İ Ç İ NDEKİ LER Önsöz... v Tablolar Dizini... xv Grafikler Dizini... xix Giriş... 1 A- BİRİNCİ BÖLÜM: İLÇENİN SOSYAL VE EKONOMİK YAPISI... 7 A.1. Kağızman İlçesinin Tarihçesi... 7 A.1.1. Tarih Öncesi Dönem... 7 A.1.2. Yazılı Tarih ve Sonrası Dönem... 14 A.1.2.1. Osmanlı Öncesi Dönem... 14 A.1.2.2. Osmanlıların Hâkimiyetine Geçişi... 16 A.1.2.3. Rusların İşgali... 19 A.1.2.4. Cenub-ı Garbi Kafkas Hükümet-i Cumhuriyeti Dönemi (1918-1919)... 21 A.1.2.4.1. Kağızman ın Kurtuluş Tarihine İmzasını Atan Bir Karakter: Ali Rıza Ataman... 22 A.1.2.5. Türkiye Cumhuriyeti Dönemi... 25 A.2. İlçenin Coğrafyası... 26 A.2.1. Konumu ve Arazi Yapısı... 26 A.2.2. Akarsu ve Gölleri... 29 A.2.3. Bitki Örtüsü... 31 A.2.4. Sarıkamış-Kağızman Yaban Hayatı Geliştirme Sahası... 31 A.2.5. İklim ve Yağışlar... 32 A.2.6. Yeraltı Kaynakları... 35 A.3. Demografik Yapısı ve Göç Olgusu... 37 A.3.1. Osmanlı Dönemi Nüfus... 38 A.3.2. Cumhuriyet Dönemi Nüfus... 42 A.3.2.1. Kars Merkez ve Diğer İlçelerin Nüfusu ve Göç Olgusu... 42 A.3.2.2. Kağızman İlçesinin 1927-2015 Yılları Arası Nüfus Yapısı... 45 A.3.2.3. Kağızman İlçe Nüfusunun Yaş Gruplarına Göre Dağılımı... 49 A.3.2.4. 1935 ve 2015 Nüfus Sayımlarına Göre Köyler ve Nüfusları... 51 ix
A.3.2.5. Kağızman Nüfusuna Kayıtlı Olanların İkamet Ettikleri İller... 54 A.3.2.6. Kağızman İlçesinde İkamet Edenlerin Kayıtlı Oldukları İller... 58 A.4. İlçede Eğitim ve Öğretim... 59 A.4.1. Okur-Yazarlık... 59 A.4.2. Eğitim Durumu (Okullaşma Oranı)... 62 A.4.2.1. İlk ve Orta Dereceli Okullar... 65 A.4.2.2. Kafkas Üniversitesi nin İlçedeki Birimleri... 66 A.5. İlçe Ekonomisi... 68 A.5.1. Endeks Çalışmalarında İlçenin Durumu... 68 A.5.1.1. 1994, 1995 ve 1996 Yıllarında TÜİK in Yaptırdığı İlçelerin GSYH Çalışması... 68 A.5.1.2. 2004 Yılı İlçelerin Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırması... 71 A.5.2. Tarım... 74 A.5.2.1. Meyve Üretimi... 76 A.5.2.2. Bitkisel Üretim... 79 A.5.3. Hayvancılık... 80 A.5.3.1. Büyükbaş Hayvancılık... 80 A.5.3.2. Küçükbaş Hayvancılık... 82 A.5.3.3. Kümes Hayvancılığı... 83 A.5.4. Arıcılık... 83 A.5.5. Sanayi... 86 A.5.6. Hizmetler ve Ticaret... 86 A.5.7. Kağızman Ekonomisinin Mukayeseli Üstünlük Teorisine Göre İncelenmesi... 88 A.6. Sosyal Yaşam ve Kültürel Yapı... 100 A.6.1. Geçmişten Günümüze Sosyal Yaşam ve Kültürel Hayat... 100 A.6.2. Tarihi ve Kültürel Miras... 102 A.6.2.1. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü nce Tescilli Kültür Varlıkları... 103 A.6.2.1.1. Camuşlu Kaya Resimleri... 103 A.6.2.1.2. Çallı Köyü Resimleri... 104 A.6.2.1.3. Çengilli Kilisesi... 104 A.6.2.1.4. Eski Kilise (Merkez Camii)... 105 A.6.2.1.5. Köroğlu (Morpet) Kalesi... 105 A.6.2.1.6. Keçivan Kalesi... 105 A.6.2.1.7. Kurgan Mezarlar... 106 A.6.2.1.8. Purut Deresi Mağara Yerleşmesi... 106 A.6.2.1.9. Paslı Köyü Tüneli... 106 A.6.2.2. Diğer Kültür Varlıkları... 107 A.6.2.2.1. Budakveren Yerleşmesi... 107 A.6.2.2.2. Kozlu Kaleleri... 107 x
A.6.2.2.3. Kuyumcular Yerleşmesi... 108 A.6.2.2.4. Kozlu Köyü Sulama Göletleri... 108 A.6.2.2.5. Çallı (Har) Kalesi... 109 A.6.2.2.6. Şaban Kalesi... 109 A.6.2.2.7. Sakasen Kalesi... 109 A.6.2.2.8. Geyikli Tepe Kaya Panoları... 109 A.6.2.2.9. Kızlar Kalesi... 110 A.6.2.2.10. Camuşlu Höyük... 110 A.6.2.2.11. Ağca Kalesi... 111 A.6.2.2.12. Tombultepe... 111 A.6.2.2.13. Kurbanağa Mağarası... 111 A.6.2.2.14. Yağlıca Kalesi... 112 A.6.2.2.15. Günindi Kalesi... 112 A.6.2.2.16. Örmeli Kalesi... 112 A.6.2.2.17. Çiçekli Kaya Panoları... 113 A.6.2.2.18. Tunçkaya Kaya Panoları... 113 A.6.2.2.19. Taşlıharabe Kalesi... 113 A.6.2.2.20. Taşlıköy Yerleşmesi ve Mezarlık Alanı... 113 A.6.2.2.21. Taşbilek Kalesi... 114 A.6.2.2.22. Karaboncuk Çeşmebaşı Kaya Panosu... 114 A.6.2.3. Tarihi Kağızman Evleri... 114 B- İKİNCİ BÖLÜM: SOSYAL VE EKONOMİK PROFİL ARAŞTIRMASI... 117 B.1. Araştırmanın Metodolojisi... 117 B.2. Katılımcıların Genel Demografik Yapısı... 118 B.2.1. Katılımcıların Cinsiyeti... 118 B.2.2. Katılımcıların Yaşı... 119 B.2.3. Katılımcıların Eğitim Düzeyi... 119 B.2.4. Katılımcıların Doğum Yeri... 120 B.2.5. Katılımcıların İkamet Ettikleri Yer... 120 B.2.6. Katılımcıların İkamet Ettikleri Süre... 121 B.2.7. Katılımcıların İkamet Ettikleri Yere Göre İkamet Zamanı... 121 B.2.8. Katılımcıların İlçede Yaşamaktan Duydukları Mutluluk... 122 B.2.9. Katılımcıların Meslekleri... 122 B.2.10. Katılımcıların Medeni Durumu... 123 B.2.11. Katılımcıların Çocuk Sayısı... 124 B.2.12. Katılımcıların Aylık Gelirleri... 124 B.2.13. Katılımcıların İkamet Ettikleri Evde Yaşayan Kişi Sayısı... 125 B.2.14. Katılımcıların Yaşadıkları Evin Mülkiyet Durumu... 125 B.2.15. Katılımcıların Yaşadıkları Evin Oda Sayısı... 125 B.2.16. Katılımcıların Araba Sahipliği... 126 B.3. Belediye Hizmetlerinde Vatandaş Memnuniyeti... 126 xi
B.3.1. Belediye Hizmetlerine Yönelik Hazırlanan Sorular... 129 B.3.2. Belediye Hizmetlerinden Duyulan Memnuniyetin Ölçek Ortalaması... 129 B.3.3. Belediye Hizmetlerinden Duyulan Memnuniyetin Tercih Sayısı... 132 B.4. Hastane (Sağlık) Hizmetlerinde Vatandaş Memnuniyeti... 135 B.4.1. Hastane (Sağlık) Hizmetlerine Yönelik Hazırlanan Sorular... 135 B.4.2. Hastane (Sağlık) Hizmetlerinden Duyulan Memnuniyetin Ölçek Ortalaması... 136 B.4.3. Hastane (Sağlık) Hizmetlerinden Duyulan Memnuniyetin Tercih Sayısı... 136 B.5. Eğitim Hizmetlerinde (İlkokul ve Ortaokul) Vatandaş Memnuniyeti... 138 B.5.1. Eğitim Hizmetlerine (İlkokul ve Ortaokul) Yönelik Hazırlanan Sorular... 138 B.5.2. İlkokul ve Ortaokul Hizmetlerinden Duyulan Memnuniyetin Ölçek Ortalaması... 139 B.5.3. İlkokul ve Ortaokul Hizmetlerinden Duyulan Memnuniyetin Tercih Sayısı... 140 B.6. Yüksekokul Hizmetlerinde Vatandaş Memnuniyeti... 141 B.6.1. Meslek Yüksekokulu Hizmetlerine Yönelik Hazırlanan Sorular... 141 B.6.2. Meslek Yüksekokulu Hizmetlerinden Duyulan Memnuniyetin Ölçek Ortalaması... 142 B.5.3. Meslek Yüksekokulu Hizmetlerinden Duyulan Memnuniyetin Tercih Sayısı... 142 B.7. Diğer Konularda Vatandaş Memnuniyeti... 144 B.7.1. Diğer Konulara Yönelik Hazırlanan Sorular... 144 B.7.2. Diğer Konularda Duyulan Memnuniyetin Ölçek Ortalaması... 145 B.7.3. Diğer Konulardaki Memnuniyetin Tercih Sayısı... 146 B.8. Güvenlik, Yaşam Memnuniyeti ve Geleceğe Bakış... 146 B.8.1. Katılımcıların Kağızman da Kendini Güvende Hissetmeleri... 147 B.8.2. Katılımcıların Evlerinde Kendini Güvende Hissetmeleri... 148 B.8.3. Katılımcıların Genel Mutluluk Düzeyi... 150 B.8.4. Katılımcıların Mutluluk Kaynağı Olarak Gördüğü Değerler... 152 B.8.5. Katılımcıların Mutluluk Kaynağı Olarak Gördüğü Kişiler... 154 B.8.6. Katılımcıların Geleceğe Dönük Umut Düzeyi... 156 B.8.7. Katılımcıların Ülkenin Bir Yıl Sonrasına Bakışı... 158 B.8.8. Katılımcıların Ülkenin Beş Yıl Sonrasına Bakışı... 161 B.9. İlçenin Sorunları... 165 B.9.1. Anket Kapsamında Belirlenmiş Sorunlara Vatandaşın Bakışı... 165 B.9.2. Katılımcıların Sorun Olarak Gördüğü Diğer Hususlar... 172 C- ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: GENEL DEĞERLENDİRME, ÖNERİLER VE SONUÇ... 175 C.1. Belediye İle İlgili Tespitler ve Öneriler... 175 C.2. Eğitim İle İlgili Tespitler ve Öneriler... 183 xii
C.3. Sağlık İle İlgili Tespitler ve Öneriler... 185 C.4. İlçenin SWOT Analizi... 186 C.5. Kağızman Medeniyet, Ekonomi ve Kalkınma Master Planı (KAMEK)... 196 C.5.1. Somut Proje Örnekleri... 199 C.5.1.1. Kayısı Üreticileri Kooperatifi... 199 C.5.1.2. Bal Üreticileri Kooperatifi... 200 C.5.1.3. Mağara Turizmi ve Kayaüstü Resimleri İle İlgili Öneriler... 201 C.5.1.4. Tarihi Kağızman Evlerinin Restorasyonu ve Turizme Kazandırılması... 203 C.5.1.5. Tıbbi ve Aromatik Bitki Yetiştiriciliği... 204 C.5.1.5.1.Çöven Bitkisi (Gypsophila) Yetiştiriciliği... 205 C.5.1.5.2.Salep (Orkide) Yetiştiriciliği... 206 C.5.2. İlçede Yapılacak Tarımsal Faaliyetlere Yönelik Destekler... 207 C.5.2.1. Ulusal Destek ve Teşvikler... 207 C.5.2.2. Bölgesel Destek ve Teşvikler... 209 C.6. Üretici Birlikleri İle İlgili Mevzuat... 210 C.7. Sonsöz... 218 KAYNAKÇA... 221 EKLER... 229 xiii