DIŞ TİCARET BEKLENTİ ANKETİ NE İLİŞKİN YÖNTEMSEL AÇIKLAMA 1. Amaç Dış Ticaret Beklenti Anketi (DTBA), dış ticaretimize yön veren firmaların yakın geçmişe ve mevcut duruma ilişkin değerlendirmeleri ile gelecek döneme yönelik beklentilerini yansıtmakta olup, bu hususta gösterge niteliğinde olan endeksler üretmeye yardımcı olmaktadır. Bununla birlikte, anket sonucunda elde edilecek bilgiler, uygulamaya konulan ekonomi politikaları etkilerinin ölçülmesinde ve karar organlarınca alınması gereken tedbirlerin yönlendirilmesinde kullanılacaktır. DTBA çalışmalarına 2009 yılında başlanmıştır. İlk aşamada Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) ile anketin kapsamına ve uygulanma yöntemine ilişkin teknik toplantılar düzenlenmiş ve anketin uygulanma yöntemine dair deneme çalışmaları yapılmıştır. Söz konusu çalışmalar neticesinde, Anketin amacını açıklamak, soru kağıdını tanıtmak ve görüşülmesi gereken doğru kişilerin tespit edilerek, iletişim bilgilerinin alınması için, ilk görüşmenin yüz yüze yapılmasının uygun olacağı, DTBA için en uygun tekniğin, ilk görüşmenin yüz yüze yapılmasını takiben, güvenliği sağlanmış web tabanlı uygulama olacağı, Firmalar ile Bakanlığımız arasındaki ilişki dikkate alındığında, DTBA çalışmasının Bakanlığımız tarafından yürütülmesinin daha etkin olacağı, Çalışmanın her aşamasında TÜİK tarafından gerekli teknik desteğin verilebileceği, sonuçlarına ulaşılmıştır. 2. Kapsam Üçer aylık dönemler halinde düzenlenen DTBA, firmaların ihracat, ithalat, sipariş, birim fiyat, pazar payı, hedef pazarları, faaliyet sektörü ve hedef pazarına yönelik sorunlar ile özel sorunları konusunda görüşlerini almak amacıyla hazırlanmıştır. Bu kapsamda sadece ihracat, sadece ithalat ve hem ihracat hem ithalat yapan firmalar için üç anket formu düzenlenmiştir. İhracat anket formunda 11, ithalat anket formunda 8 ve bu iki formun birleşiminden oluşan, hem ihracat hem ithalat yapan firmalar için düzenlenen formda 1/5
19 soru bulunmaktadır. İhracat anket formundaki soru gruplarının 1 tanesi önceki üç aylık döneme, 7 tanesi mevcut döneme ve 3 tanesi gelecek döneme ilişkindir. İthalat anket formundaki soru gruplarının ise 1 tanesi önceki üç aylık döneme, 5 tanesi mevcut döneme ve 2 tanesi gelecek döneme ilişkindir. DTBA nın genel çerçeve olarak cevap seçenekleri, arttı, aynı kaldı, azaldı, artacak, aynı kalacak, azalacak, normal üstü, mevsim normalinde, normal altı ve katılıyorum, katılmıyorum biçimindedir. Anket sonucunda elde edilecek bilgiler, sadece istatistiksel amaçlı kullanılacak olup, tamamen gizli tutulacaktır. 3. Çerçeve ve Anket Birimleri Anket birimleri, TÜİK den alınan dış ticaret istatistiklerine göre, ilgili yılda en fazla ihracat ve ithalat yapan ilk 500 er firma arasında bulunmaktadır. Anket birimleri yılda bir kez güncellenmektedir. Sıralamaya giren bakanlıklar, belediyeler, vakıflar gibi kar amacı gütmeyen ve iktisadi faaliyet göstermeyen kurumlar kapsam dışı bırakılmaktadır. İhracatçı ve ithalatçı firmaların en çok faaliyet gösterdikleri sektörü belirtmeleri için, Dünya Ticaret Örgütü tanımına göre SITC Rev.3 (Uluslararası Standart Ticaret Sınıflandırması) sınıflamasından yararlanılmaktadır. Buna ilaveten, ithalatçı firmaların en çok ithal ettikleri mal grubunu belirtmeleri için, dış ticaret sınıflamalarından BEC den (Standart Uluslararası Ticaret Sınıflamasına Dayalı Geniş Ekonomik Gruplara Göre Sınıflama) yararlanılmaktadır. 4. Uygulama TÜİK tarafından belirtildiği üzere, soru kağıdının tanıtılması ve görüşülmesi gereken doğru kişilerin tespit edilmesi amacıyla ilk aşamada firmaların iletişim bilgileri İhracatçı Birlikleri tarafından, mümkün olduğunca yüz yüze görüşülerek toplanmıştır. Firma temsilcilerinin karar alıcı konumda olan Yönetim Kurulu Başkanı, Genel Müdür, Genel Müdür Yardımcısı, Dış Ticaret Müdürü, vb. unvanlarda olmasına dikkat edilmiştir. Katılımcıların anket formunu internet sayfası üzerinden doldurması istenmektedir. Bu amaçla, her bir katılımcıya anketin bulunduğu link ile birlikte, ayrı bir kullanıcı adı ve şifre verilmiştir. 2/5
Katılımcılar, verilen kullanıcı adı ve şifreyi kullanarak forma ulaşmaktadır. Firma temsilcileri anket formunda öncelikle ihracatçı, ithalatçı veya hem ihracatçı hem ithalatçı olma durumlarını belirtmektedir. Daha sonra işaretledikleri seçeneğe göre üç anket formundan biri doldurulmaktadır. Anket formu, beklentileri alınan üç aylık dönemden önceki ayın üçüncü haftasında belirtilen internet adresinde erişime açılmaktadır. (Örneğin Nisan-Mayıs-Haziran dönemi beklentilerine dair değerlendirmeler istendiğinde, form Mart ayının üçüncü haftasında erişime açılmaktadır.) Formu doldurmaları için firmalara iki hafta tanınmaktadır. Firmalardan gelen talepler doğrultusunda, doldurma süresi 4-5 gün dolayında uzatılabilmektedir. Anket erişime açıldığında firmalara bilgi verilmekte ve anket döneminin sonuna yaklaşıldığında henüz yanıt alınamamış firmalara üç kez hatırlatma yapılmaktadır. Hatırlatmalara rağmen formu doldurmayan firmalara ise telefon ile ulaşılmaktadır. 5. Sonuçların Değerlendirilmesi Firmaların ihracat/ithalat kapasiteleri, büyüklüklerine göre farklılık göstermektedir. Bu nedenle firmalara ilgili yılda genel ihracat/ithalattan aldıkları paya göre ağırlıklar verilmektedir. Sorulara verilen yanıtlar bu şekilde ağırlıklandırılmaktadır. Anket sorularına verilen yanıtların frekansları incelenmektedir. Bunun yanında, birimlerden aynı anda elde edilen iki değişkenin birlikte ele alınmasını sağlayan çapraz tablolar oluşturulmuştur. Parametreye, belirli bir dağılıma ve varyansa dayanmadan işlemler yapan istatistiksel testlerden (parametrik olmayan testler) ki-kare bağımsızlık testi kullanılarak bu değişkenler arasındaki ilişki tespit edilmiştir. Analiz sonuçlarının yorumlanmasında kullanılan anlamlılık düzeyi α=0,05 dir. Endekslerde yer alan soruların güvenirliğini ölçmek için, güvenirlik katsayılarından sıklıkla kullanılan Cronbach alfa katsayısı kullanılmaktadır. Bu katsayının değerlendirilmesinde uyulan değerlendirme kriteri; 0,00 α<0,40 - ölçek güvenilir değildir, 0,40 α<0,60 - ölçek düşük güvenilirliktedir, 0,60 α<0,80 ölçek oldukça güvenilirdir, 0,80 α<1,00 ölçek yüksek derecede güvenilir bir ölçektir. Ankette cevapsızlık için düzeltme yapılmamaktadır. Anket döneminden sonra alınan yanıtlar değerlendirilmemektedir. 3/5
6. Dış Ticaret Beklenti Endeksleri İhracat ve İthalat Beklenti Endeksleri, anketin farklı sorularına verilen yanıtların birlikte değerlendirilmesiyle oluşan, firmaların geleceğe dönük beklentilerinin bir fonksiyonudur. Söz konusu fonksiyon, anketin seçilmiş bazı sorularına verilen yanıtlardan hesaplanmaktadır. Beklenti Endeksleri Denge yöntemiyle hesaplanmaktadır. Endekslere, ihracat için 4, ithalat için 4 olmak üzere toplam 8 soru dahil edilmektedir. Endeksler hesaplanırken kullanılan sorular, gerçekleşen dış ticaret verilerine göre değiştirilebilecek olup, endekse yeni sorular dahil edilebilir veya endekste yer alan eski sorular kapsam dışı bırakılabilir. Her bir soru için, soruya olumlu cevap verenlerin yüzdesinden, olumsuz cevap verenlerin yüzdesi çıkarılarak denge bulunmaktadır. (Burada, söz konusu yüzdeler ihracat/ithalat paylarına göre ağırlıklandırılmış olan yüzdelerdir.) Bu farka 100 eklenerek her soru için ayrı ayrı yayılma (difüzyon) endeksi oluşturulmaktadır. Bunların aritmetik ortalamaları alınarak İhracat ve İthalat Beklenti Endeksleri hesaplanmaktadır. Endeks 0 ile 200 arasında bir değer almaktadır. Endeksin 100 den büyük olması beklentilerin artış yönünde olduğunu, 100 den küçük olması beklentilerin azalış yönünde olduğunu, 100 olması ise firma beklentilerinin nötr olduğunu göstermektedir. DTBE < 100 : Firmalar ihracatın/ithalatın azalacağı beklentisindedir. DTBE = 100 : Firmalar ihracatta/ithalatta değişim beklememektedir. DTBE > 100 : Firmalar ihracatın/ithalatın artacağı beklentisindedir. 4/5
7. Kaynaklar Export Development Canada (2009), Trade Confidence Index Fall 2009 Mitsubishi Bank, Economic Research Department, Michael P. Niemira, Mandana Hormozi (1994) Forecasting Foreign Trade Flows With Surveys South African Chamber of Commerce and Industry (2010) Trade Conditions Survey T.C. Merkez Bankası İktisadi Yönelim Anketi Thailand Ministry of Commerce, Bureau of Trade and Economic Indices (2007) Export Business Expectation Index Prof. Dr. Kazım ÖZDAMAR, Paket Programlar ile İstatistiksel Veri Analizi (2004) 5/5