ISSN: 1309 4173 (Online) 1309-4688 (Print) Volume 5 Issue 2, p. 387-395, March, 2013 Erzurum un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış A Glance at the Ancient Period Studies of Erzurum Yrd. Doç. Dr. Selma Pehlivan Sakarya Üniversitesi- Sakarya Öz: Bu makalede İlkçağ dan Ortaçağ tarihine kadar uzanan dönemde Erzurum ile ilgili bilgi veren kaynaklar incelenilerek bölgenin İlkçağ dönemine ait karanlıkta kalan geçmişinin aydınlatılması için yapılan çalışmalar sunulmaktadır. Anahtar Kelimeler: Erzurum, Ksenophon, Urartu, Karaz Abstract: This article examines the ancient and medieval historical records on Erzurum and introduces contemporary works to shed lights on the ancient history of the region. Key Words: Erzurum, Ksenophon, Urartu, Karaz Erzurum, Doğu Anadolu Bölgesi nin kuzeyinde yer alan önemli bir şehirdir. Erzurum, aynı adı taşıyan ovanın güneydoğusunda, Palandöken Dağlarının kuzey eteklerinde, hafif eğimli yüzeyler üzerinde kurulmuştur. Şehir, Erzurum Kalesi çevresinde yerleşmiştir. Bugün genişleyen şehrin ortalama yüksekliği 2000 m yi aşmıştır. Erzurum, doğal güzellikleri nedeniyle turizm açısından değer kazanmıştır. Şehir, kuzeye ve güneye doğru ulaşımını sıradağların geçit verdiği yörelerden sağlamaktadır. Ancak Erzurum şehri, ticari, sosyal, ekonomik ve politik yararlarını doğu-batı yönünde geliştirmiştir. Doğunun ticari ürünlerini batıya aktaran İpek Yolu da Erzurum şehrinden geçmektedir. İpek Yolu nun şehirden geçmesi özellikle ticari zenginliğin oluşmasını sağlamıştır. Erzurum il topraklarının yüzölçümü 25.083 km 2 olup Doğu Anadolu Bölgesi nin en büyük ilidir. Yeryüzü şekilleri incelendiğinde çoğunlukla platolar, depresyon ovaları ve dağlık bölgelerin varlığı dikkat çekicidir. 1 Erzurum un İlkçağ tarihine ait birçok problem bulunmaktadır. Ancak çözüme yönelik çalışmalar 19. yüzyıldan itibaren başlamıştır. Erzurum un tarihini aydınlatmaya çalışan bilim insanları, Erzurum ile ilgili bilgilere antik çağlarda bölgeye gelen ve bölgeyle ilgili tespitlerini kaleme alan Ksenophon dan ulaşmaktadırlar. Yazar, eserinde Yunanlı askerlerle birlikte katıldığı Pers Savaşı sonrası komutayı ele alarak askerleri sağ salim geri götürme çabasını anlatmıştır. Yazar, Doğu Anadolu nun dağlık yapısı içerisinde doğal yolları kullanarak Karadeniz e ulaşmayı başarmıştır. Bu uzun ve yorucu yolculuğunu Anabasis adlı eserinde kaleme almıştır 2. Doğu Anadolu ya geldiğinde Fırat, Dicle ve Çoruh ve çevresinde yaşayan halklar hakkında bilgiler sunmuştur. Daha sonra bölgeyi gezen seyyahlarda Ksenophon un bilgilerini kullanmışlardır. Ksenophon un Doğu Anadolu dan geçerek Karadeniz e ulaştığı 1 H. Doğanay, Erzurum un Genel Coğrafi Özellikleri, Şehr-i Mübarek, Ankara, 1989, 243-355. 2 Ksenophon, Anabasis.
Erzurum un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış 388 yolu tespit etmek için çalışma başlatan çok sayıda bilim insanı da olmuştur. Bu bilim insanlarının en ünlüsü C. F. Lehmann-Haupt Erzurum çevresindeki Urartu yazıtlarını araştırdığı gibi Ksenophon un geçtiği yolu da tespit etmeye çalışmıştır 3. Bu bilim insanı, Doğu Karadeniz sahilinden başladığı yolculuğuna Bayburt Erzincan üzerinden Erzurum a giriş yaparak devam etmiştir. Erzurum a, Aşkale Ilıca yolunu izleyerek gelerek şehrin kuzeyinde yer alan ve Kalor 4 olarak adlandırılan Urartu yerleşmesini tespit etmiştir. Bu yerleşme ile ilgili geniş bir çalışma, Çilingiroğlu tarafından yapılmış ve yayınlanmıştır 5. Lehmann-Haupt, Erzurum dan doğuya doğru ilerlemesine devam ederek Pasinler e ulaşır. Pasinler in merkezinde yer alan Hasankale yi incelemesine rağmen kalede bulunan Urartu yazıtını görmemiştir. Pasinler ile ilgili yaptığı değerlendirmede ise Ksenophon un Oltu civarına ulaştığı bölgenin burası olduğuna karar vermiştir. 6 Lehmann- Haupt, daha sonra Pasinler den hareketle Horasan ve Tahir geçidinden geçerek yoluna devam etmiştir. Erzurum ve çevresi ile ilgili bize bilgi sunan yazarlardan biri de İbn-i Battuta dır. Yazar 1336 1337 yıllarında Erzurum a gelmiş, Ahi Toma zaviyesinde konuk olmuştur. Battuta, şehrin çok geniş bir yerleşim alanına sahip olduğunu, fakat iki Türkmen boyu arasındaki mücadele yüzünden büyük bir kısmının viraneye döndüğünü belirtmektedir. Battuta nın belirttiği bu iki Türkmen boyu, Akkoyunlu ve Karakoyunlulardır 7. İspanyol elçisi Clavio, Timur un huzuruna çıkmak için deniz yolu ile Trabzon a ulaşmıştır. Trabzon dan hareket eden Clavio, Gümüşhane Erzincan yoluyla Erzurum a varmıştır. Erzurum ile ilgili gözlemlerini yazan Clavio, Erzurum Kalesi, kale surları ve iç kalede oturanlarla ilgili önemli bilgiler vermiştir 8. Erzurum ile ilgili bilgi aktaranlardan birisi de Evliya Çelebi dir. Birçok defa Erzurum a gelen Evliya Çelebi 1646 daki gelişinde 1 yıl boyunca şehirde kalmıştır. Bu süre içinde çevredeki tarihî yapıları ve hayat tarzını incelemiş, iklim ve bitki örtüsü hakkında bilgiler vermiştir. Aktardığı bilgilerde abartıyı kaçırmış olmasına rağmen bize kıymetli bilgiler sunmuştur 9. 19. yüzyılın başlarından itibaren bölgeye çok sayıda araştırmacı, seyyah, 10 tüccar, asker gelmiş ve eserlerinde 11 Erzurum ve çevresi hakkında bilgi vermişlerdir. Bu eserlerin önemli bir kısmında şehrin coğrafi konumu, tarihi, kültürel yapısı, etnik yapısı, madenleri ve ticari hayatı ile ilgili bilgilere yer verilmiştir. 3 C. F. Lehmann-Haupt, Armenien II-2, Leipzig, 1926, 704. 4 C.F. Lehmann-Haupt, Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II, Berlin-Leipzing, 1928-1935, 731vd.; N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları, Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000, 121; A., Ceylan, The Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age, Anatolian Iron Age V, 2005, London, 21-29. 5 A. Çilingiroglu, Diauehi de Bir Urartu Kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe), AnAr VIII, 1982, Ankara, 191-194. 6 C. F. Lehmann-Haupt, Armenien II-2, Leipzig, 1926, 704 vd. 7 İbn-i Batuta, İbn Battuta Seyahatnamesi, H. 1335, 328. 8 R. G. Clavio, Timur Devrinde Kadis ten Semerkand a Seyahat I-II, İstanbul, 1943, 84 vd. 9 M. Eren, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I. Cildin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, İstanbul, 1960, 218. 10 Victor Fontanier, Aleksandr Puşkin, Robert Curzon gibi seyyahlar bölgeye gelmişlerdir. 11 V. Par Fontanier,, Voyages en Orient, Entrepris Par Ordre du gouvernement Français de L annee 1821 a L annee 1829, Paris, 1829.; Aleksandr Puşkin, Erzurum Yolculuğu, Çev. Ataol Behramoğlu, İstanbul, 2008.; Robert Curzon, Armenia: A Year at Erzeroom and on the Frontiers of Russia, Turkey and Persia, New York, 1854.
389 Selma Pehlivan Erzurum Prehistoryası ile ilgili çalışmalar İ. K. Kökten tarafından yapılmıştır. Bölgede incelemelerde bulunan K. Alot, 1942 yılında Erzurum Hasankale arasında, Erzurum dan 20 30 km uzaklıkta, karayolunun 300 km güneyinde, bazalttan yapılmış ve aşınmış Lavalloisie teknikte bir alet bulmuştur 12. Kökten, bölgede kısa süreli 2 prehistorya araştırması yapmıştır. Erzurum un kuzeydoğusunda Dumlu çevresinde, yüzeyde bazalttan yapılmış iki yüzü yontuk Alt Paleolitik tipinde 2 adet Sheelleen alet ele geçirilmiştir. Yine Erzurum Hasankale demiryolunun kuzeyindeki yamaçlarda siyah obsidyenden yapılmış Üst Paleolitik tipte Avrignacien bir yonga alette ele geçirilmiştir 13. Kökten ayrıca bölgedeki İlk Tunç Çağı Yerleşmeleri Susuz, Kültepe, Bulamaç, Tilkitepe, Çöğender höyüklerinde tespit etmiştir. 14 Erzurum bölgesinde yapılan kazı çalışmalarına ise H. Z. Koşay tarafından yürütülen Karaz Kazısı ile başlanmıştır. Karaz Kazısı, 22 29 Temmuz 1942 tarihlerinde bir sondaj ile başlamış, 17 Temmuz 08 Ekim 1944 tarihinde yapılan kazı ile sonuçlanmıştır 15. Karaz kazısını 1960 yılında yapılan Pulur kazısı ile 1961 yılında yapılan Güzelova kazısı takip etmiştir 16. Bu kazılarda elde edilen verilerden büyük bir kısmının İlk Tunç Çağı nın önemli kültürü olan Karaz Kültürü ne ait olduğu anlaşılmıştır. Koşay, Karaz Kültürü nün de Hurrilere ait olabileceğini ifade etmiştir 17. Bölgedeki İlkçağ tarihi araştırmalarına katılan değerli bir bilim insanı da E. Bilgiç tir. 1964 yılında Atatürk Üniversitesi nden bilim insanlarının da katılımı ile Pasinler in 25 km güneydoğusunda bulunan Avnik Köyü nde incelemelerde bulunmuştur. Köyün cami duvarının yanına konulan bir Urartuca kitabe tespit etmiştir. Kitabe Ermeniler tarafından mezar taşı olarak kullanılmıştır. Bu kitabe Bilgiç tarafından okunmuş ve Erzurum Müzesi ne kazandırılmıştır 18. 12 M. S. Şenyürek, Anadolu da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not, DTCFD 2/2, Ankara, 1944, 349-352. 13 İ. K. Kökten, Kars ın Tarih öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor, Belleten 7/27, Ankara, 1943, 601-613; İ. K. Kökten, Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar, Belleten 8/32, Ankara, 1944, 659-680; İ. K. Kökten, 1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları, Belleten11/43, Ankara, 1947a, 431-472; İ. K. Kökten, Bazı Prehistorik İstasyonlar Hakkında Yeni Gözlemler, DTCFD 5/1-5, Ankara, 1947b, 223-236; İ. K. Kökten, 1947 Yılı Tarih Öncesi Araştırmaları, Belleten 12/45, 1947c, Ankara, 223-226. 223 vd.; İ. K. Kökten, Kars ın Tarih Öncesi, TT Kong. 3, Ankara, 1948, 194-204. 14 H. Z. Koşay, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984, 12. 15 H. Z. Koşay - K. Turfan, Erzurum-Karaz Kazısı Raporu, Belleten 23/91, Ankara, 1959, 349-413; G. Kozbe, A. Ceylan, Y. Polat, T. Sivas, H. Sivas, I. Şahin, D. Tanrıver, Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri- 6 a-b Demir Çağları, İstanbul, 2008. 16 H. Z. Koşay, Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları), Atatürk Konferansları I, Ankara, 1964, 91-94; H Z. Koşay, H. Vary, Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Ankara, 1964; H. Z. Koşay, H. Vary, Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961, Ankara, 1967; M. Pehlivan, En Eski Çağlardan Urartu nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1984, 44. 17 H. Z. Koşay, Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 1984. 18 E. Bilgiç, The Place of Erzurum District in the History of Urartu and Discussion on Alleged Urartu Armenian Relationship, Ankara, 1993, 15; Bu kitabe Aydın tarafından değerlendirilmiştir. Ayrıntılı bilgi için bkz. N. Aydın, Güzelhisar Urartu Kitabesi, Belleten LV/213, Ankara, 1991, 323-330.
Erzurum un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış 390 Atatürk Üniversitesi nde görev yapan bilim insanlarından Çilingiroğlu da Erzurum un kuzeyinde Umudum Köyü nde yer alan Urartu Kalesi ile ilgili araştırmalarda bulunmuş ve bunları yayınlamıştır 19. Bölgedeki geniş ve uzun soluklu ilkçağ ile ilgili bilimsel çalışmaları M. Pehlivan başlatmıştır. En Eski Çağlardan Urartu nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi adlı doktora çalışması için bölgede incelemeler yapmış ve bu çalışmasını 1984 yılında tamamlamıştır 20. Daha sonra bölgeye M.Ö. II. binde hâkim olan Hayaşa ve M.Ö. I. binde hâkim olan Dayae (ni) / Diaue (hi) ile ilgili yayın yapmıştır. Pehlivan sadece kaynak bilgileri ile sınırlı kalmamış, bunların coğrafyadaki izlerini de araştırmıştır 21. Erzurum ve çevresi ile ilgili çalışmalarını sempozyum bildirileri ve makaleler ile devam ettirmiştir 22. Erzurum Müzesi, bölge müzesi olması özelliğinin yanı sıra bölgede yapılan bilimsel çalışmalara katkı sağlamıştır. Erzurum Müzesi Müdürü Erkmen başkanlığında bölgede çok sayıda kazı çalışması yürütülmüştür. Erzurum Pasinler karayolu üzerinde bulunan Yiğittaşı (Sos) Köyü nde bulunan Sos Höyük te müze başkanlığınca 1994 yılında başlatılan kazı çalışması daha sonra Bakanlar Kurulu kararıyla Sagona tarafından yürütülmüştür. Sos Höyük, tabakalama veren bir yerleşme olduğu için bölge tarihinin aydınlatılmasında önemlidir 23. Erzurum Müzesi başkanlığınca yürütülen bir diğer kazı çalışması da Erzurum Pasinler Kalesi kazısıdır. Erzurum un 39 km doğusunda yer alan Pasinler (Hasankale) Kalesi nde kazı çalışmaları, müze başkanlığınca, Ceylan ın bilimsel başkanlığında 2001 yılında yapılmıştır 24. Bölgedeki Urartu varlığının bilinmesi ve mimari yapıların ortaya çıkarılması açısından Pasinler Kazısı önemli sonuçlar vermiştir. Müze kazılarından biri de Erzurum Kale kazısıdır. Kalede kazı çalışmaları, Atatürk Üniversitesi hocalarının katılımıyla 2000 yılında başlatılmıştır 25. Bir süre ara verilen kazı çalışmaları, 2005 yılından itibaren müze başkanlığınca bilimsel başkanlığını Ceylan ın yaptığı bir ekip tarafından devam ettirilmiştir 26. 19 A. Çilingiroglu, Diauehi de Bir Urartu Kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe), AnAr VIII, 1982, Ankara, 191-194; N. Çevik, Urartu Kaya Mezarları, Ölü Gömme Gelenekleri, Ankara, 2000, 121; A. Ceylan, The Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age, Anatolian Iron Age V, London, 2005, 21-29. 20 M. Pehlivan, En Eski Çağlardan Urartu nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), Erzurum, 1984. 21 M. Pehlivan, Daya (e) ni /Diau (e) hi, Erzurum, 1991b.; M. Pehlivan, Hayaşa, Erzurum, 1991c. 22 M. Pehlivan, Karaz ve Hurriler, 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi-I, Van, 1990, 168-176; M. Pehlivan, Başlangıçtan Urartu'nun Yıkılışına Kadar Bayburt ve Yöresi, 100. Yıl Üniversitesi. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi II, Van, 1991a, 326-334.; Pehlivan, M., Kaşkaların Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi, 100. Yıl. Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi-2, Van, 1991d, 27-50. 23 A.G. Sagona, C. Sagona, M., Erkmen, I. Thomas, Excavations at Sos Höyük 1995: Second Preliminary Report Anatolian Studies 46, 1996, 27-52. 24 M. Erkmen, A. Ceylan, 2001 Pasinler Kalesi Kazısı, XIII. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Ankara, 2003, 17-28; A. Ceylan, Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars- Iğdır (1998-2008), Erzurum, 2008; G. Kozbe, A. Ceylan, Y.Polat, T. Sivas, H. Sivas, I. Şahin, D. Tanrıver, Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-6 a-b Demir Çağları, İstanbul, 2008. 25 M. Erkmen, A. Ceylan, H. Yurttaş, M. Karaosmanoğlu, G. Barın, 2000 Yılı Erzurum Kalesi Kazısı, XII. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, Kuşadası, 2001, 73-84. 26 A. Ceylan, 1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması, XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2000, 181-193; A. Ceylan, 2002 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, Ankara, 2004, 263-272; A. Ceylan, 2000 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları, 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, Ankara, 2002, 165-178; A. Ceylan, 1999
391 Selma Pehlivan Bölgede Müze Başkanlığınca yürütülen kısa süreli kazılar da yapılmıştır. Bunlar Bulamaç ve Çiğdemli kazılarıdır. Çiğdemli ile BTC Ham Petrol Hattı Arkeolojik Kurtarma Kazıları projeleri kapsamında Tetikom, Büyükardıç, Tasmasor ve Güllüdere kazılarıdır 27. M. Pehlivan ın kurmuş olduğu Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü İlkçağ Tarihi Anabilim Dalı, bölgedeki çalışmalarını devam ettirmiştir. Hocanın asistanı Ceylan tarafından oluşturulan ekip tarafından bölgedeki çalışmalar yürütülmektedir 28. Doğu Anadolu Yüzey Araştırmaları projesi 1998 yılında başlatılmış ve halen devam ettirilmektedir. Erzurum ve çevresinde 13 yıldır devam eden çalışmalarda 200 ün üzerinde tarihî ve arkeolojik yerleşme tespit edilmiştir 29. Dönemleri belirlenen höyük, kale, yerleşme, kaya mezarı, kaya resimleri ve yazıtlar ile kültür envanterleri kayıtları tutulmuş, resimleri çekilmiş, GPS koordinatları alınmıştır. Gerekli görülen merkezlerin mimari çizimleri yapılmıştır. Ayrıca bu merkezlerden elde edilen keramiklerin çizimleri yapılarak envanterleri kayıt altına alınmıştır 30. Yapılan bu çalışmalar ile Erzurum, Türkiye nin İlkçağ tarihi aydınlatılabilen birkaç şehrinden biri olma özelliğini kazanmıştır. Ekip olarak yapacağımız yeni çalışmalar, hiç şüphesiz bizi yeni verilere ulaştıracaktır. KAYNAKÇA Aydın, N., Güzelhisar Urartu Kitabesi, Belleten LV /213, 1991, Ankara, 323-330 Batuta İbn-i, İbn Battuta Seyahatnamesi, H. 1335 (M. 1916). Bilgiç, E., The Place of Erzurum District in the History of Urartu and Discussion on Alleged Urartu Armenian Relationship, 1993, Ankara. Ceylan A., 1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, 2000, Ankara, 181-193 Ceylan A, 1999 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı - 2, 2001, Ankara, 71-82 Ceylan, A., 2000 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 2002, Ankara, 165-178 Ceylan, A., 2001 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları 20. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 2003, Ankara, 311-324. Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları, 18. Araştırma Sonuçları Toplantısı - 2, 2001, Ankara, 71-82. 27 S. Y. Şenyurt, Büyükardıç, Ankara, 2005a; S. Y. Şenyurt, Tasmasor, Ankara, 2005b; S. Y. Şenyurt, M. Erkmen, Tetikom Höyük, Ankara, 2005. 28 A. Ceylan, 1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması, XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2000, 181-193. 29 A. Ceylan, 1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması XVII. Araştırma Sonuçları Toplantısı-II, Ankara, 2000, 181-193; A. Ceylan, 2000 Yılı Erzincan ve Erzurum Yüzey Araştırmaları, 19. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, Ankara, 2002, 165-178; A. Ceylan, 2002 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları, 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, Ankara, 2004, 263-272. 30 10 yılı aşkın bir süredir Doğu Anadolu Bölgesi nde yaptığımız yüzey araştırmalarında yaklaşık 50.000 km 2 lik bir alanda 4 şehir, 30 un üzerinde ilçe, 2000 in üzerinde inceleme ve tespitlerde bulunduk. Bu araştırmalarda 300.000 e yakın fotoğraf, 5000 in üzerinde DİA, 700 GB video, 1000 in üzerinde mimari, 9000 in üzerinde de materyal çizimi yapmış bulunmaktayız. Bölgede ilerleyen zamanlarda yapacağımız çalışmalar ile bu sayılar giderek artacaktır.
Erzurum un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış 392 Ceylan, A., 2002 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları 21. Araştırma Sonuçları Toplantısı 2, 2004, Ankara, 263-272 Ceylan, A., The Erzincan, Erzurum and Kars Region in the Iron Age, Anatolian Iron Age V, 2005, London, 21-29 Ceylan, A., 2004 Yılı Erzincan, Erzurum ve Kars İlleri Yüzey Araştırmaları 23. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 2006, Ankara (Yayınlanmamış). Ceylan, A., Doğu Anadolu Araştırmaları Erzurum-Erzincan-Kars- Iğdır (1998-2008), 2008, Erzurum. Clavio, R. G., Timur Devrinde Kadis ten Semerkand a Seyahat I-II, 1943, İstanbul Çevik, N., Urartu Kaya Mezarları, Ölü Gömme Gelenekleri, 2000, Ankara Çilingiroglu, A., Diauehi'de Bir Urartu Kalesi. Umudum Tepe (Kalortepe), AnAr VIII, 1982, Ankara, 191-194. Darkot, B., Erzurum, İslam Ansiklopedisi 33, 1977, 342 Doğanay, H., Erzurum Kent Coğrafyası I, 1982, Erzurum Doğanay, H., Erzurum un Genel Coğrafi Özellikleri, Şehr-i Mübarek, 1989, Ankara, 243-355 Eren, M., Evliya Çelebi Seyahatnamesi, I. Cildin Kaynakları Üzerinde Bir Araştırma, 1960, İstanbul Erkmen, M., A. Ceylan H. Yurttaş M. Karaosmanoğlu G. Barın, 2000 Yılı Erzurum Kalesi Kazısı, XII. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 2001, Kuşadası, 73-84 Erkmen, M., - A. Ceylan, 2001 Pasinler Kalesi Kazısı, XIII. Müze Çalışmaları ve Kurtarma Kazıları Sempozyumu, 2003, Ankara, 17-28 Güneri A. - M. Erkmen - B. Gönültaş, Erzurum Bulamaç Höyük Kazıları 2001 Yılı Çalışmaları, 24. Kazı Sonuçları Toplantısı - I, 2003, Ankara, 249-258. Koşay, H. Z., Pulur ve Güzelova (Erzurum Araştırmaları) Atatürk Konferansları I, 1964, Ankara, 91-94. Koşay, H. Z., Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, 1984, Ankara Koşay, H. Z. - K. Turfan, Erzurum-Karaz Kazısı Raporu, Belleten 23/91, 1959, Ankara, 349-413. Koşay, H Z., - H. Vary, Pulur Kazısı, 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, 1964, Ankara. Koşay H. Z., -H. Vary, Güzelova (Tufanç) Erzurum Kazısı 1961, 1967, Ankara Kozbe G. - A. Ceylan - Y.Polat - T. Sivas - H. Sivas - I. Şahin - D. Tanrıver, Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri-6a-b Demir Çağları, 2008, İstanbul Kökten, İ. K., Kars ın Tarih öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor, Belleten 7/27, 1943, Ankara, 601-613. Kökten, İ. K., Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar, Belleten 8/32, 1944, Ankara, 659-680. Kökten, İ. K., 1945 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları, Belleten11/43, 1947a, Ankara, 431-472.
393 Selma Pehlivan Kökten, İ. K., Bazı Prehistorik İstasyonlar Hakkında Yeni Gözlemler, DTCFD 5/1-5, 1947b, Ankara, 223-236. Kökten, İ. K., 1947 Yılı Tarih Öncesi Araştırmaları, Belleten 12/45, 1947c, Ankara, 223-226. Kökten, İ. K., Kars ın Tarih Öncesi, TT Kong. 3, 1948, Ankara, 194-204. Ksenophon, Anabasis, Çev: Hayrullah Örs, 1962, İstanbul. Lehmann-Haupt, C. F., Armenien II-2, 1926, Leipzig. Lehmann-Haupt C.F, Corpus Inscriptionum Chaldicarum I-II, Berlin- 1928-1935, Leipzing. Pehlivan, M., En Eski Çağlardan Urartu nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Doktora Tezi), 1984, Erzurum. Pehlivan, M., Karaz ve Hurriler, 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilgiler Dergisi-I, Van, 1990, 168-176. Pehlivan, M., Başlangıçtan Urartu'nun Yıkılışına Kadar Bayburt ve Yöresi, 100. Yıl Üniversitesi. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi II, 1991a, Van 326-334. Pehlivan, M., Daya (e) ni /Diau (e) hi, 1991b, Erzurum. Pehlivan, M., Hayaşa, 1991c, Erzurum. Pehlivan, M., Kaşkaların Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi, 100. Yıl. Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Dergisi-2, 1991d, Van, 27-50 Sagona A.G., - C. Sagona - M., Erkmen, I. Thomas, Excavations at Sos Höyük 1995: Second Preliminary Report Anatolian Studies 46, 1996, 27-52 Şenyurt, S. Y., - M. Erkmen, Tetikom Höyük, 2005, Ankara Şenyurt, S. Y., Büyükardıç, 2005a, Ankara Şenyurt, S. Y., Tasmasor, 2005b, Ankara Şenyürek M. S. Anadolu da Bulunan İki Yeni Paleolitik Alete Dair Bir Not, DTCFD 2/2, 1944, Ankara, 349-352.
Erzurum un İlkçağ Tarihi Araştırmalarına Bir Bakış 394 Resim 1: Güzelova Resim 2: Karaz
395 Selma Pehlivan Resim 3: Pulur Resim 4: Erzurum Genel Görünüm