Su Kaynaklarının Sürdürülebilir Kullanımı ve Bütünleşik Yönetimi Öğr. Gör. Dr. Cem Polat ÇETİNKAYA DEÜ SUMER Su Kaynakları Yönetimi ve Su Kaynaklı Doğal Afetlerin Kontrolü Araştırma ve Uygulama Merkezi DEÜ Mühendislik Fakültesi İnşaat Mühendisliği Bölümü Hidrolik ABD
Su ve Suyun Geleceği (Geçmiş, Günümüz, Gelecek)
SU SORUNLARI Su Kıtlığı veya Fazlalığı Doğal nedenler, küresel ısınma, sosyal ve ekonomik nedenler, suya olan rekabet Su Kalitesi Doğal nedenler, antropojen faktörler
SU SORUNLARI Yönetim sorunları: Kötü yönetim Yönetimsizlik Su sorunlarının en önemli nedeni, kötü yönetim politikaları veya yönetim politikalarının yokluğudur.
TARİHÇE 80 lere kadar: Kapsam: SU YÖNETİMİ su miktarı (nerede ne kadar su var), sınırlı sayıda etken, ihtiyaçlar, olanaklar Amaç: su temini, ihtiyaçları olanaklarla karşılama Temel Faaliyet: PLANLAMA
80 lere kadar: Ölçek: Lokal, sınırlı SU YÖNETİMİ Su Yönetimi: Spesifik amaçlara yönelik sınırlı ölçekte planlama: lokal problemlere lokal çözüm getirme Yöntem ve teknolojiler
80 lerden sonra SU YÖNETİMİ Kapsam: Su miktarı, su kalitesi, hava kalitesi çölleşme, ormansızlaşma, hızlı kentleşme, nüfus artışı, toprak kalitesinin bozulması, iklim değişikliği ve diğer tüm çevre sorunları Tüm bu sorunlar birbirleriyle etkileşim içinde
80 lerden sonra Amaç: SU YÖNETİMİ Karmaşık, çok yönlü, çok sayıda ve türde sınır şartlarına bağlı Ölçek: Geniş ölçek, alansal, bölgesel, ulusal, küresel Lokal problemlere lokal çözüm artık geçersiz
SU YÖNETİMİ 80 lerden sonra Su Yönetimi Bütünleyici, çok sayıda probleme geniş ölçekte çözüm getirme Karmaşık Uluslar arası ilkeler Yeni yöntem ve teknolojiler Yeni yaklaşımlar ve kavramlar: Sürdürülebilirlik Entegre yönetim
KAVRAMLAR SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK BÜTÜNLEŞİK (ENTEGRE) SU (HAVZA) YÖNETİMİ ANLAMLARI?
DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ Su Kaynakları Yönetimi ve Su Kaynaklı Doğal Afetlerin Kontrolü Araştırma ve Uygulama Merkezi Günümüzde, Su Kaynakları Yönetiminin En Öncelikli Sorunu: Kısıtlı Su Kaynakları İle Artan Su Talebini Karşılamak. Su Kaynakları Arz-Talep Ekonomik Gelişim TALEP ARZ Sürdürülebilir Kalkınma Zorunluluğu
TARİHSEL GELİŞMELER 1972 yılında Stockholm'de yapılan Birleşmiş Milletler İnsan ve Çevresi Konferansı'nda "İnsan Çevresi için Harekat Planı" kabul edilmiş ve EARTHWATCH (Dünya Gözlemcisi) programı ele alınmıştır. Bu program halen GEMS (Küresel Çevre Gözlem Sistemi),ve GRID (Küresel İletişim Sistemi) gibi çeşitli programları içermektedir. 1977 yılında düzenlenen BM Su konferansı ve 1986 yılında UNEP (Birleşmiş Milletler Çevre Programı) tarafından gerçekleştirilen EMINWA (Kaynakları Karalarda olan Çevre Bakımından Güvenli İçsuların Yönetimi) programlarında çeşitli ülkelerin su politikalarının çevreyle bütünleştirilmesi esas alınmıştır.
DİĞER ULUSLAR ARASI FAALİYETLER 1990 yılında Stockholm Su Vakfı kurulmuştur. Bu vakıf aynı yıldan itibaren günümüze kadar her yıl Stockholm Su Sempozyumu adı altında uluslararası toplantılar düzenlenmektedir. 1996 yılındaki toplantıda Küresel Su Ortaklığı nın (Global Water Partnership-GWP) kuruluş konferansı gerçekleştirilmiştir. 1990 yılında, Küresel Çevre Hizmetleri (Global Environmental Facility - GEF) adı altında uluslararası bir pilot program oluşturulmuş; iklim değişikliği, biyolojik çeşitlilik, ozon tabakasının incelmesi ve uluslararası akarsularda kirlilik gibi dört temel çevresel sorun üzerinde yeni yaklaşımların geliştirilmesi hedeflenmiştir. 1996 yılında ise, bir ortamdaki su kaynakları ile ilgili olarak bilinç ve duyarlılığı arttırmak, küresel su kaynaklarının tüm canlıların yararına yönelik biçimde etkin olarak korunması, geliştirilmesi, planlanması, yönetilmesi ve kullanılmasını sağlamak üzere Dünya Su Konseyi (World Water Council - WWC) kurulmuştur.
Dublin Prensipleri ve Gündem 21 (1992) İnşan yaşamı, çevre ve ekonomik gelişim için gerekli olan su kaynakları sınırlı ve etkilere açık kaynaklardır. Su kaynaklarının geliştirilmesi ve yönetiminde her seviyeden politika geliştiriciler, planlamacılar ve kullanıcılar, katılımcı bir şekilde yer almalıdır. Su, rekabet eden kullanıcılar arasında ekonomik bir değere sahiptir ve ekonomik bir kıymet olarak göz önüne alınmalıdır. Su kaynaklarının geliştirilmesinde ve yönetiminde entegre yaklaşım göz önüne alınmalıdır (havza bazında ve diğer doğal kaynaklarla birlikte bütünleşik yönetim). Su kalitesi, talep ve arz birlikte değerlendirilmelidir. Su kalitesi ve su ekosistemleri mutlaka korunması gereken unsurlardır. Su kaynaklarının kullanılmasında ve yönetiminde sürdürülebilirlik yaklaşımı esas alınmalıdır.
1992 yılında Rio da düzenlenen Dünya Çevre ve Kalkınma Zirvesi: su kaynakları sürdürülebilir kalkınmanın temelini oluşturmakta; bu kaynakların sürdürülebilir gelişimi ve yönetimi esas olmaktadır. Sürdürülebilir kalkınma hedefi, ilk kez 1992 de Rio Dünya Zirvesinde ortaya konmuş ve daha sonra çeşitli platformlarda genişletilerek ele alınmıştır.
Birleşmiş Milletler in 2000 Yılı Milenyum Deklarasyonu nda temel hedefler şöyle belirlenmiştir (UN, 2003): 2015 yılına kadar, güvenli içme suyuna erişemeyen insan nüfusunun yarıya indirilmesi; yerel, bölgesel ve ulusal ölçeklerde, suyun yeterli ve hakça tahsisini öngören su yönetimi stratejilerinin geliştirilmesi ve böylelikle su kaynaklarının sürdürülebilir olmayan kullanımlarının durdurulması.
21. Yüzyılın başında yerküremiz önemli bir su krizi ile karşı karşıyadır. Sorunların, su kaynaklarının yönetimindeki eksikliklerden ve hatalardan kaynaklandığı teşhisine varılmakta; yönetimde sürdürülebilirliğin sağlanması gerektiği vurgulanmaktadır (2003 te Kyoto da düzenlenmiş olan 3. Dünya Su Forumu sonucunda yayınlanan Dünya Su Gelişim Raporu - World Water Development Report). Rio + 10 (2002) Rio + 20 (2012) Avrupa Ülkeleri: Su Çerçeve Direktifi (2000) Diğer Su Forumları
SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK Sürdürülebilirliğin kesin bir tanımı yoktur; farklı kişilerce farklı şekillerde yorumlanmaktadır. En genel anlamıyla sürdürülebilir kalkınma sözcüğü, bugünün hedef ve ihtiyaçlarının, gelecek jenerasyonların hedef ve taleplerini tehlikeye sokmadan karşılanması; kalkınmanın bu felsefe içinde gerçekleştirilmesi anlamına gelmektedir (kaynak değerlendirilmesinde kısa vade yerine uzun vadeli hedefler). SORU: Su yönetiminin sürdürülebilir olup olmadığını nasıl değerlendireceğiz? Yönetim kararlarının verilmesinde kararların sürdürülebilir olmasını nasıl garantileyeceğiz?
SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK GÖSTERGELERİ Gündem 21 in 8. inci Bölümü: - kalkınma ve yönetim kararlarının verilmesinde sürdürülebilirliğin sağlanması - kaynak geliştirilmesi ve yönetimde: 1. ekonomik açıdan verimli, 2. sosyal açıdan eşitliği gözeten (hakça) 3. çevre açısından sağlıklı kararların verilmesi. Sürdürülebilirlik: ekonomik, sosyal ve çevresel olmak üzere üç kriter (göstergeler) açısından değerlendirilir (SAYISALLAŞTIRMA): Sosyal göstergeler Ekonomik göstergeler Çevresel göstergeler
Kaynak Kullanımının Sürdürülebilir Sınırları Yenilenebilirlik Dayanım İyileşebilirlik
YÖNETİM ANLAYIŞLARI EKONOMİ ÇEVRE SOSYAL SOSYAL ÇEVRE EKONOMİ
SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMANIN SINIRLARI ÇEVRE SOSYAL EKONOMİ SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMANIN SINIRLARI
EKONOMİK Fayda / Masraf KURUMSAL STÖ rolü Sistem verimliliği Yasal / Politik unsurlar Cinsiyet eşitliği Jenerasyonlar arası eşitlik ÇEVRESEL SOSYAL Kıyı bölgesi su kalitesi Çevre sağlığı Sosyal ihtilaf seviyesi Su ihtiyacının karşılanması Sürdürülebilirlik göstergelerinin 4 boyutlu yapısı.
Sürdürülebilirliğin Boyutları 5. Boyut: Bilgi Diğer 4 boyut hakkında sağlıklı ve güvenilir bilgi edinme Bilgi bazlı Karar Verme Ölçüm Sistemleri Sistematik gözlem
ENTEGRE (BÜTÜNLEŞİK) SU KAYNAKLARI YÖNETİMİ SEBEP: a) çevrenin tüm doğal kaynaklarıyla bir bütün oluşturması; (Çevrenin bütünlüğü) b) her türlü gelişim planlarının sürdürülebilir kalkınma felsefesi içinde gerçekleştirilme zorunluluğu (sosyal, ekonomik, politik, yasal, idari unsurlar). C) iklim değişikliği (tüm çevresel kaynakları çeşitli biçimlerde etkilemekte) SONUÇ: SU KAYNAKLARININ ENTEGRE YÖNETİMİ
ENTEGRASYON Çevresel ortamların entegrasyonu (hava, su, toprak, yüzeysel sular, yeraltı suyu, arazi kullanımı, erozyon, sulak alanlar, kıyılar, vs. ve bunların etkileşimleri) Çevresel faktörlerle sosyal, ekonomik, politik, kurumsal ve yasal unsurların entegrasyonu (SÜRDÜRÜLEBİLİRLİK) Disiplinlerin entegrasyonu Aktörlerin entegrasyonu (KOORDİNASYON) Mali kaynakların entegrasyonu Yönetim araçlarının entegrasyonu (Karar destek sistemleri veri tabanları, modeller, CBS, uzman sistemler) İklim değişikliği ve riskler
ENTEGRE HAVZA YÖNETİM MODELİNİN AŞAMALARI 1. TANILAMA 2. BİLGİ SİSTEMİ 3. KARAR DESTEK SİSTEMİ 4. UYGULAMA 5. İRDELEME
AKTÖRLERİN VE YÖNETİM AMAÇLARININ BELİRLENMESİ HAVZA SİSTEMİNİN TANILANMASI ÖLÇÜM-AĞI İYİLEŞTİRİLMESİ VERİ GÜVENİLİRLİĞİ VERİ TABANLARININ OLUŞTURULMASI VERİ ANALİZLERİ ONLINE VERİ AKTARIMI (SENARYO ÜRETİMİ) HAVZA MODELLEMESİ KARARLARIN SINANMASI VE ETKİ DEĞERLENDİRMESİ KARAR MODELLERİ YÖNETİM KARARLARININ BELİRLENMESİ UYGULAMA VE İZLEME AKTÖRLERİN, YÖNETİM AMAÇLARININ VE ÖNERİLEN YÖNETİM PLANININ SORGULANMASI
AKTÖRLERİN VE YÖNETİM AMAÇLARININ BELİRLENMESİ Karar vericiler ve su kullanıcılarının belirlenmesi Politika analizi Disiplinlerarası amaçların belirlenmesi Su kullanım amaçlarının belirlenmesi Sınır şartları ve etkilerin belirlenmesi HAVZA SİSTEMİNİN TANILANMASI Sistem elemanları (akım, kalite, toprak,..vs) tanılanması Elemanlar arası ilişkilerin ortaya konması Sosyal, yasal, ekonomik, idari yapı ve unsurların tespit edilmesi Problemlerin, kaynak ve sınır şartlarının tanılanması
ÖLÇÜM-İZLEME SİSTEMLERİNİN İYİLEŞTİRİLMESİ VERİ GÜVENİLİRLİĞİNİN ARAŞTIRILMASI VERİ TABANLARININ (DATABASE) OLUŞTURULMASI VERİ ANALİZLERİ ONLINE VERİ AKTARIMI
ALTERNATİF KARARLARIN OLUŞTURULMASI (SENARYO ÜRETİMİ) HAVZA MODELLEMESİ Hidrolojik Modeller Su Kalitesi Modelleri Veri-model-CBS entegrasyonu KARARLARIN SINANMASI VE ETKİ DEĞERLENDİRMESİ KARAR MODELLERİ Risk ve Güvenilirlik Analizi Belirsizliklerin İrdelenmesi Duyarlılık analizi
YÖNETİM KARARLARININ BELİRLENMESİ UYGULAMA VE İZLEME
PAYDAŞLARIN KATILIMI Paydaş Analizi Aktörler Paydaşların tercihleri Kararlara paydaş katılımının sağlanması
KARAR VERME Entegrasyon (teknik, çevresel, ekonomik, sosyal, kurumsal ve yasal unsurlar) Gerekli 3 temel unsur: 1.Seçenek yönetim planları 2.Karar vermek için kriterler 3.Seçenekler arasında seçim yapabilmek için yöntem
ÜLKEMİZDE ENTEGRE YÖNETİM OLANAKLARI Günümüzde gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde (Türkiye dahil) entegre havza yönetiminin gerekliliği kabul edilmekle beraber, yaklaşımın tümüyle başarılı olarak uygulanabildiği örnekler oldukça azdır. Hatta pek çok ülkedeki uygulamalar başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Ülkemizde ise GAP planlaması, geçmişten bugüne giderek entegre havza yönetimi şekline dönüşen başarılı uygulamalardan biridir. Hatta, çeşitli yönleriyle (örneğin, entegre yönetim için bir idari mekanizmanın kurulmuş olması; fiziksel, sosyal, ekonomik, idari vs. gibi pek çok hedef ve unsurun entegre biçimde ele alınması) GAP, dünyada da sayılı örnek uygulamalardan biri olarak tanımlanabilir.
ORTAK NOKTA Tüm havzalarımızda benzer sorunlar: Su kıtlığı Su kirliliği NEDEN: Yönetim Sorunları
TÜRKİYE DE YÖNETİM SORUNLARI nüfusa ve işletmeye bağlı olarak talep artışı (suya olan rekabet artışı); tarımsal sulama ve şebeke sistemlerinde yüksek kayıp ve kaçaklar; bilinçsiz su kullanımı ve su tasarrufu eksikliği evsel ve endüstriyel arıtılmış suların yeniden kullanım olanaklarının yeterince değerlendirilmemiş olması; su kirliliği; kurumsal sorunlar; kanun eksikliği (Ulusal Su Kanunu?) sınır aşan ve sınır oluşturan sular ile ilgili sorunlar AR-GE çalışmalarının yetersizliği kamu kuruluşlarında kapasite geliştirilmesi sorunları
Kötü Yönetim veya Yönetimsizlik Bütüncül yaklaşım eksikliği Lokal problemlere lokal çözüm getirilmesi Sürdürülebilirliğin gözetilmemesi Bilgi, ölçüm, gözlem eksikliği Küresel ısınma mazeretine sığınma Risklerin dikkate alınmaması Önlem alma hızının, problemin gelişme hızından daha düşük olması Yönetim politikalarının geliştirilmemiş veya sağlıksız, eksik olması
GÜNCEL YENİ SORUN: KÜRESEL ISINMA 80 lerden beri biliniyor Küresel ısınma kanıtlanmış, ancak iklim değişikliği kanıtlanmamış Doğal ve antropojen kaynaklı Ne Yapılabilir: RİSK TABANLI TASARIM (senaryo üretimi, iklim değişikliği senaryolarının bölge bazında irdelenmesi, karar vermede risklerin hesaplanması) KÜRESEL ISINMA, YÖNETİMSİZLİĞİN BAHANESİ OLMAMALI
ÜLKEMİZDE ENTEGRE YÖNETİM OLANAKLARI yeni teknolojilere (veri toplama sistemleri, modelleme, CBS ve Uzman Sistemlerin entegre uygulamaları) yer verilmesi; risk ve belirsizlik analizlerinin yapılması; çeşitli karar senaryolarının oluşturulması ile daha etkin yönetim politikalarının aranması; kamu kuruluşlarında kapasite geliştirilmesi (personel yetiştirilmesi, eğitim); kuruluşlar arası koordinasyonun sağlanması (su yönetimi ile ilgili bilgi ve deneyim birikimi olan AR-GE birimleriyle, özel kuruluşlarla ve üniversitelerle daha sıkı işbirliğinin kurulması) ülkemizde eksikliği önemli ölçüde hissedilen Su Yasası nın çıkarılması;
GÜNCEL DURUM Kaynakların etkin kullanımı konusunda günümüzde sorumlu olan kuruluş Orman ve Su İşleri Bakanlığı ile bünyesindeki Su Yönetimi, DSİ gibi Genel Müdürlüklerdir. Son yılda su kaynaklarının yönetimi ile ilgili önemli ve olumlu idari adımlar atılmış, Türkiye Su Enstitüsü gibi yeni oluşumlar gerçekleşmiştir. Faaliyetler: Su kanunu çalışmaları SÇD ye uyum çalışmaları Kapasite geliştirme projeleri Havza eylem planları (yönetim planlarına geçiş) Ulusal Su Bilgi Sistemi kurulması çalışmaları