SİDE'YE EMEK VERENLER SEMPOZYUMU

SİDE'YE EMEK VERENLER SEMPOZYUMU 20-22 NİSAN 2007 SİDE, ANTALYA Yayına Hazırlayanlar Ülkü îzmirligil - Gülsün Tanyeli - Zeynep Ahunbay SÎVA StDE EĞİTİM KÜLTÜR VE SANAT VAKFI

SİDE'YE EMEK VERENLER SEMPOZYUMU 20-22 Nisan 2007 Side, Antalya 2010, SİVA ISBN 978-605-5607-48-7 Bütün haklan saklıdır. Düzenleme Komitesi Prof. Dr. Zeynep AHUNBAY ICOMOS Türkiye Prof. Dr. Haluk ABBASOĞLU ICOMOS Türkiye Yrd. Doç. Dr. Gülsün TANYELİ ICOMOS Türkiye Mehmet ŞEN Side Eğitim Kültür ve Sanat Vakfı Başkanı Ayhan ÖZER Side Eğitim Kültür ve Sanat Vakfı Metin CAZ Side Belediyesi Ülkü IZMİRLİGİL ICOMOS Türkiye Kapak fotoğrafı Side, genel görünüm (Üst foto: National Geographic, 1965; alt foto: Side Belediyesi Arşivi) Baskı Paragraf Basım Sanayi A.Ş. Yüzyıl Mah. Matbaacılar Sit. 2. Cadde No: 202/A Bağcılar, İstanbul Tel: +90 (212) 629 06 07 Faks: -1-90 (212) 629 03 85 Sertifika No: 18469 Yapım ve Dağıtım Zero Prodüksiyon Kitap-Yaym-Dağıtım San. Ltd. Şti. Abdullah Sokak, No: 17, Taksim 34433 İstanbul Tel: -1-90 (212) 244 7521-249 0520 Fax: -t-90 (212) 244 3209 e.mail: info(â)zerobooksonline.com www.egeyayinlari.comwww.zerobooksonline.com

İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ 5 AÇILIŞ KONUŞMALARI Osman Delikkulak 9 Mehmet Şen 11 Zeynep Ahunbay 12 Semavi Eyice 13 ÖNCÜLER Ord. Prof. Dr. Arif Müfid Mansel ve Side'de ilk kazılar Haluk Abbasoğlu 19 Prof. Dr. Jale İnan (01.02.1914-26.02.2001) / Yaşamı, Side Müzesi ve Kazılar Neşe Atik 25 Lemi Şevket Merey 30 Dr. Mübin Beken 32 Ragıp Devres 35 Adnan Şakar 38 ARAŞTIRMA VE KAZILAR Side Suyolu Araştırması t. Akan Atila - Ülkü tzmirligil - Adnan Şakar 41 Side'de Epigrafik Çabşmalar Mustafa Adak - Fatih Onur 52 Side Batı Nekropolü Sondaj Çalışmaları Orhan Atvur -1. Akan Atila 56 Side Tiyatrosunda Ilk Çalışmalar Ülkü tzmirligil -1. Akan Atila 62 Side Tiyatrosu Üst Kaveası ve Yapısal Sorunları Gülsün Tanyeli - Feridun Çıh - NecilEngür - Müfit Yorulmaz - İsmet Aka 69 Side Çalışmalarım Reha Günay 77 Side Tiyatrosunda Yeni Yapılan Araştırmalar Işığında Scaenae Frons Kaset Kabartmaları ve Dionysos Frizi Hüseyin Sabri Alanyalı 84 Side Tiyatrosu Batı Parodos Kazıları ve Side Dionysos Tapınağına İlişkin Yeni Bulgular Mustafa Büyükkolancı 92 ONARIM VE KONSERVASYON Side Apollon Tapmağı Onarımı Zeynep Ahunbay 105 Nymphaion / Dokuz Çeşme Belgeleme, Onarım ve Çevre Düzenleme Çalışmaları (2004-2006 Yılları) Emre Madran - Nimet Özgönül 112

Sıılt l'ıyalrosu Heykel, Mozaik, Taş ve Keramik Onarımı Çalışmaları Alı OsDiıin /U fiir - Ayşe Özkan - Burak Aydoğdu - Yusuf Polat 122 Side Müzesinde Heykel Onarım Çalışmaları Ihetmnr l'riese 130 Side l'iyalrosu İçindeki Duvar Resimlerinin Konservasyon Çalışmaları (iühenn Dikilitaş 135 PLANLAMA VE KORUMA ÇALIŞMALARI 3H Yılın Ardından Side Planlamasına Retrospektif Bakış Mehmet Çubuk 145 Portikli Yol Onarım ve Çevre Düzenlemesi (2000-2002) Umre Madran - Saadet Saym 156 Side Tiyatrosu Çevresinde 2006 Yılı Kazı ve Düzenleme Çalışmaları Mehmet Özhanlı 162

Side'de Epigrafik Çalışmalar Mustafa Adak Prof. Dr., Akdeniz Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü Fatih Onur Yrd. Doç. Dr., Akdeniz Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü Yazıtların, tarihi ve coğrafi araştırmalardaki kilit rolü pek çok yerde olduğu gibi Side'de de kendisini göstermiştir. Örneğin bu kentin adının Side olduğu ilk kez, bir yazıtta geçen Side'li ifadesini okuyan kaptan Sir Francis Beaufort tarafından söylenmiştir. Ünlü primipilarius Bryonianus Lollianus, onun eşi Quirina Patra ve Bryonianus lasonianus Seleucus'un onurlandırma yazıtları, bize kentin kuzeydoğu kesiminin "Büyük Kapı Mahallesi", güneydoğusunun "Büyük Fabrika Mahallesi", merkezdeki kısmının "Dört atlı zafer arabası" anlamına gelen "Tetrapolit" yani "Quadriga Mahallesi" ve güney kısmının "Altar Mahallesi" olarak adlandırıldığını aktardılar (Res. 1). Böylece bizim de mahallelerin yanı sıra Side'nin Büyük Kapısı ve Büyük Fabrikasından, vaktiyle Tiyatro yakınındaki zafer takının üzerine koydukları quadriga'larından ve Zeus sunaklarından haberimiz oldu. Kentte bir forum bulunduğunu ve bu forumun Arcadius'a ithaf edilmiş olduğunu ise Clemens Emin Bosch tarafından okunan bir yazıt aracılığı ile anladık. Side'de ayrıca, ekmek yapımı için un eleyenler ve hamur yoğurup fırına hazır hale getirenler arasındaki birliği ya da kentte hayat boyu agonotheteslik, yani şenlik yöneticiliği yapmış olan Tuesianus un adına düzenlenmiş olan güreş yarışmaları ve panayırlarını öğrendik (Res. 2). Bunlar öğrendiğimiz pek çok bilginin sadece bir kaçını teşkil etmektedir. Side'deki bu yazıtların okuma çalışmaları 200 yıla yakındır devam ede gelmiştir. Kentteki epigrafi çalışmalarının tarihi 1812 yılında Side'yi ziyaret ederek yazıt kopyaları yapan kaptan Beaufort'a kadar gitmektedir. Beaufort okuduğu yazıtlar aracılığıyla kentin Side olduğunu tespit eden ilk kişiydi. Epigrafi çalışmalarının sonraki aşaması ise 19 yy'ın sonlarında Macar Kont Lanckoronski ve ekibi tarafından gerçekleştirildi. Bu çalışmalar da Side epigrafisinin temel taşlarından birisidir. 20. yy başlarında İtalyan Paribeni ve Romanelli'nin yaptığı birkaç yazıt çalışması da kayda değerdir fakat kentteki asıl kapsamlı epigrafi çalışmaları, A. M. Mansel döneminde SİDE KENT PLANI Kayndı:A.M Mafod,Skfe Anka» 1978 ÇlamAdranŞd^ar PloıTaOıl: 1976 Res. i 3 Lollianus yaztttna göre Side'nin mahalleleri

SİDE'YE EMEK VERENLER SEMPOZYUMU 53 Res.2 Tuesianus bayramım belgeleyen yeni bir yazıt Res.3 Başhekim Marcellus'un onur yazıtı --«İM: %. - - - - İÎV'--'"' ilkin Clemens Emin Bosch ve onun ardından George E. Bean tarafından yapılmıştır. 1980'li yılların başlarında Side yazıtları üzerinde çalışmaya başlayan Johannes Nolle, en detaylı epigrafik çalışmayı yapmış, bu çalışmalarını 1993 ve 2001 yıllarında iki cilt halinde yayınlamıştır. Son yıllarda ise Side'deki epigrafi çalışmalarını bu makalenin yazarları üstlenmiştir. Side'nin en erken yazıtları kendi dilindeki, ya da Yunanca - Sidece olmak üzere çift dilli yazıtlardır. Bu yazıtlar genel olarak Geç Klasik döneme tarihlenmektedir. Çok sayıda olan diğer yazıtlar ise yoğunlukla Roma, Geç Roma ve Bizans dönemlerine aittir. Şimdi, biraz da yeni keşiflerden bahsederek, son yaptığımız çalışmalar içerisindeki bazı dikkat çeken yazıtları tanıtmak istiyoruz. Biz, daha önce de belirtildiği gibi, Side'deki çalışmalarımıza resmi olarak 2003 yılından itibaren başladık ve yeni bulunan yazıtların hemen hepsini -bazılarını kısmen de olsa- okuduk. Okunan bu yazıtların bir kısmı çok yakında, editörlüğünü Johannes Nolle ve Sencer Şahin'in yapmış olduğu Gephyra (yani Köprü) adındaki uluslararası bilimsel eskiçağ dergimizin yeni sayısında yayınlanacaktır; makaleler hazırlanmış ve sadece sayının teknik baskı süreci beklenmektedir. Araştırılan eserlerden bir kısmı tiyatronun batısında yer alan bazilikanın tabanında ele geçen yazıtlardır, tnce mermer plakaları üzerine işlenmiş olan bu yazıtlar Side'de görev yapan ve günümüz belediye başkanlarına tekabül eden demiourgoslar hakkında bilgi vermektedir. Yazıtlarda, demiourgosluk yapan şahısların daha önceki kariyerleri ve ayrıca belediye başkanlıkları sırasında elde ettikleri başarılar dile getirildiği için, bu yazıtlar kentin sosyal ve siyasi tarihi için aydınlatıcı niteliğe sahiptir. Bazilika yapımında devşirme malzeme olarak kullanılan bu yazıtlar ne yazık ki parça parça ele geçmiştir. Tamamlayabildiğimiz en uzun yazıt 48 parçadan oluşmaktadır. Bazı Antik kaynaklar aracılığı ile, Sideli ünlü iki doktorun -Marcellus ve Mnemon'un- isimleri günümüze ulaşmıştı. Bunlardan Marcellus'un mezar epigramı Anthologia Palatina adlı eserde verilmiş ayrıca Suda Lexicon'unda ona bir madde ayrılmıştır. Tabip Marcellus bu kaynaklardan öğrenildiği kadarıyla, ikinci yüzyılın ortalarında yaşamış ve 40 ciltlik hastalık tedavilerini kaleme aldığı "Hiatrika" adlı bir eser yazmıştır. Bu eserden günümüze sadece birkaç fragman kalmıştır. Roma'da imparator Hadrianus ve Antoninus Pius tarafından karşılanmıştır. Bu ünlü doktorun adının okunduğu bir onurlandırma yazıtı tiyatroda çıkarılmıştır. Yazıtta, Marcellus'un sadece hekim değil fakat başhekim olarak görünmesi, imparatorluk hizmetindeki bir saray hekimi olduğunu göstermektedir (Res. 3). Tiyatroda bulunan ve şiir şeklinde düzenlenmiş olan bir inşaat yazıtı arkeolojik açıdan ilginç bilgiler vermektedir (Res. 4). Muhtemelen 3. yy sonları ya da 4 yy. başlarından olan bu yazıtta, Crispinus adlı bir kişi muhtemelen tiyatronun üzerinde oyuncuların performanslarını sergiledikleri logeion ya da Latincesiyle pulpitum

SİDE'YE EMEK VERENLER SEMPOZYUMU 54 % Res. 4 Tiyatro onarımı hakkında bilgi veren Crispinus şiiri Res. 6 Kent babası Georgios'un ismini taşıyan yazıtlardan biri kısmının onarımından bahsetmektedir. Yazıtın şiir şeklinde olması ve bazı bölgelerinin tortu kaplamış olması nedeniyle henüz tam olarak okunamamış olsa da, anlaşıldığı kadarıyla Crispinus bu kısımdaki onarımlar esnasında bazı boşlukları ayrık ya da bükük şeklinde tanımladığı kamışlarla dokutmuş ve logeion'un ayrılan parçası yeniden eskisi gibi birleştirilmiştir. Dolayısıyla bu yazıt tiyatrodaki arkeolojik çalışmalarda, dönemsel düzenlemelerin tespiti açısından önem arzetmektedir. Daha önce E. Bosch tarafından okunan ve Arcadius forumunun inşası ile ilgili olan yazıtın benzeri ikinci bir yazıt daha bulunmuştur. Bu ikinci yazıt okunmadan önce, forumun yeri üzerine iki ayrı fikir vardı. Mansel, taşın buluntu yeri olan Büyük Kapı ile Anıtsal Çeşme arasındaki alanı gösterirken, Foss taşın başka bir yerden taşındığını düşünerek, forumu agoraya yerleştirmek istemişti. Fakat yeni okunan bir yazıt Mansel'in fikrinin doğru olduğunu göstererek forumun Anıtsal Çeşmenin ön tarafında olduğunu ifşa etmiştir. Nolle, ilk yazıtı 402-408 tarihleri arasında tarihlemektedir. Bu yazıtın tarihi de aşağı yukarı aynı olmalıdır fakat belki 404 sonrasında yapılmış olması daha uygun olabilir, çünkü bu sıralar Pamphylia Isaurialılar tarafından yağmalanmaktaydı ve 404 yılında Arbazicus komutasındaki Roma ordusu Isaurialıları bölgeden uzaklaştırdı. Forumun yapımının Pamphylia bölgesi sakinleştikten sonra tamamlanmış olması uygundur. Res. 5 Lanet içerikli matara Müze'de yakın zamanlarda gün ışığına çıkartılmış olan çok ilginç bir buluntu sergilenmektedir. Bu seramik bir matara olup üzerinde yazıtı ve çeşitli figürleri olan bir erken Bizans eseridir. Henüz tam olarak anlaşılmamış olan yazıt ve sahne, bir lanetleme veya koruyucu bir karakter içermektedir. Olasılıkla bu matara kutsal yerleri gezip gelen bir hacının getirdiği bir eşyadır. İçerisinde muhtemelen kutsal su bulunuyordu. Fakat yazıt ve çizilen figürler bu noktada anlaşılamamakta, kendisinden içenin zehirlendiği ve Şeytan olduğu ifadeleri şu an için gizemini korumaktadır. Bu mataranın uzun mesafelerde çok kıymetli olan suyunu hırsızlardan korumak isteyen bir gezgine ait olabileceği ihtimali de vardır. Mataranın çalınmasına karşı böyle bir lanetleme ve ürkütücü figürler çizilmiş olması olasılığı da dikkate alınmalıdır (Res. 5). Ana caddede bulunan bazı yazıtlar, caddenin 6. yy civarında bir onarım geçirdiğine işaret etmektedir ve Georgius adlı bir "pater tes poleos" ya da Latincesiyle "pater civitatis" yani 'kent babasının nezaretinde yapılan düzenlemelere ithafen yazdırılmıştır. Bu kent babalan

SİDE'YE EMEK VERENLER SEMPOZYUMU 55 W Res. 7 Kutsal kitap okuyucuları Konon ve Modestus'un adak yazıtı 5. yy.m ortalarından itibaren görünmekle birlikte, genellikle kentteki inşa ya da onarım işleriyle ilgilenmekteydiler. Nadiren de olsa heykel dikimi ya da taştan oyun zeminleri hazırlamak gibi farklı işlerle de ilgilendikleri de saptanmıştır. Tiyatronun sahne binasında yeni bulunan bir yazıt. Büyük Constantinus'un annesi Helena'nın onurlandırıldığı üçüncü yazıttır. Yazıt 324 tarihinden önce değildir, çünkü Side 324 tarihine kadar Liciniusun kontrolü altındaydı. 324 yılında ise Chrysopolis savaşında, yenilmiş ve Constantinus imparatorluğun tek hâkimi olmuştur. Ayrıca, bu yazıt Helena'nın 328/29 yıllarında Kutsal topraklara yaptığı hac yolculuğu esnasında Side'ye uğramış olabileceğini destekleyen bir başka belge niteliği de taşımaktadır. Taşağıl Karaevli mevkiinde bulunup Müze'ye getirilen ve i.s. 6. yy'a ait olduğunu düşündüğümüz bir yazıtta ise, kilise lektörleri yani Kutsal Kitap okuyucuları olan Konon ve Modestus'un l'er solidus olarak verdikleri adaklar kaydedilmiştir, t.s. 5 yy.'daki askeri hareketlilik ve lejyon komuta merkezleri olarak hem Perge'de hem de Side'de bazı veriler ele geçmiştir. 1970'li yıllarda Perge'den önemli bir yazıt bulunmuştu. Bu yazıt, İ.S. 491 yılında tahta geçen Anastasius'un lejyonlara yönelik olarak yaptığı önemli düzenlemeleri içeren büyük bir askeri fermandır. Bu yazıtta verilen İmparatorun konuşması ve bu konuşmasında beyan ettiği yeni ordu düzenlemeleri, imparator mahiyetindeki orduların komutanın emirnamesi ve rütbelere yerleştirilecek olan askerlerin sayıları ve alacakları ödemelerin içerildiği bildirim, Pamphylia'daki orduları yöneten comes, yani geç dönemde eyaletlerdeki orduların komutanlığını yapan kimseye gönderilmiş olmalıdır. Bu durumda Perge dönemin eyaletteki askeri merkezi olarak görülebilir. Fakat ilginçtir ki, Side'de de Pamphylia comes'inin özel bir yeri bulunduğuna dair bir yazıt bulundu. Anastasius'tan hemen önce, İ.S. 474-491 arasında hüküm süren İmparator Zeno dönemine tarihlenen bu yazıtta, inşası bitirilen ve comes için yapılmış bir "praetorium" olarak gösterilen binayı, Nolle, "Amtsgebâude" yani bir "yönetim binası" olarak tercüme etmiştir ve haklı olarak askeri hareketlerle ilişkilendirmiştir. Pamphylia comesinin burada bir binasının olması aynı zamanda lejyon karargâhının da Side'de olabileceğini doğal olarak düşündürecektir. Bununla birlikte maalesef Side'de, Perge'de ele geçen kapsamlı fermana dair şu ana kadar herhangi bir iz bulunmadığı gibi, diğer kent ya da bölgelerde de bu fermana dair bir şey henüz bulunmamıştır. Fakat lejyonların çeşitli yerlerde dağıtılmış olması gerektiğini düşünerek, comes'in duruma göre iki rakip başkent olarak hem Perge'de hem de Side'de ikamet etmesi ya da orduyu komuta etmiş olması olağandır. Ya da, belki de Isauria tehdidi nedeniyle Pamphylia'ya yerleştirilmiş olan lejyonların komutanı, Zeno dönemine kadar Side'de karargâh tutarken, olasılıkla kısa bir süre sonra Isaurialılar'a karşı 7 yıl boyunca sürecek olan bir savaş yürüten Anastasius, merkez üssünü Perge'ye taşımıştı. Fakat pek çok şeyde olduğu gibi, bu durumun aydınlanması da her iki kentte bulunacak olan yeni yazıt, ya da arkeolojik verilere bağlıdır.