 105.55 cm ile bakla+tritikale sistemlerinin takip ettiği ve en düşük bitki boyunun 48.65 cm ile saf olarak ekilen bakladan elde edildiği saptanmıştır. Daha önceki yıllarda yapılan çalışmalarda ortalama bitki boyu değerleri saf olarak ekilen baklada 64.8-83.6 cm (Anlarsal ve ark., 1996), tritikalede 105-140 cm (Tsvetkov, 1987; Rosenkova ve ark., 1991; Şener 1993; Hasar1992; Raliçe, 2003), buğdayda 70.4-110.58 cm (Sezer, 1980; Ağrı, 1993; Selçuk, 1994; Yağbasanlar, 1996; Can, 1997; Güngör, 1999; Erdemir, 2002; Raliçe, 2003), arpada 80.17-153.60 cm (Şılbır, 1990; Erol, 1998; Arslan, 1991) ve tek yıllık çimde 60-176 cm (Türemen, 1988; Özel, 1989; Kuşvuran ve Tansı, 2002; Tansı ve Kuşvuran, 2004; Sağlamtimur ve ark., 1998; Açıkgöz, 2001; Raliçe, 2003) olarak saptanmıştır. Araştırmadan elde edilen bulgular sonucunda, saf buğday, tek yıllık çim ve tritikalenin önceki yıllarda yapılan çalışmalarda belirlenen değerler içerisinde yer 20

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Erhan Lami PARLAK aldığı, buna karşın saf olarak ekilmiş arpada ise bitki boyunun daha önceki yıllarda elde edilen değerlerin üstünde olduğu görülmektedir. Arpa ve tritikale bitki boylarının diğer türlere oranla önemli derecede yüksek çıkması bitki türleri ile ilişkilidir. Saf olarak ekimlerde ortalama bitki boyları, karışım ekimlere oranla yüksek çıkmıştır. Baklanın karışıma girmesi ile değerleri belli oranlarda düşürmesi dikkati çekmektedir. Bundan tritikale en az düzeyde etkilenmiştir. 4.2. Yaş Ot Verimi Çukurova Bölgesinde baklanın bazı buğdaygiller ile karışımlarından elde edilen yaş ot verimi değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.3. de, ortalama yaş ot verimi değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 4.4. de verilmiştir. Çizelge 4.3. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Ot Verimi (kg/da) Değerlerine İlişkin Varyans Analiz Sonuçları Varyasyon Kaynağı Serbestlik Derecesi Kareler Ortalaması F Değeri Tekrarlama 2 62292.497 0.9296 Sistem 8 5254021.895 78.4043** Hata 16 67011.888 (EGF): 448.1 ** % 1, * % 5 düzeyinde önemli V.K.: % 5.05 Çizelge 4.3. den yaş ot verimine ait ortalamalar arasında istatistiki yönden farklılık olduğu görülmektedir. 21

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Erhan Lami PARLAK Çizelge 4.4. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Ot Verimine (kg/da) İlişkin Ortalama Değerler ve Oluşan Gruplar Sistemler Yaş Ot Verimi (kg/da) ve Oluşan Gruplar 1- Bakla (saf) 6593.75 b 2- Tritikale (Saf) 4177.08 ef 3- Buğday (saf) 4343.75 ef 4- Arpa (saf) 7916.67 a 5- Tek Yıllık Çim (saf) 4583.33 de 6- Bakla+Buğday 4979.17 cd 7- Bakla+Arpa 4166.67 ef 8- Bakla+Tritikale 5354.17 c 9- Bakla+Tek Yıllık Çim 4000.00 f Ortalama 6593.75 Yaş Ot Verimi (kg/da) 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Bakla (saf) 6593,75 Tritikale (saf) 4177,08 Buğday (saf) 4343,75 7916,67 Arpa (saf) Tek Yıllık Çim (saf) 4583,33 Sistemler Bakla+Buğday 4979,17 Bakla+Arpa 4166,67 5354,17 Bakla+Tritikale Bakla+Tek Yıllık Çim 4000,00 Şekil 4.2. Çukurova Bölgesinde Baklanın Bazı Buğdaygiller İle Karışımlarından Elde Edilen Yaş Ot Verimine İlişkin Grafik Çukurova Bölgesinde baklanın bazı buğdaygiller ile karışımlarından elde edilen yaş ot verimine ilişkin ortalama değerlerin verildiği Çizelge 4.4. ve Şekil 4.2. incelendiğinde, yaş ot değerlerinin 4000.00-7916.67 kg/da arasında değiştiği, sistemler arasında en yüksek yaş ot veriminin 7916.67 kg/da ile saf arpadan elde edildiği, bunu sırasıyla 6593.75 kg/da ile saf bakla ve 5354.17 kg/da ile 22

4. BULGULAR VE TARTIŞMA Erhan Lami PARLAK bakla+tritikale sistemlerinin takip ettiği ve en düşük yaş ot verimin 4166.67 kg/da ile bakla+arpadan elde edildiği saptanmıştır. Daha önceki yıllarda yapılan çalışmalarda ortalama yaş ot verimi baklada 4826 4890 kg/da (Anlarsal ve ark., 1996), tritikalede 2979.15-4733 kg/da (Çil, 1998; Kılıç, 1999; Raliçe, 2003), buğdayda 2208 kg/da (Raliçe, 2003), arpada 2586.29 3059.51 kg/da (Arslan, 1991; Erol, 1998) tek yıllık çimde 1225-8943 kg/da (Sağlamtimur ve ark., 1986; Sağlamtimur ve ark., 1993; Türemen, 1988; Özel, 1989; Sağlamtimur ve ark., 1998; Kuşvuran ve Tansı, 2002; Raliçe, 2003; Tansı ve Kuşvuran, 2004) olarak saptanmıştır. Araştırmadan elde edilen bulgular sonucunda, tritikale ve tek yıllık çimin önceki yıllarda yapılan çalışmalarda belirlenen değerler içerisinde yer aldığı, buna karşın bakla, buğday ve arpada ise yaş ot veriminin daha önceki yıllarda elde edilen değerlerin üstünde olduğu görülmektedir. Arpadan elde edilen yaş ot veriminin yüksek olması, bitki boyu ile birlikte birim alanda oluşturduğu fazla bitki sayısına bağlı olarak ortaya çıkan yüksek yeşil aksam ile ilgilidir. Sistemler içerisinde bitki boyu en düşük olmasına karşın bakla fazla dallanma göstererek birim alanda bol miktarda yeşil aksam oluşturmuş, bu nedenle de yaş ot verimi yüksek çıkmıştır. Buğday ve tritikale ile karışımında bu türlerin saf ekimine kıyasla daha yüksek yaş ot elde edilirken, arpa ve tek yıllık çimde aksi yönde değerler elde edilmesi uyuşum ilişkileri olmadığının göstergesidir. 4.3. Kuru Ot Verimi Çukurova Bölgesinde baklanın bazı buğdaygiller ile karışımlarından elde edilen kuru ot verimi değerlerine ilişkin varyans analiz sonuçları Çizelge 4.5. de, ortalama kuru ot verimi değerleri ve oluşan gruplar Çizelge 4.6. da verilmiştir. 23