Bahar BARUT 1 VEKÂLET KURAMI PERSPEKTİFİNDEN KAYIRMACILIK Özet Bu çalışmada kayırmacılık ve kayırmacılık türlerinden nepotizm, favorizm, kronizm, partizanlık, hizmet kayırmacılığı, patronaj ve klientalizm açıklanarak, bu kavramların vekâlet kuramı ile ilişkisi araştırılmaya çalışılmıştır. Bunun yanında bu çalışma literatür araştırması, çözüm önerileri içeren ve akademik sınırlılıkları olan bir çalışmadır. Kayırmacılık, gerek kamu gerekse özel sektörde yaşanabilen bir durumdur. Kayırmacılık çıkar ve fırsat odaklı olmasından dolayı, vekâlet maliyetlerine farklı açılardan etki ederek yükselmektedir. Kısa vadede kayırmacılığın etkileri tam olarak düşünülemeyeceğine göre, maliyetlerin düşünülmesine odaklanılmalıdır. Bu makalede vekâlet kuramı ile bu soruna çözüm aranmaya çalışılmıştır. Bugüne kadar yapılan akademik çalışmalar, aile şirketleri ve kamu çalışanlarına yönelik nicel ve nitel çalışmaları kapsamıştır. Bu çalışma da vekâlet kuramı perspektifi ile yapılmış kuramsal çalışma niteliği taşımaktadır. Anahtar kelimeler: Kayırmacılık, Nepotizm, Favorizm, Kronizm. Klientalizm, Vekâlet Kuramı. AGENCY THEORY PERSPECTIVE; NEPOTİSM Abstract This study aims at explaining favouritism and the sorts of favouritism such as nepotism, cronyism, partisanship, service favouritism, patronage and clientelism through searching relationship with the Theory of Agency. This work contains searches on the academic literature; and it is academically limited which proposes to explain and provide solutions. Favouritism could take place in the private or public sector. Since favouritism targets increasing persons interest and opportunity and effects the cost of delegation in various forms it thereby increase the general cost. Since we cannot reduce the effects of the favouritism 1 Doktora Prog. Öğrencisi., Başkent Üniversitesi, SBE, Genel İşletme., bhrbarut@hotmail.com
Vekâlet Kuramı Perspektifinden Kayırmacılık Kavramı completely in the short term, we should try to focus on the reducing of its costs. We try to find solutions through the Theory of Agency in this study. Academic studies that deal with this issue generally focus on quantitative and qualitative studies for family-owned companies and public employees. This study is the theoretical study which is done within the framework and perspective of the theory of agency. Keywords: Nepotism, favouritism, Cronyism, Clientalism and Theory of Agency GİRİŞ Kayırmacılık kavramı, ülkemizin kültürel yapısının da etkisiyle benimsenen bir olgu haline gelmiştir. Bu kavram hemen hemen her sektörde olağan halde gelmiştir ve adaletsizlik ve eşitsizlik ilkelerine aykırı olduğu halde devam eden ve de edecek olan bir sorundur. Kayırmacılığın genellikle kamu sektöründe olduğu düşünülse de, özel sektörde de ortaya çıkmaktadır. Ülkemizin yapısı gereği, pek çok toplulukçu yapı mevcuttur. Bunlar; akrabalık, asker arkadaşlığı, arkadaş-eş dost çevresi, okul arkadaşlığı, aynı mezhepten olma, kirvelik, aynı mahalleli/köylü olma hali gibi birliktelik yapılarıdır ve tüm bu birliktelik yapıları, mevcut sistemde kayırmacılığa neden olmaktadır. Normal bir süreç gibi görünen bazen çıkarlarını koruma, bazen fırsatlara ortak olma, bazen de iktidarda kalma mücadelesinin bir parçası gibi kayırmacılığın altını doldurmak için destekler aranan yapının altında, asil-vekil ilişkisi yatmaktadır. Asil-vekil ilişkisini de vekâlet kuramı ile açıklanabilir. 1. Kayırmacılık Kavramı ve Kayırmacılık Kavramının Boyutları Kayırmak kavramı temel olarak, kişilerin iş yaşamında yeterli yeterlilikleri olmadan sadece akrabalık ilişkileri ya da yakınlık dereceleri dikkate alınarak, işe alınma, terfi ve kaynaklardan diğerine göre ayrıcalıklı olarak yararlanmasıdır. (Araslı vd., 2006:295) Menfaat ya da güç yansımasına bağlı olarak toplumumuzda çoğu kez kullanılan dayısı ya da adamı olan kişi ifadesinde yer alan kayırmacılık, kayırmacılık türleri içinde kullanılan sadece bir kavramı ifade ederken, bu tarz bir sosyal sermayeye sahip olan kişinin işlerini çaba saf etmeden kolaylaşır.(ilhan ve Aytaç, 2010:61). Kayırmacılık, kurumlar ve kurumların iç ve dış çevre ile ilişkilerinde, akraba, eş, dost, hemşeri olma, aynı okuldan olma veya aynı siyasi görüşe sahip olma vb. gibi nedenlerden dolayı objektiflik gerektiren yönetim süreçlerinin geri plana atılması durumdur.(oktay 1997:150). Çıkar kavramı ise çok farklı şekillerde karşılaşmak mümkündür. Kayırmacılık, bazen rüşvet ve zimmet ile maddi boyutta çıkar iken, bazen de ekonomik boyutu geri planda bırakmış olarak karşımıza çıkabilir. (http://www.tedmer.org.tr/ pdf/yolsuzluk.pdf:7). Berkman (2010: 83) e göre; yakınları kayırma-kollama ve sözü geçer kişilerin yakınlarını kayırması gibi dayanışma içerikli yolsuzluk olarak ifade edilen kayırmacılık; siyasi temelli kayırma olarak da çeşitli şekillerde karşılaşılabilen bir durumdur. Kayırmacılık insanların büyük oranda çevrelerinde var olan ve bu durumu bilmelerine rağmen sorun olarak algılamamaları, örgütsel adalet anlamında bir ikilem oluşturmaktadır. (Nadler ve Schulman, 2006 ). 241 1.1. Nepotizm Kayırmacılık kavramı geniş bir anlama ve boyutlara sahiptir. Bu boyutlardan sadece biri olan nepotizm Yüksek pozisyondaki bir kişi tarafından akrabalarına özel bir destek (istihdam bakımından) vermesi olarak tanımlanmaktadır. (Hornby, 1985:566, Aktr: Erdem 2010:136). Bunun yanında örgütün yapısının büyüklüğü veya küçüklüğü de kayırmacılığın nasıl algılanacağını etkiler. Öyle ki, aile bireyleri çalışma ahenklerini bozmamak ve performansı
Bahar Barut artırmak için dahi tercihlerinde kayırmacı bir tavır sergileyebilirler. (Barber ve Wessen, 1999). Boadi (2000) e göre nepotizm kişinin yetki, güç, mevkiisini kullanarak akraba ve aile fertlerinin liyakat durumları dikkate alınmadan, ya da onların liyakat durumlarına, istihdam imkânı verme durumu olarak da tanımlamıştır. Amerika Bileşik Devletleri 2000 yılında yapılan başkanlık seçimlerinde, iki köklü ailenin oğullarının, babalarının ardından seçime girmesi, politika dâhil olmak üzere pek çok alanda nepotizmin birçok alanda olduğunu göstermektedir. (Joffe, 2004:74). Az gelişmiş bir demokrasi sistemine sahip olan Brezilya da da sık yaşanan nepotizm; 1996 yılında hukuk sistemi içinde Akraba Kayırmacılığı Kanunu ile ortadan kaldırılarak bu tarz yozlaşmaların önüne geçilmeye çalışılmış ve 2008 yılında Federal Yüksek Mahkeme yasama, yürütme ve yargı erklerinde akraba kayırmacılığını yasaklamıştır. (Öngel,2014:38) Ülkemizde de sık görülen bir kayırmacılık türlerinden biri olan nepotizmin kamu kurumları ve aile şirketlerinde daha fazla görüldüğü düşünülmektedir. Bu alanlarda nepotizm ile alakalı pek çok akademik çalışma olmasına rağmen önleyici kanuni bir çalışma yapılmamış olması düşündürücüdür. 1.2. Favorizm Favorizm, nepotizmden çok ince bir fark ile ayrılan başka bir kayırmacılık türüdür. Bu kavramı nepotizmden ayıran nokta; mevki ve makamını, bir kişiye, bir gruba veya kişisel ilişkilerinde diğer tanıdıklarının menfaatine kullanarak kayırmacılığın uygulanmasıdır. (Loewe vd., 2007:19:20). Bu kayırmacılık türü, iş hayatında, işe alma süreçlerinden, performans, terfi ve ücretlendirme gibi konulara kadar olan tüm süreç ve iş ile alakalı boyutları kapsayan iltimaslı bir davranış olarak tanımlanabilir. (Araslı, vd., 2008:1239) Kayırmacılığın pek çok türü gibi favorizm de birçok ülkede karşılaşılmasının nedeni az gelişmişlik ve demokrasi eksikliğidir. (Kim, 2004:101:123). Morettini (2005) e göre; Favorizm, devlet ya da hükümet olarak geniş bir çerçeve haricinde, bir ofis ortamında bile gerçekleşebilir ve ofis ortamında tüm ilişkilerin eşit olması mümkün olmasa da, var olan pozitif bir uygulamanın sadece bir çalışana karşı değil, diğerlerine karşı olması da doğru olandır. Ancak (Morettini, 2005); 242 a)ortak çıkarlar gibi bir neden ile bir çalışana karşı yöneticinin davranışı değişmekte ise, b) Yönetici diğer çalışanlarını dikkate almadan bir çalışanına haksız yere lehine davranıyorsa bu ofis ortamında kayırmacılık türlerinden favorizm var diyebiliriz. şeklinde ifade etmiştir. Anlaşılacağı üzere, nepotizmde akraba ilişkilerine dayalı olarak karşılaşılan kayırmacılık, favorizm kavramında dost, çevre ve arkadaşa yapılan bir kayırmacılık türü olarak tanımlanabilir. 1.3. Kronizm Kayırmacılığın bir diğer türü olan kronizmin kavramsal yapısı, Cambridge Üniversitesi nin öğrencileri tarafından ortaya atılmıştır. Kronizm kelimesi, 17.yüzyılda dost, samimi arkadaş anlamında, crony kelimesin den türetilmiştir. (Khatri-Tsang,2003:290). Bu kavram yabancı literatürde Crony Capitalism olarak tanımlanan kamu dışındaki alanlarda ve hatırı sayılı büyüklükteki firmaların büyük çöküşlere yol açmasından dolayı incelenmiştir. (Darman, 2004). Yan ve Bei (2009: 1), yaşanan özel muamelenin kronizim sayılabilmesi için; Sözleşme ile açıkça olmaması ve yapılan iyilik, durumun zaman içinde yol alarak karşılık bulması, Verilen şeyin belirli bir değerinin olması,
Vekâlet Kuramı Perspektifinden Kayırmacılık Kavramı Aynı sosyal çevreye sahip olan taraflarının var olması, Ve üçüncü bir tarafın zarar görmesi, Kronizimin kavram olarak, nepotizmden farklı olan yönü, akrabalık ilişkileri olmayan ilişkileri kapsamasıdır. Türkiye de de en yaygın tabiriyle hemşerim, köylüm, toprağım, komşum, kirvem, ya da aynı partiye, derneğe, sivil toplum örgütüne üye olmak vb. gibi yapılarda kronizmin bir başka yönü ile değerlendirilebilir. (Savaş, 1997:13; Özsemerci, 2002:29; Aytac, 2010:102) Kronizmde ortak bir ortamdaki yakın çevreleri bulunduğu konumu, işe dâhil etme ve ihalelerin arkadaş ve arkadaşların çevresi olmak üzere yakınlarla paylaşma ve dağıtma vardır. (Karakaş ve Çiçek, 2009: 52) Ayrıca Xin-Zhi vd. (2010: 1051), İşletmede var olan kronizmin, kutuplaşmalara yol açacağını belirtirken oluşacak olan kutuplaşmış grupların taraflarının kendi gruplarını belli konuma getirme çabaları da işletmelere zarar verecek bir kronizm meydana getirir. 1.4. Partizanlık Partizanlık kavramı, kamu hizmetlerini yürüten kurumlarda, birçok ülkedeki gibi Türkiye de de, özellikle mahalli boyutta daha yaygın olarak da rastlanmaktadır. (Özsemerci, 2002:29). Kamu kesiminde yüksek düzeydeki görevlere yapılan atamalarda, iktidardaki parti çıkarlarının gözetildiği ve bu eğilimin giderek alt derecedeki görevleri de içine alacak bir biçimde genişletildiği ve koalisyonu oluşturan kanatların kamu yönetimini, bir tür bölüşme havası içine girdikleri görülmektedir. (Tutum, 1976: 9) Partizanlık, iktidara geldikten sonra kendisine oy veren ve seçim süresince destekleyen çıkar grupları ya da kişilere farklı biçimde ayrıcalıklı şekilde davranmaları olarak da tanımlanabilir. (Özsemerci, 2002:29). Bu durum işletme yönetim ile alakalı süreçlere baktığımızda, siyasi partilerin ya da iktidarların yönetim politikalarına benzemektedir. (Warshaw, 1998) Bu noktada iş yerlerinde kayırmacılık türü olan partizanlığın görülmesi doğal bir süreç olarak yansır. Kronizim ve partizanlığı birbirinden ayıran ince ise siyasi görüş ya da yaşamın daha fazla ön plana çıkmasıdır. 243 1.5. Hizmet Kayırmacılığı Andving (2001) çalışmasında; İnsanların, yakınları söz konusu olduğunda büyük çoğunlukla objektifliklerini yitirerek, kamu gücünü ve görevlerini kötüye kullanmaları nedeniyle haksız yere ve yasalara aykırı olarak onları kayırabildiklerinden söz etmektedir. (Andvig 2001:10). Hobbes (1651); İnsanoğlu menfaatleri söz konusu olduğunda açgözlü ve acımasız olmasını, doğasından kaynaklandığını ifade etmiştir. (Hobbes (1651);Aktr Andving (2001:1-10)). Bu tanımlardan yola çıkarak hizmet kayırmacılığı, siyasal iktidarın, iktidarda kalabilmek ve oylarını artırma amacıyla bütçelerini kendi çıkar gruplarına ve seçim bölgelerine aktarmasıdır. (Özsemerci, 2002: 30) 1.6. Patronaj (Bossism) İktidar partilerinin, kendi iktidarlarından önce kamu da çalışan üst kademedeki yöneticileri görevden alarak, ilgili görevlere siyasal yandaşlık, ideoloji vb. nedenlerle yandaşı olan kimseleri göreve getirmelerine patronaj adı verilmektedir. (Özsemerci, 2002:30) Patronaj temelli bir yönetim öncelikle, akraba ve arkadaşlara bürokraside yönetimsel anlamda sorumluluk vererek, politikacıların sistemin yönetim tarzını belirleyip etkiledikleri ve liyakat esasına göre görevlendirmelerin yapılamadığı bir sisteme neden olmaktadır. (Hamilton, 2002:14) Patronaj kavramın yoğun olduğu bir örgütte bazı ayrıcalıklı çalışanların yükselmeleri
Bahar Barut daha kolay iken onlar ile rekabet halinde olanlar için oldukça zordur. (Abdala, Maghrabi - Al- Dabbagh, 1994). 1.7. Klientalizm Dünden günümüze yaşanan siyasi ve sosyal değişimler, çeşitli kayırmacılık türlerini gündeme taşıdığı aşikâr olmakla beraber kayırmacılık kavramını da çeşitli şekillerde tanımlamaya çalışılmasına neden olmuştur. Bu bağlamda kayırmacılığın bir diğer boyutunun da klientalizm olduğunu ifade edilebilir. Kronizm ve partizanlık arasında bir tür hizmet kayırmacılığı olmak ile beraber, iktidardan seçmen kesimlerine yönelik yandaşça açık bir yapıdaki kayırmacılığa klientalizm denir. (Aközer, 2003:14) Klientalizm kavramını, Scott (1972:92) yazmış olduğu makalede yüksek sosyoekonomik yapıya sahip olan bir bireyin, statü sağlamak için kişisel ağlarını ve kaynaklarını kullanır şeklinde ifade ederek bu yapılaşmanın klientalizm e neden olacağından bahsetmiştir. Scott (1972:112) çalışmasında klientalizme sahip olan yapıları, bir makineye ait kollara benzetmiş ve bu makinenin himayesindeki kollar Ortodoks yapıdadır. Tüm bu tanımlara bağlantılı olarak klientalizmi, kamuya ait ve gelir getirebilecek verimli kaynakların, kamu yararına kullanılması yerine birtakım gayrimeşru yolların, meşrulaştırılarak kendi akraba, arkadaş ve siyasi çevreye dağıtılması olarak (Keefer, 2007:804) olarak da tanımlamıştır. Kaufman a (1974:285) göre klientalizm; a) eşit güç ve statü arasındaki ilişkiyi tanımlar, b) kendi kendini düzenleyen yapısı olmakla beraber karşılıklı mal ve hizmet gibi dönüşü olan kişiler arası değişimi içerir, c) kamu hukuku ve toplum norm kuralları daha gevşek olan toplumlarda görülen yapılardır ve çeşitli kültürel yapılarda, farklı şekillerde yer alır. (Brinkerhoff ve Goldsmith, 2002:3) Anlatımlar klientalizm, içerisinde maddi ve maddi olmayan yolsuzlukları içerdiğini düşündürme eğilimindedir. 244 2. Vekâlet Kuramı Vekâlet, işi yapan taraf (vekil) ile işi veren (asil) arasında ilişkileri ortaya koyup düzenleyen kuramdır. (Fama(1980); Fama ve Jansen(1983); Jensen ve Meckling(1976); Daily vd.(2003) Aktr: Meydan, Çetin:2012:142). Genel müdür ve yönetim kurulu başkanı kişilerinin farklı olması gerektiği, yönetim ve kontrolün bir mekanizmada olması gerektiği, farklı bir durumda duality (ikilik) oluşacağını bunun da, yönetim ve kontrolde sorunlara sebep olacağını belirtir. (Fama ve Jensen:1983) Jensen ve Meckling (1976); sahip ve yönetici arasındaki bu düzenleyici yapıyı vekâlet ilişkisi olarak tanımlamıştır. Eisenhardt a (1989;64) göre teori, temel olarak, bireyler, örgütler ve enformasyon hakkında etkin sözleşmenin çerçevesini çizer. Sözleşmeler, davranış odaklı sözleşmeler mi (maaş, hiyerarşik yönetim) yoksa gelir odaklı sözleşmeler mi (komisyonlar, hisse senetlerinin ödeme süreleri vs. ) gibi bilgileri ortaya koyar. Bu noktada genelde asil-vekil ilişkisinde davranış odaklı sözlemeler olup amaç vekilin fırsatçı davranışlarını engelleme ya da kısıtlama yollarını içerir(eisenhardt,1989:64). Jensen ve Meckling (1976:314) yılında yapmış oldukları çalışmada asil ile vekil genellikle gelir odaklı sözleşmeler ile hareket ettiklerini, bağlayıcılık nedeni ile vekilin, asilin çıkarlarına daha uygun davrandığını ileri sürmüşlerdir. Ana nokta, enformasyon akışındaki sisteminin asilinin, vekilini yanıltıcı olmadan bilgilendirerek, doğabilecek fırsatçı durumların indirgenip asilin faydasını korumaya çalışmaktır. (Eisenhardt,1989; 68) Örgütlerin ekonomi yapıları literatürde farklı şekillerdeki bakış açısı ile tanımlanmıştır. Fayda maksimizasyonu odaklı yönetici ve rekabet kavramını da içerecek şekilde deneysel metotları kendine dayanak alması ile diğer örgütsel ekonomi kuramları ile ayrılır(barney, Hesterly; 1996:118). Örgütsel ekonomi kuramlarından ayrılırken
Vekâlet Kuramı Perspektifinden Kayırmacılık Kavramı iki temel nokta ön plana çıkmaktadır. Birincisi, örgüt yapısı yerine fonksiyonları ve bu fonksiyonların etkilerini ele alırken ikincisi ise rekabet kavramı ve rekabetçi yapı, zaman üzerinde durmuştur. (Barney, Ouchi, 1986:97). Ayrıca insan kaynağını sadece para ile motive olabilen bir yapıya sahip olarak gösteren bir kuram olarak, gerçekçi olmayan bir çerçeveye sahiptir. (Barney, Ouchi, 1986:99). Bunun yanında, bu kuram bireysel arzular, hırs ve çıkarların, örgüt ekonomisinin yeniden şekillenerek örgüt teorisinde yer alınmasına neden olmuştur. (Perrow,1986:19). Vekâlet kuramı genel olarak, asil-vekil kavramı ile üzerine araştırma yapan ana akım araştırmacılar, avukat- müvekkil, işçi-işveren arasında oluşan, daha genel bir yapı biçimi ile ilgilenmektedirler (Harris, Raviv, 1978:26). Berle ve Means (1932); modern işletmelerde firma sahipliğinin ve yönetiminin ayrı kişilerden oluşacağını ve bu farklı yönetim biçimi (divergence of interest) çıkar farklılığına neden olacağından bahsetmişlerdir(lam ve Lee, 2008). Nicholson (1995) de, vekâletten kaynaklanan yükümlülük ve sorumluklarının dağılımı noktasında, asil-vekil ilişkisinin çoğunlukla yazılı olarak bir sözleşmeyle kurulabileceğini ifade eder. Örgütlerin giderek büyümesi ve dolayısı ile karmaşık bir hale gelmesi, bilgi ve yönetim anlamında uzmanlaşmaya gidilmesini gerekmektedir. Bilgi ve yönetim gibi uzmanlık gerektiren fonksiyonlar, firma sahibi ile arasındaki düzenleyici bir mekanizma olarak karşılaşılmaktadır. (Meydan, Çetin:2012:141). Barry M. Mitnictk in (2006); Vekâlet Teorisinin Kökeni isimli makalesinde teoriye ait gelişimi ifade etmeye çalışmıştır. Bu yaklaşımı, iktisat, siyaset bilimi, başta olmak üzere şirketlerle ilgili, örgüt, isteklendirme ve enformasyon gibi farklı akımlarda geliştirilerek ortak bir vekâlet teorisi çerçevesi içerisinde birleşmiştir(mitnick, 2006:4).Vekâlet kuramı, hayatın pek çok yönüne uygulanabilir yapısı ile genel yapıya sahip olduğunu söylemek mümkündür. 2.1. Vekâlet Kuramı ve Kayırmacılık Arasında İlişki İşletme sahibi ya da yöneticisinin amaçlarından biri de, pay sahiplerinin durumlarını yönetmek ve yönlendirmektir. Pfeffer ve Salancık (1978) a göre, örgütlerin birbirlerine bağlı oldukları bağlar vardır ve bu bağlar ile beraber hareket etmedikleri zaman, her hareketin maliyeti olur. Ayrıca, yöneticiler ile alakalı olarak, ya hâkim yapıya sahiptirler ya da sembolik yapıya sahip olan yöneticiler olarak sınıflandırılma yaparlar. Aslında yönetici dış çevresi ile de bağlantılı olduğundan, bu bağ dış çevreyi de yönetmesine yol açar. (Pfeffer ve Salancık (1978)) Bu bağlamda yöneticinin çok yönü ile işletmenin menfaatleri arasında karşımıza bir karmaşa çıkar. Bunu vekâlet karmaşası tanımlar iken bu karmaşa örgütlerde üst kademelerde aile bireylerinin ve akrabalarının istihdam edilmesi talep edilmesine yol açarak vekâlet maliyetini oluşturur. (Erdem:2010:160) Bu da kendi içinde kayırmacılık türlerinden nepotizm, favorizm, kronizm, patronaj gibi kayırmacılık türlerini pozitif yönlü gibi algılamaya neden olmaktadır. Yani; vekâlet maliyetlerinin yükselmesini düşürüp, yönetim de yaşanacak duality (ikilik) oluşmasını önlemek amacıyla aile bireylerinin üst kademeye getirilmesi, maliyeti düşürücüdür. (Fama ve jensen:1983) Vekâlet maliyetini düşürmek dışında aynı zamanda vekâlet problemlerini de azaltmaya çalışma amacı taşır ve ortaya iki tür vekâlet problemi çıkarır. Bu problemlerden birincisi, bilgi asimetrisidir. Yani vekilin asilden farklı ve derin bilgilere sahip olması sebebiyle taraflar arasındaki bilgi bağının bozulmasıdır. Bilgi asimetrisi problemi, sözleşmeye aşılmaya çalışılan bir konu olmasına rağmen aşılamayan bir problemdir. (Hye-Rin vd., 2009: 557). İkinci durum ise vekilin, gizli olması ya da gözlenememesidir ki bu durum, davranışların oluşturduğu tehlikeli bir diğer vekâlet problemidir. Bu ahlaki tehlike vekilin gizli faaliyetlerinden ya da bilgilendirmedeki çabasızlığından doğmaktadır. (Adams, 1994: 8) Burada 245
Bahar Barut asil ve vekil arasında oluşan yönetim, bilgi ve kontrol asimetrisinden doğan bir mali menfaatleri koruma ve azaltma yaklaşımı istenmeden oluşan bir kayırmacılığa yol açabilir(sargut,özen:2010:194).fırsatçılık, varlıkların karmaşıklığı ve bilginin tam olmaması ile mülkiyet hakları altında değerlendirmek mümkündür(sargut,özen:2010:197). Siyasi anlamda kayırmacılık türleri olan partizanlık, hizmet kayırmacılığı, klientalizm kavramlarının vekâlet kuramı ile bağlantıda olduğu noktada, çok yönlü ve zaman zaman farklılaşan bir vekâlet yapısı çalışmaktadır. Kamu ya da özel sektör olması fark etmeksizin buna siyasi iktidarlar, siyasi gruplar ya da baskı grupları da dâhil olmak üzere tüm örgütler karar verme ve denetim süreci yaşarlar. Fama ve Jensen nin (1983) ele aldığı; örgütlerde karar verme/alma yönetimini örgütün alt seviyesindeki ve örgüttün üst seviyelerindeki şeklinde birbirlerinden karar denetimi yönünden ayrılmıştır. Denetimlerin ayrılmasındaki amaç, asil için uygun olmayan bir kararın önüne geçmeye çalışmaktır. Tam bu noktada siyasal kayırmacılık ve boyutları ile bağlantı kurmak mümkündür. Öyle ki hem denetimi, hem de vekâlet maliyetlerini elinde tutmak isteyen asil, sosyal ve bireysel ağlarını ve çevresinin liyakat durumuna bakmadan vekili olarak görev verir. Denzau ve Munger (1986) bu yapıyı; politikacıların kampanya dönemleri çıkar grupları tarafından finanse edildiği düşünülürse, seçim dönemlerinde düzenlenen kampanyaların etkili olduğundan hareket ile devamlı seçilmek isteyen politikacılar ve seçmen grupları arasında, politikacılar ve çıkar grupları arasında bir asil vekil ilişkisi ortaya koymuşlardır. Bu noktada politikacı seçimleri kazanmadan önce yani finansman sağlarken asil konumunda olur. Seçmen ise oy kullanırken vekil konumundayken, hizmet beklediği zaman ise asil konumuna geçmektedir(denzau, Munger, 1986:91). SONUÇ Akademik literatürde kayırmacılık ve türleri ile ilgili yapılan araştırmaların, aile şirketleri ya da kayırmacılığın tek bir türü olan nepotizm üzerine yapıldığına rastlanılmıştır. Bu çalışmalar çoğunlukla nicel çalışmalardır. Nitel olarak yapılan çalışmalar ise yok denecek kadar az sayıdadır. Bununla beraber genelde kayırmacılık denildiğinde, siyasi ve nepotik olan kayırmacılık ile ilgili çalışmalara ulaşmak mümkündür. Vekâlet veya kayırmacılık kavramları sık sık beraber karşılaşılan kavramlardır. Bu kavramlar örgütün kültürü ya da stratejisi ile alakalıdır. Hannnan ve Freeman (1977) e göre; belirsizlik durumların da ya da ortamlarında örgütün kültürü ön plana çıkarken, kararlı durumlar ile karşılaşıldığında stratejiler devreye girer ve örgütlerin değişiminde çevre, politika, strateji ya da maliyet kavramları ön plana çıkar. Bu nokta da asil ve vekil ilişkisinden doğacak çeşitli maliyetlere bağlı olarak, birey ya da örgüte ait kararların alınması ve uygulanması ile alakalı olarak, yetki ve temsil sonucu ortaya çıkan ilişki şeklinde vekâlet ilişkisi tanımlanmıştır. (Ross,1973:134) İşletmelerin tanımladıkları vekalet ilişkilerinde, her bir hissedarın ya da her bir pay sahibinin tam olarak organizasyondan beklentileri bilmesi ve farklı olarak analiz etmesi önem arz eden bir konudur. Her bir işletmenin durumuna göre değişebileceği göz ardı edilmemesi gerekir (Polonsky,1995). Kim (2004), makalesinde belirtiği gibi az gelişmiş kayırmacılık kavramı gibi fırsatçı faaliyetlerin ülkelerde normal olarak algılanması bile başlı başına bir ikilemi ortaya koymaktadır. Kayırmacılık gibi fırsatçılık içeren ve ayırımcılığa neden olan durumlar, bir işletmenin ana merkezi olan insan kaynağına örgütsel adalet ve örgütsel vatandaşlık yönünden çalışanın aidiyet duygusunu zedelediğinden iş gören devir maliyetini artırdığı bilinen bir sonuçtur. Bunun yanında işletmelerin çevresi ile iyi ilişkiler içinde olması, işletme amaçları ve amaçlarının yaratığı değişimleri izlemesi için önemlidir. (Joyce, 2005) Tüm bunlarla beraber iç ve dış çevre ilişkileri 246
Vekâlet Kuramı Perspektifinden Kayırmacılık Kavramı arasındaki bağlantılarda adalet kavramına göre hareket edilmesi pek çok sonuca yol açar. Bu sonuçlar maliyetleri yükseltmesi ile beraber yetişmiş insan gücünün kaybedilmesine yol açmaktadır. Astların ve üstlerin arsında bulunan ilişki, kendi içinde nepotizm, favorizm, kronizim, partizanlık gibi kayırmacılık türlerinden herhangi birinin etkili olup olmadığına bakılması gerekir. Ve bu etki işe alım, terfi, performans değerlemeye kadar yayılmış ise ve işverenin menfaatlerine zarar verebilecek boyuta ulaşılacak fırsatçılık gibi sonuçlar doğruyorsa, bu durumu engellemek ve gücü sınırlandırmak için kullanılacak, sınırlandırmalar vekâlet kuramının yansıması ile karşılanmaktadır. Bilgi ve kontrol asimetrisinden doğan bir mali menfaatleri koruma ve azaltma sonucunda oluşacak olan istenmeden oluşan bir kayırmacılığı engellemeye yönelik karar alma ve denetim faaliyetlerini artırmak etkili olabilir. Bilgi kontrolü ve asimetrisini düzenleyebilecek sınırı vekalet ile düzenleyerek ve doğru tanımlanması sağlanarak yön verir. Denzau, Munger, (1986) ya göre; İş hayatında ve işletme yönetiminde karşımıza çıkabilecek karmaşıklıkları düzenleyen vekâletler; aynı zamanda sürekli iktidarda kalma mücadelesi veren siyasi partiler ve yandaşlarının çıkar çatışmaları yaşanırken ilişkilerin düzenlenmesi ve yönlendirilmesi sırasında koruyucu bir görev olarak karşımıza çıkar. Son olarak; bir örgüt yönetimini piramitte benzetirsek hâkim olmak isteyen asil ya da güce yakın olmaya çalışan vekil arasında, yönetim, karar ve denetim elinde tutmak isterken kayırmacılık problemi ortaya çıkacağı açıktır. Kavramsal ve kuramsal çevreden anlaşılacağı gibi vekâlet kuramı ile kayırmacılık kavramları ayrı ayrı algılanan, ancak iç içe geçmiş kavramlardır. Bu çalışma belirli akademik kısıtlılıklar ile yapılmış olup, konu genel ve güncel olması itibari ile akademisyenler tarafından yapılacak olan görgül çalışmalara açıktır. KAYNAKLAR ABDALLA, H. F.- Maghrabi, A. S. - Al-Dabbagh, T. H. (1994), Research Note: Assessing The Effect Of Nepotism On Human Resource Managers, International Journal Of Manpower, Vol. 15/1, S. 60-67. ADAMS, M.B. (1994). Agency Theory And The Internal Audit, Managerial Auditing Journal, Vol:9/8, S:8-12. AKOZER, M. (2003). Kamuoyu Gözüyle Kamu Da Yolsuzluk Görüş Dergisi, Andvig, J., Fjeldstad, O. H., Amundsen, I., Sissener, T., Soreide, T.. (2001) Corruption A Review Of Contemporary Research. Norway,Michelsen Institute. ARASLI, H,Bavik, A. Ve Ekiz, H.E. (2006). The Effect of Nepotism on Human Resource Managment. The Case Of Three, Four and Five Star Hotels in Northern Cyprus,İnternational Journal of sociologie and Policy,Vol:26/7-8 ARASLI, Hüseyin. - Tümer, Mustafa, (2008). Nepotism, Favoritism And Cronyism: A Study Of Their Effects On Job Stress And Job Satisfaction In The Banking Industry Of North Cyprus, Social Behavior And Personality, Vol. 36/ 9, S. 1237-1250 AYTAÇ., İlhan Tülay. (2010). Kayırmacı Uygulamaları Sosyolojik Temeli. R. Erdem İçinde, Yönetim Ve Örgüt Açısından Kayırmacılık İstanbul: Beta Basım. AYTAÇ, Ö. (2010) Bürokratik Kayırmacılık: Enformel Bağlayıcılıkların Yönetim İlişkilerine Etkisi R. Erdem İçinde, Yönetim Ve Örgüt Açısından Kayırmacılık İstanbul: Beta Basım. 247
Bahar Barut BARBER,A.E., Wesson,M.J (1999). A Tale Of Two Job Markets: Organizational Size And İts Effects On Hirring Practices And Job Search Behavior., Personnel Pyschology. Vol:52/4, 841-868 BARNEY, Jay, Hesterly, Williams (1996); Handbook Of Organizational Studies, Sage, London. BARNEY, Jay, Ouchı, William(1986), Organizational Economics, Jossey- Bass, San Francisco. BERKMAN, Ü. (2010). Yolsuzlukla Mücadelede Yeni Strateji Arayışı: Devlet Merkezli Yaklaşımdan Toplum Ve Paydaş Merkezli Stratejiye Yöneliş. İş Ahlakı Dergisi, Sayı:6, S:81-93. BERLE, A. And Means, G. (1932) The Modern Corporation And Private Property. New York: Macmillan. BOADİ, E. G. (2000). Conflict Of Interest Nepotism And Cronyism. 9 th International Anti- Corruption Conference, Durban, South Africa, 10-15 October 1999.The Text Available on the IACC http://www.transparency.org/ıacc (03/04/15:01:25) BRİNKERHOFF, D. W.Goldsmith, A. A. (2002), Clientelism, Patrimo-Nialism And Democratic Governance: An Overview And Framework For Assessment And Programming. U.S: Agency For International Development Office Of Democracy And Government Press. Darman, G. M. (2004). Corporate Governance Worldwide. Paris: ICC DENZAU, A., Munger, M. (1986), Legislators And İnterest Groups: How Unorganized İnterests Get Represented, American Political Science Review, Vol:80/1 S:88-102. DRAGOMIR, V. (2008). Highlights For A History Of Corporate Governance European Journal Of Management, S.1-12 EISENHARDT, K. (1989) Agency Theory: An Assessment And Rewiew, The Academy Of Management Review, Vol:14/1, S:57-74. ERDEM, R Kolektif Yayın. (2010). Kayırmacılık / Ayrımcılık, Yönetim Ve Örgüt Açısından Kayırmacılık, S:1-10istanbul: Beta Basım. FAMA E. (1980), Agency Problems And The Theory Of The Firm, The Journal Of Political Economy, Vol:88/2 S:288-307. FAMA E. And Jensen, M.C. (1983), Separation Of Ownership And Control, Journal Of Law And Economics, Vol:26 S: 301-325. HAMİLTON, D.K (2010), Patronage in Illinois:The Political Subjugationof Public Administration Review of Public Personnel Administration SAGE Publications Vol:30/2 137 165. HANNAN, M., Freeman, J (1977), The Population Ecology Of Organizations American Journal Of Sociology, Vol: 82 S:5 248
Vekâlet Kuramı Perspektifinden Kayırmacılık Kavramı HARRIS, Milton, Ravıv, Arthur (1978); "Some Results On Incentive Contracts With Applications To Education And Employment, Health Insurance And Law.Enforcement", The American Economic Rewiev, Cilt 68/1, S. 20-30. HORNBY, A.S. (1985), Oxford Advanced Learner s Dictionary of Current English Oxford Üniversty Press. (Akt: Erdem,R. vd.(2010) Yönetim ve Örgüt Açısından Kayırmacılık, İstanbul-Beta Yayıncılık HYE-RİN, L., Mckercher, B. Ve Kim, S.S. (2009), The Relationship Between Convention, Hosts And Professional Conference Organizers, International Journal Of Hospitality Management.Vol:28, S:556 562. JENSEN, M. Ve Meckling, W. (1976), Theory Of The Firm: Managerial Behavior, Agency Costs And Ownership Structure, Journal Of Financial Economics, Vol:3, S:305 360. JOFFE, Alexander H. (2004), Nepotism For All Times, Society, September / October, S:74 79. JOYCE, V.S ; Adhikari, A. Ve Tondkar Rasoul H.; (2005), Exploring Differences İn Social Disclosures İnternationally: AStakeholder Perspective http://www.sciencedire ct.com (02.05.2015:03:50) KHATRİ, N., Tsang, W. K. E., Begley, T. M. (2006). Cronyism: a cross-cultural analysis.journal of International Business Studies, Vol: 37, 61-65. KARAKAŞ, M. Ve Çiçek, H. (2009), Vergi Yükümlülerinin Yolsuzluğa İlişkin Tutum Ve Tepkileri: Gaziantep Örneği. Sosyo-Ekonomi Dergisi Sayı:1, S:47-76. KAUFMAN, R.R. (1974), The Patron-Client Concept And Macro-Politics: Prospects And Problems, Comparative Studies İn Society And History, Vol:16/4, S:284-308. KEEFER, P. (2007), Clientelism, Credibility, And The Policy Choices Of Young Democracies, American Journal Of Political Science, Vol:51/4, S:804-821. KİM, K-Ho. (2004), Favoritism And Reverse Discrimination, European Economic Review, Vol:51 S:101 123 LOEWE, M; Blume, J; Schonleber, V; Seibert, S; Speer, J; Christian, V. (2007), The Impact Of Favouritism On The Business Climate: A Study On Wasta İn Jordan, Bonn: German Development Institute. S: 216 MEYDAN H. Ve Çetin F Kolektif. (2012), Örgüt Kuramları Ankara, Beta Yayın S:141-142. MİTNİCK, B; (2006), Origin Of The Theory Of Agency: An Account By One Of The Theory s Originations : http://www.pitt.edu/~mitnick/agencytheory/agencytheoryoriginrev11806r.htm (06/04/15:01:52) MORETTİNİ P.(2005), Favoritism İn The High Tech Workplace. http://www.pjmconsult.com/2005/11/favoritism-in-highechworkplace.html (05/04/15:02:10) NADLER, J.,Schulman, M. (2006), Favoritism, Cronyism, And Nepotism 249
Bahar Barut http://www.scu.edu/ethics/practicing/focusareas/governmentethics/introduction/cronyism.html# q2 (04/04/15:01:15) NICHOLSON, W. (1995), Microeconomic Theory Basic Principles And Extensions, 6th Edition, Thomson / South-Western, (02/05/2015,05:12) OKTAY, C. (1997), Yükselen İstemler Karşısında Türk Siyasal Sistemi Ve Kamu Bürokrasisi : İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Yayını. OZLER, D. Ve Büyükkarslan, A. (2011), The Overall Outlook Of Favorıtısm In Organızatıons: A Literatür Revıew. International Journal Of Business And Management Studıes, Vol:3/1, S:275-285. ÖNGEL, Volkan. (2014), Brezilya nın Değişmeyen Gerçeği Yolsuzluk, The Academic Elagance Issn2148-5933-Kasım 2014 S:38 ÖZSEMERCİ, K. (2002). Türk Kamu Yönetiminde Yolsuzluklar, Nedenleri, Zararları Ve Çözüm Önerileri. Ankara: Sayıştay Yayınları PERROW, Charles (1986); Complex Organizations: A Critical Essay, Random House, New York, PFEFFER, J., Salancik, G.R. (1978), The External Control Of Organization A Resource Dependence Perspective Harper & Row,Publishers, Newyork Ch:1-3 POLONSKY, M.Jay. Incorporating The Natural Environment İn Corporate Strategy: A Stakeholder Approach http://www.unext.fi (05.05.2015,02:30) ROSS, S.A., (1973) The Economic Theory Of Agency: The Principal's Problem, The American Economic Review, Vol:63/1, S:134-139. SARGUT S. Özen Ş. (2010), Örgüt Kuramları. Ankara. İmge Yayım SAVAŞ, V. F. (1997), Anayasal İktisat. İstanbul: Avcıoğlu Basım - Yayın. SCOTT, James C. (1972), Patron-Client Politics And Political Change İn Southeast Asia. American Political Science Review Vol:66/1-91-13 TUTUM, C. (1976). Yönetimin Siyasallaşması Ve Partizanlık. Amme İdaresi Dergisi, Sayı:9/4, S:9-32. XİN-ZHİ, Z., Hua, X., & Fei, C. (2010). The Normative Study Of Cronyism On Chinese Family Business. 2010 International Conference On E-Business And E- Government,(10491052).http://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?tp=&arnumber=559 09 80 (13.05.2015, 01:21) YAN, Y., & Bei, H. (2009). The Antecedents Of Organizational Cronyism. Management And Service Science, Mass 09 International Conference. 20 22 September, http://ieeexplore.ieee.org/stamp/stamp.jsp?tp=&arnumber=53048180 (13.05.2015,01:52) WARSHAW, M. (1998), The Good Guy s (And Gal s) Guide To Office Politics, Vol:14, http://www.fastcompany.com/online/14/politics.html (09.05.2015-02:21) http://www.tedmer.org.tr/pdf/yolsuzluk.pdf S:7 (10.04.2015-05:21) 250