YARIM ASIRDA DOĞU KARADENĐZ BÖLGESĐ NDE ÜNĐVERSĐTE-SANAYĐ ĐŞBĐRLĐĞĐ VE GELECEĞĐ: KARADENĐZ TEKNĐK ÜNĐVERSĐTESĐ TECRÜBESĐ Prof.Dr. Ersan Bocutoğlu Karadeniz Teknik Üniversitesi (ebocutoglu@ktu.edu.tr) 1.Giriş Karadeniz Teknik ve Ege Üniversiteleri, ülkemizin Đstanbul ve Ankara illeri dışında kurulan ilk üniversiteleridir. Her iki üniversitenin de 1955 yılında kuruldukları dikkate alındığında, bu yıl 50. kuruluş yıldönümlerini idrak etmektedirler. Ege Üniversitesi Rektörlüğü Strateji ve Planlama Koordinatörlüğü bu vesileyle, Ege Üniversitesi nin 50 yıllık deneyimini Ege Üniversitesi gibi 50 yılını doldurmuş kamu kurumları ve sivil toplum kuruluşlarıyla paylaşmak amacıyla bir dizi etkinlik düzenlemeye karar vermiş ve bu etkinlikler kapsamında yarım asırlık kuruluşlarımızı Yarım Asır Deneyim Paylaşımı adlı bir panelde bir araya getirmeyi planlamıştır. Karadeniz Teknik Üniversitesi olarak bu teşebbüsü büyük bir memnuniyetle desteklemeye karar verdik. Burada bulunuşumuzun nedeni budur. Bu panelde, kuruluşlarının 50. yılını idrak eden kamu kurumları ve sivil toplum kuruluşlarının, geçen 50 yıllık dönemde yaşadıkları tecrübeleri, karşılaştıkları sorunları ve sağladıkları ilerlemeleri paylaşma fırsatı bulacağız. Bu bağlamda, Karadeniz Teknik Üniversitesi nin yarım asırda Doğu Karadeniz Bölgesi nde üniversitesanayi işbirliği alanında yaşadığı tecrübeleri, karşılaştığı sorunları, kat ettiği mesafeleri ve bu ilişkilerin geleceğini tartışma imkanı bulacağız. 1955 yılında kurulan Karadeniz Teknik Üniversitesi, eğitim-öğretim faaliyetine 1963 yılında başladığına göre, tebliğimiz 42 yıllık bir zaman dilimini kapsamaktadır. 2.Karadeniz Teknik Üniversitesi nin Kuruluş Gerekçesi Karadeniz Teknik Üniversitesi 20 Mayıs 1955 tarih ve 6594 sayılı kanun ile kurulmuştur. Kanun koyucu, kanunun gerekçesinde üniversiteden beklenen fonksiyonları şöyle özetlemektedir: Karadeniz Bölgesi nin kuzey-doğusuna düşen Çoruh (bugünkü Artvin), Rize, Trabzon, Giresun ve Ordu illeri ile Gümüşhane ilinde 2 milyona yakın nüfus barınmaktadır. Bu iller, arazi ve iklim bakımından bir bütün halinde yurdun diğer kısımlarından doğal ve coğrafi nedenlerle apayrı bir görünüm içindedir. Bulundukları dar toprak parçasında ve pek çetin şartlar içinde geçinmeye çabalayan bu insanların çevrelerinde bulunan doğal servet kaynaklarını işleyebilecek bilgilerle donatılmaları, böylece işsizlikten ve bilgisizlikten kurtulmaları hem onların hem de ülkenin yararı gereğidir. Dünyanın diğer yerlerinde ve özellikle Amerika da halka ait bu gibi sorunlara öncülük yapan kurumlar üniversitelerdir. Şu kadar ki bu üniversite (Karadeniz Teknik Üniversitesi), Ankara ve Đstanbul Üniversiteleri ile
açılması düşünülen diğer üniversiteler gibi genel nitelikte ve uluslar arası düzeyde bilgi vermekle yetinen bir üniversite olmayacak, özellikle yerel olanakları ve doğal servetleri etüt edecek ve halkın özel yeteneklerini de ele almak suretiyle şimdiye kadar hiç değinilmemiş ve çaresi bulunamamış olan ekonomik sorunları çözümlemeye çalışacaktır. Bu şekilde, uzun yıllardan beri hal şekline bağlanmasına çalışılan ekonomik durumu sürekli olarak çalışan ve araştırma yapan bu üniversitenin yardımıyla bölge içinde çözmek mümkün olacaktır. Bu düşüncelerle Karadeniz de bir teknik üniversitenin açılması yerinde görülmüştür. Dikkat edilirse kanun koyucu bu gerekçeleri ileri sürmek suretiyle, kurulacak yeni üniversiteden, eğitim-öğretim gibi klasik fonksiyonlar yanında, araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin yürütülmesi, bir yandan üniversite ile bölge halkı arasında toplumsal ilişkilerin, öte yandan üniversite ile bölge sanayisi arasında teknik ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesi gibi modern fonksiyonları da görmesini beklemektedir. Karadeniz Teknik Üniversitesi kuruluşunun 50. yılında, kanun koyucunun kendinden beklediği bu modern fonksiyonlardan, üniversite-sanayi ilişkilerinin geliştirilmesi alanında ne gibi teşebbüslerde bulunmuş, ne gibi sorunlarla karşılaşmış, ne kadar mesafe almıştır? Bugünden ileriye bakıldığında üniversite-sanayi ilişkilerinin geleceği nasıl görünmektedir? Bu soruların cevapları aşağıda aranmaktadır. 3. Doğu Karadeniz Bölgesi nde Üniversite-Sanayi Đlişkilerinin Kronolojik Analizi Karadeniz Teknik Üniversitesi nin kurulduğu Doğu Karadeniz Bölgesi, yukarıda da belirtildiği gibi Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Giresun ve Ordu illerini kapsamaktadır. Bu bölgeye Avrupa Birliği Đstatistiki Bölge Birimi Sınıflandırması na göre T90 Bölgesi denmektedir. Üniversitenin kurulmuş olduğu Trabzon ili bu bölgenin merkezi konumundadır. Bölgedeki üniversite-sanayi ilişkileri kronolojik olarak ele alındığında aşağıdaki dönemler ve gelişmeler ön plana çıkmaktadır: 3.1. 1955-1962 Dönemi 20 Mayıs 1955 yılında kurulan Karadeniz Teknik Üniversitesi, eğitim-öğretim faaliyetine 2 Aralık 1963 tarihinde başlamıştır. Bu nedenle 1955-1962 arasındaki 7 yıllık dönem, üniversitenin eğitim-öğretime başlayabilmesi için, öğretim üyelerinin yetiştirilmesi ve fiziki mekanın teminine yönelik hazırlıkların yapıldığı bir zaman aralığına tekabül etmektedir. 3.2. 1963-1992 Dönemi Üniversite 1963-1992 arasındaki 29 yıllık dönemde, kurumsal anlamda üniversite-sanayi ilişkilerini geliştiren faaliyetlerde bulunamamıştır. Bunun en önemli nedenleri bölge ekonomisine tarım sektörünün hakim olması ve bölgede araştırma-geliştirme faaliyetlerine ihtiyaç duyacak nitelikte bir imalat sanayiinin gelişememesidir. Doğu Karadeniz Bölgesi ve özellikle üniversitenin kurulduğu Trabzon ilinde, 1970 li yıllardan itibaren küçük ölçekli imalat sanayiinin kıpırdanmaya başladığı gözlenmektedir (Bocutoğlu 1984). Ancak küçük ölçekli imalat sanayii bölgesel pazara hitap ettiği için, araştırma-geliştirme faaliyetlerine ihtiyaç duymamaktadır. Bu nedenle bu dönemde, üniversite-sanayi ilişkilerinin kurumsal bir yapıya kavuşmadığını ve bu ilişkilerin ihmal edilebilir düzeyde bulunduğunu söyleyebiliriz. Bu dönemde üniversite-sanayi ilişkileri alanında başlıca iki bilimsel çalışmanın dikkat çektiğini görmekteyiz. Bu çalışmalar (Dinçmen 1979) ve Bocutoğlu (1984) tür. 3.2.1. Karadeniz Teknik Üniversitesi Đçin Bir Gelişme Modeli: Üretim Üniversitesi(1979)
Karadeniz Teknik Üniversitesi Makine Mühendisliği Bölümü öğretim üyelerinden Doç.Dr. Murat Dinçmen 1979 yılında, Karadeniz Teknik Üniversitesini bir üretim üniversitesine dönüştürmeyi ve bu yolla üniversite-sanayi ilişkilerinin geliştirilmesini teklif eden bir makale kaleme aldı. Bir taşra üniversitesi olmasına rağmen, Karadeniz Teknik Üniversitesi nin, üretim içinde öğretim ve araştırma üniversitesi olarak, Türkiye için bir model oluşturabileceğinden hareket eden bu çalışma konuya şöyle yaklaşmaktadır. Ziraat fakülteleri ile tıp ve sağlık bilimleri fakültelerinde gerçekleştirilen üretim ve uygulama içinde eğitim anlayışı, makine, elektrik ve inşaat mühendisliği alanlarında da yaygınlaştırılabilir. Bir sağlık bilimleri fakültesinin açılması için, önce topluma sağlık hizmetleri üretecek bir eğitim hastanesi yapılırken, örneğin elektrik makineleri dalında mühendislik eğitimi verecek bir bilim dalı için, neden önce küçük çapta bile olsa bir elektrik makineleri fabrikası düşünülmemektedir? Orman ürünleri mühendisliği eğitimi için neden önce bir kağıt veya mobilya fabrikası planlanmamaktadır? Dinçmen, Karadeniz Teknik Üniversitesi ndeki bölümlerin bu tarzda üretime geçmeleri için, aşağıdaki aşamalardan geçilmesini önermektedir: a) Meslek sahibi yapan her bölüm veya bilim dalı, mezunlarının toplumda hangi hizmetleri verdikleri veya hangi malları ürettiklerini belirlemelidir. b) Belirlenen bu hizmetler veya mal üretiminden, üniversite imkanları ile gerçekleştirilebilecek olanları belirleyerek üretime geçmek için girişimlerde bulunmalıdır. c) Üretim için eldeki imkanların yetersiz olması durumunda, üniversitenin üniversite dışı mali destek araması düşünülebilir. d) Üniversitenin bu alandaki çabalarını kalkınma planları ile uyumlu hale getirebilmek için, üniversite bünyesinde bir üretim dairesi kurulmalı ve bu daire; herhangi bir bilim dalı tarafından gerçekleştirilmek istenen üretim için fizibilite raporu hazırlanmasında danışmanlık, üniversite ile sanayi arasında üretim ilişkisi kurma ve üniversitedeki üretim işleri arasında koordinasyon görevlerini üstlenmelidir. Dinçmen, önerdiği üretim üniversitesi modelinin, üniversiteyi çevreyle bütünleştirebileceğini, bölgesel üretim ve istihdama katkıda bulunabileceğini, bölgenin sanayileşmesini hızlandırabileceğini, üniversite eğitiminde uygulama için eğitim imkanı doğabileceğini ve istenilen düzeyde eğitim ve araştırma etkinliği bulunmadığı için, üniversiteden kopmayı planlayan akademik elemanları üniversiteye kazandırabileceğini ileri sürmektedir (Dinçmen 1979). Sanayi ayağı gelişmemiş bir bölgede, üniversite-sanayi ilişkilerinin geliştirilmesine uygulanabilirliği tartışma konusu edilse bile, bu çalışma ve model teklifi, üniversitenin bölgesel fonksiyonlarını görmede karşılaştığı sorunları ortadan kaldırmak ve üretim içinde eğitim yapma imkanlarını araştırmak bakımından oldukça ilginçtir. Bu yaklaşım, o dönemde lisansüstü çalışmalarını üniversite-sanayi ilişkilerinin son derece gelişmiş bulunduğu Almanya da yapan Karadeniz Teknik Üniversitesi akademik kadrolarının genel görüşünü yansıtmaktadır. Bölge sanayiinin gelişmemiş olması, bu yaklaşımı benimseyen akademisyenlerin hayal kırıklığına uğramasında ve bölgeden kopmasında önemli bir etken olmuştur. 3.2.2. Karadeniz Teknik Üniversitesi- Bölgesel Sanayi Đlişkileri Araştırması(1984) Doç.Dr.Ersan Bocutoğlu, 1984 yılında yürüttüğü bir araştırma projesi ile, 1974-1984 döneminde Karadeniz Teknik Üniversitesi ile Doğu Karadeniz Bölgesi Trabzon Alt Bölgesi (Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Giresun, Ordu) imalat sanayii arasındaki ilişkileri
araştırmıştır. Projenin amacı, Karadeniz (Teknik) Üniversitesi nin çeşitli bölümlerinde yapılmış olan yüksek lisans, doktora, doçentlik tezleri ile profesörlük takdim tezleri ve bunun dışındaki araştırmalardan elde edilen sonuçların imalat sanayiinde uygulanabilirlik derecesini, bölgedeki imalat sanayii firmalarının bu araştırmaların sonuçlarına ilgi seviyelerini, imalat sanayii firmalarının üretim sürecinde karşılaştıkları problemleri çözmede başvurdukları yöntemleri ve kurumları, üniversite ile firmalar arasındaki iletişim noksanlıklarını belirlemek ve çözüm yolları geliştirmektir. Bu amaçları gerçekleştirmek için araştırma projesi, Trabzon Alt Bölgesi nde faaliyet gösteren, 10 dan fazla işçi çalıştıran ve üretim kapasitesi teknolojik bilgi alıverişini gerektirecek kadar büyük olan seçilmiş 50 imalat sanayii firmasının yetkilileri ile yüz yüze görüşmelerden elde edilen sonuçları yansıtmaktadır. Tablo 1 de yüz yüze görüşme yapılan firmaların sayısı, faaliyet alanı ile kamu ve özel sektör arasındaki dağılımı gösterilmektedir. Tablo 1. Yüz Yüze Görüşme Yapılan Firmalar ISIC Sınıflandırmasına Kapsadığı Özel Sektör Kamu Sektörü Göre Endüstrilerin Adı Firma Sayısı Bitkisel ve Hayvansal 2 1 1 Yağlar Đmali Un ve Unlu Mamuller 3 3 - Diğer Besin Maddeleri 3 1 2 Alkolsüz Đçkiler 2 1 1 Tütün Sanayii 1-1 Elbise,Giyim,Dokuma 2 2 - Ağaç ve Mantar Ürünleri 6 6 - Ağaç Mobilya ve Mefruşat 1 1 - Kağıt ve Kağıt Ürünleri 2-2 Đlaç ve Tıbbi Malzeme Đmali 1 1 - Plastik ve Kimya Ürünleri 3 3 - Çimento Sanayii 1-1 Diğer Taş ve Toprağa dayalı 10 10 - Sanayii Diğer Metal Ana Sanayii 9 8 1 Metal Eşya Sanayii 1 1 - Elektriksiz Makineler Sanayii 3 3 - TOPLAM 50 41 9 Kaynak: Bocutoğlu (1984) Đncelenen bölgesel imalat sanayii 50 firmadan oluşurken, araştırma projesinin üniversite ayağı; kimya, biyoloji, inşaat mühendisliği, mimarlık, makine mühendisliği, elektrik mühendisliği, jeodezi ve fotogrametri, jeoloji, orman mühendisliği, orman endüstri mühendisliği bölümlerinden meydana gelmektedir. Araştırma projesi, 1974-1984 döneminde Karadeniz Teknik Üniversitesi nin yukarıda sayılan 10 bölümü ile 10 dan fazla işçi çalıştıran seçilmiş 50 bölgesel imalat sanayii firması arasındaki, yeni bir ürün veya üretim usulü ortaya koyan, mevcut bir malın fiyatı sabitken kalitesini yükselten, kalitesi sabitken fiyatını düşüren, mevcut kaynakların etin kullanımını sağlayan ve kaynak israfını önleyen, atık maddelere yeni kullanım alanları sağlayan, bölgede bolca bulunan hammaddelerin değerlendirilmesine imkan veren, mevcut üretim sistemindeki arızları gideren, kısaca üretim ve üretim teknolojisi ile ilgili her türlü bilgi alışverişini incelemeyi hedef almıştır. Araştırma projesinden elde edilen sonuçlar şöyle özetlenebilir:
A. Üniversite Açısından 1. Üniversitedeki araştırma-geliştirmeye dönük bölümlerdeki öğretim elemanlarının ders ve laboratuar yüklerinin fazlalığı araştırma-geliştirme faaliyetlerini güçleştirmektedir. 2. Öğretim üyesi yetiştirme işlemi son derece zaman alıcı ve pahalı bir süreçtir. Öğretim üyelerini üniversitede ve özellikle bölgede tutmak zor olmaktadır. 3. Üniversitedeki araştırma-geliştirme faaliyetlerinin temelini doktora çalışmaları oluşturmaktadır. Doktora çalışmaları genellikle gelişmiş üniversitelerdeki öğretim üyeleri tarafından yönetildiği için, adayların bölgesel sorunları tez konusu olarak seçmesi güçleşmektedir. 4. Araştırma-geliştirme faaliyetleri önemli mali destek gerektirmektedir. Özellikle laboratuarların çalışır durumda tutulması, yeni alet ve makinelerle teçhiz edilmesi büyük mali yük doğurmaktadır. Üniversite mali bakımdan zayıftır. 5. Üniversite bölgedeki imalat sanayiini yakından tanımadıkları için, uygulamalı çalışmaların hangi alanlara ve problemlere çözümüne dönük olarak yapılması gerektiği konusunda kararsızdır. Araştırmacıları cesaretlendirecek bir araştırma atmosferi yoktur. Araştırmacı hem sorunu tespit etmek hem de çözümünü bulmak zorunda kalmaktadır. Bölgesel sanayii ile ilgili olarak elde Bölgesel Sanayi Sorunları Envanteri bulunmadığı için, etkin araştırma konuları seçilememektedir. 6. Üniversitenin araştırma-geliştirme potansiyeli konusunda net bir bilgi yoktur. Üniversite bünyesindeki çeşitli laboratuarlara dağılmış halde bulunan alet ve makinelerin sayısı, mevcut durumu, mevcut ve muhtemel kullanım alanları konusunda yapılan çalışmalar yarım kalmış, üniversitenin alet ve makine envanteri çıkarılamamıştır. Doktora tez çalışmalarında kullanılmak üzere satın alınan makineler tez bittikten sonra bakımsızlık veya yedek parça eksikliğinden dolayı kullanılamaz durumda bulunmaktadır. 7. Karadeniz (Teknik) Üniversitesi nin belirli bir araştırma merkezinden yönlendirilen ve desteklenen bir üniversite araştırma-geliştirme politikası bulunmadığı için, üniversite sadece klasik eğitim-öğretim fonksiyonu üzerine odaklanmış bulunmaktadır. B. Sanayi Açısından 1. Bölgedeki imalat sanayii firmaları, yöneldikleri pazarların genişliği, izledikleri fiyat ve kalite politikası, firma ölçeği ve teknikleşme oranı gibi faktörler bakımından farklılıklar göstermektedir. Firmaların hitap ettikleri pazarın genişliği ile kullandıkları teknoloji arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Genellikle bölgesel pazarlara yönelmiş, ulusal ve uluslar arası piyasalara açılmamış olan bölge imalat sanayii firmaları, nispeten basit ve eski teknolojiler kullanmaktadır. Bu firmalar için büyük ölçekli teknolojik problemler ortaya çıkmamakta, mevcut problemler firma içinde çözülebilmektedir. Bu tür firmaların üniversite ile işbirliği eğilimi bulunmamaktadır. Ulusal ve uluslar arası pazarlara yönelik üretimde bulunan firmalardan, yabancı firmalarca anahtar teslimi esasına göre faaliyete geçirilenler, üretim sürecinde ortaya çıkan sorunların çözümünü yine aynı firmalara havale etmektedir. Büyük ölçekli kamu teşebbüsleri de teknolojik problemlerini Ankara daki merkezlerinde bulunan teknik birimleri kanalıyla çözme eğilimindedirler. Kamu teşebbüslerinin üniversiteden beklentisi bulunmamaktadır. 2. Firmaların hitap ettikleri gelir gurupları ile ürettikleri malların kalitesi arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Bölge pazarına yüksek kalitede mal sunan ulusal firmalar pazara
hakim oldukları için, bölgesel firmalar aynı malın kalitesiz fakat ucuz türünü üreterek ayakta kalabilmektedirler. Bu tür malları üreten bölgesel firmaların düşük bir kar marjı ile çalıştıkları gözlemlenmiştir. Bölgesel firmalar kaliteden çok fiyata önem vermek suretiyle, düşük gelir guruplarını ellerinde tutmaktadırlar. Kalitenin ikinci plana atılması, kalite kontrol endişesini devre dışına bırakmakta ve firmaların araştırmageliştirme ihtiyacı doğmamaktadır. 3. Đmalat sanayiindeki teknikleşme oranı, yani mühendislerle teknisyenlerin toplam istihdam içindeki payı, üniversite-sanayi ilişkilerinin gelişmesinde hakim bir rol oynamaktadır. Bünyesinde mühendis çalıştırmayan firmaların üniversiteyle ilişkisi bulunmazken, aynı firmalarda Karadeniz (Teknik) Üniversitesi nden mezun mühendislerin çalışmaya başlaması, üretim sürecinde ortaya çıkan sorunların üniversiteye yansıtılmasına yol açmaktadır. Firmalarda çalışan mühendislerin, problemlerin çözümünü genellikle mezun oldukları üniversite bünyesinde arama eğiliminde bulundukları gözlenmektedir. Karadeniz (Teknik) Üniversitesi mezunu mühendislerin bölge sanayiinde istihdamı yaygınlaştıkça, üniversite-sanayi ilişkilerinde bir derinleşme beklenebilir. 4. Bölgedeki özel sektör firmalarında gözlemlenen bir başka nokta da, neyin problem olduğu hususunun firma yöneticilerince bilinmemesidir. Sorunla karşılaşılmadan yürüyor görünen çoğu üretim prosesi, aslında sorunlu üretim yapmaktadır. Bu durumu problemi bilmeden problem içinde olma durumu şeklinde nitelendirebiliriz. Kamu sektöründe gözlemlenen bir eğilim de şudur: Üretim probleminin ortaya çıkması ilgili kamu kurumu yöneticilerinin bir prestij sorunu olarak algılandığı için, problemler gizlenmekte ve kurum içindeki imkanlarla çözülmeye çalışılmaktadır. 5. Bölgede üniversite-sanayi ilişkilerini olumsuz yönde etkileyen faktörlerden biri de, bölgesel imalat sanayii firmalarının, üniversitenin elinde bulunan araştırma-geliştirme imkanları hakkında tam bir bilgiye sahip olmamasıdır. Üniversite denince akla, eğitim-öğretim faaliyeti geldiği için, üniversitenin sanayi ile ilişkileri kolayca kavranamamaktadır. 6. Üniversitenin sanayi bakımından önemini bilen sanayiciler ise, üniversite ile ilişkilerin zaman alıcı olmasından yakınmaktadırlar. Sanayiinin problemleri daima acil çözüm bekleyen sorunlardır. Üretim sürecinin durdurulması veya geciktirilmesi söz konusu olamaz. Üniversite öğretim elemanları yeterli zamana sahip olmadıkları için, sanayiinin sorunlarına yeterli hızda cevap verememektedirler. 7. Nihayet bazı bölge firmaları, problemlerin üniversitece bedelsiz olarak çözülmesini beklemektedirler ki bu yaklaşım ilişkilerin gelişmesini olumsuz yönde etkilemektedir. Sanayi ve üniversite açısından, üniversite-sanayi ilişkilerini güçleştiren etkenler ortaya konduktan sonra şu sonuca varılabilir: Karadeniz (Teknik) Üniversitesi ile Trabzon Alt Bölgesi sanayii arasındaki teknolojik bilgi alışverişi son derece sınırlıdır ve mevcut ilişkiler de, belirli bir üniversite politikasından ziyade bazı öğretim elemanlarının şahsi gayretleri sonucu sürdürülebilmektedir. Üniversite-sanayi ilişkilerinin geliştirilebilmesi için aşağıdaki öneriler ileri sürülebilir: 1. Üniversite-sanayi ilişkilerinde ilk adımı, belirli bir üniversite politikası çerçevesinde üniversite atmalıdır. Üniversite bünyesinde kurulacak bir Đktisadi ve Teknolojik Araştırmalar Merkezi önderliğinde, sanayi, mühendis ve mimar odaları ile sanayi kuruluşları bir araya getirilmeli, sıkça düzenlenecek bilimsel toplantılarla bu ilişkiler sıklaştırılmalıdır. Üniversite bir yandan sanayi kuruluşlarının temsilcilerini üniversiteye davet etmek suretiyle üniversitenin imkanlarını onlara tanıtmalı öte yandan da yapacağı süreli yayınlarla imkanlarını konusunda bilgilendirme yapmalıdır.
Bunun için üniversite, öncelikle kendi araştırma-geliştirme envanterini yapmalı ve açılmasına önderlik edeceği bir bölgesel sanayi sergisi ile sanayi kuruluşları ile üniversitenin birbirini tanımasını sağlamalıdır. 2. Üniversite kendi imkanlarını tespit ettikten sonra, sanayiin sorunları için bir envanter yapmalı, bir yandan sanayiden eğitim uygulamaları bakımından nasıl yararlanılacağı belirlenirken öte yandan lisansüstü çalışmaların ve araştırma projelerinin hiç olmazsa bir kısmı, sanayiin sorunlarının çözümüne yönlendirilmelidir. 3. Üniversite- sanayi ilişkilerinin mali yönünü organize etmek için döner sermaye idaresi etkinleştirilmelidir. Döner sermaye, araştırma-geliştirme faaliyetlerinin finansmanında önemli bir fonksiyon görmektedir. 3.3. 1993-2005 Dönemi Bu dönem, üniversite-sanayi ilişkileri bakımından bazı önemli kurumsal gelişmelerin yaşandığı bir zaman aralığını oluşturmaktadır. Karadeniz Teknik Üniversitesi, bölge sanayiine ve onun sorunlarına bilimsel ve kurumsal bir yaklaşım geliştirmiştir. Bu dönemde iki adet Bölgesel Kalkınma Kongresi düzenlenmiş, üniversite, Doğu Karadeniz Bölgesi Kalkınma Planı (DOKAP)ın hazırlanmasına etkin bir biçimde katılmış, KOSGEB-KTÜ Teknoloji Geliştirme Merkezi ile Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi (TEKNOKENT)in kurulmasına öncülük etmiş, sanayi ve ticaret alanında uzmanlaşan sivil toplum örgütleri ile sık ilişkiler geliştirmiştir. Şimdi bu gelişmeleri ayrıntılı olarak ele alabiliriz. 3.3.1.Bölgesel Kalkınma Kongreleri Karadeniz Teknik Üniversitesi, bölge ekonomisinin ve özellikle sanayiinin mevcut durumunu ve sorunlarını belirlemek amacıyla 13-15 Ekim 1994 tarihinde geniş katılımlı Bölgesel Kalkınma Sempozyumu 1994: Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Giresun, Ordu Đllerinin Sosyo-Ekonomik Yapısı: Sorunlar-Politikalar adlı bir bilimsel toplantı düzenlenmiştir. Üniversitenin kuruluşunun 50. yılı münasebetiyle, hem 50 yıllık dönemin hem de son on yılda Doğu Karadeniz Bölgesi nin sosyo-ekonomik yapısında ortaya çıkan gelişmelerin bir değerlendirmesini yapmak amacıyla, 13-14 Ekim 2005 tarihinde Doğu Karadeniz Bölgesi Kalkınma Sempozyumu 2005: Artvin, Rize, Trabzon, Gümüşhane, Giresun, Ordu: Sorunlar, Analizler ve Politikalar adlı ikinci bir kalkınma sempozyumu düzenlenmiştir. Bu toplantılarla, bölge ekonomisinin nabzı tutulmakta, sosyo-ekonomik gelişmenin yönü ve sorunları belirlenmekte ve çözümlere önderlik edilmektedir. 3.3.2.KOSGEB-KTÜ Teknoloji Geliştirme Merkezi Karadeniz Teknik Üniversitesi nde üniversite-sanayi ilişkilerinin kurumsal bir temele oturtulması için 1993 yılının gelmesi gerekmiştir. Bu yıl, KOSGEB ile Karadeniz Teknik Üniversitesi imzaladıkları bir protokol ile üniversite bünyesinde bir KOGEB-KTÜ Teknoloji Geliştirme Merkezi kurulmuştur. Daha önceki açıklamalardan da anlaşılabileceği gibi, bölgede yeterli bir sanayi alt yapısının bulunmaması, üniversite-sanayi ilişkilerinin gelişmesini engelleyen en önemli faktör idi. 1990 lı yıllarda bölge sanayiinin kazandığı canlılık, üniversite-sanayi ilişkilerinin kurumsal bir temele oturtulmasını gerekli kılmıştır. 1993 yılında kuruluş protokolü imzalanan merkez, inşaat çalışmalarının tamamlandığı 1996 yılının sonuna doğru, bölge sanayiine hizmet vermeye başlamıştır. 1997-2004 döneminde, bölgesel sanayi ve yazılım firmalarının 20 adet projesine, laboratuar ve danışmanlık hizmetleri yanında, 208 139 $ ve 767 000 tutarında araştırma-geliştirme malzeme teçhizat desteği sağlanmıştır.
Desteklenen projeler şunlardır: Cam hamburger üretimi, tabanca tasarımı ve Fatih 13 adlı tabancanın yüzey kalitesinin geliştirilmesi, eski tip üretim tezgahlarının otomasyonu, elektrikli ısı depolayıcı ısıtma sistemi, bıçak ve el aletlerinde üretim ve yüzey kalitesinin iyileştirilmesi, yaş çay oksidasyon sisteminin tasarımı, uzaktan okunan ve kontrol edilen elektrik sayacının tasarımı, kendiliğinden ağaç dokulu PVC profil üretim yönteminin geliştirilmesi, kompozit malzemelerin geliştirilmesi, mikroişlemci tabanlı ölçme-koruma ve kontrol rölelerinin tasarımı, PVC profile kendinden contalı termoplastik fitil malzemesi geliştirilmesi ve termoplastik fitil malzemesi üretecek makinenin tasarımı, yüksek verimli çay kurutma fırınının geliştirilmesi, insan kaynakları yönetimi yazılımının geliştirilmesi, belediye ve il özel idarelerinde bütçe ve muhasebe otomasyonunun geliştirilmesi, kök hücre elde edilmesi, embriyonel veya kemik iliği kaynaklı mezenkimal kök hücrelerden organ geliştirilmesi, arthrocell otolog kıkırdak doku geliştirilmesi, T hücre ve NK hücrelerin izolasyonu ve üretimi, tümör aşısının üretilmesi, bimetal termal devre kesicilerin geliştirilmesi, internet üzerinden sesli ve görüntülü haberleşmeyi sağlayan yazılımın geliştirilmesi ve enerji tasarrufu sağlayan sabit aydınlatma projektörü. Bu projelerden bazılarına sadece danışmanlık desteği, bazılarına laboratuar (işlik) desteği bazılarına da araştırma-geliştirme malzeme teçhizat desteği verilmektedir. Bu projelerde danışman olarak görev alan Karadeniz teknik Üniversitesi ne mensup öğretim elemanı sayısı 20 dir. 3.3.3.Doğu Karadeniz Bölgesi Kalkınma Planı Japonya Uluslararası Kalkınma Ajansı (JICA) ve Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) nin işbirliğinde 1999 yılında başlanan ve 2000 yılında tamamlanan Doğu Karadeniz Kalkınma Planı (DOKAP)ın hazırlanmasında, Karadeniz Teknik Üniversitesi yönlendirme komiteleri aracılığıyla aktif görevler almıştır. Planda, 2000-2020 yıllarını kapsayan 20 yıllık dönemde toplam tutarı 50 milyar dolar olan 52 proje önerilmekte, bu projelerin yaklaşık 20 milyar dolarlık kısmının kamu sektörü, 30 milyar dolarlık kısmının da özel sektör tarafından gerçekleştirilmesi öngörülmektedir. Türkiye nin yeni bin yılın başında arka arkaya düştüğü ekonomik krizler ve kamu sektörünün ekonomideki ağırlığını azaltmaya yönelik istikrar politikaları nedeniyle, hem özel sektörün hem de kamu sektörünün planda kendine verilen görevleri gerçekleştirmesi mümkün görünmemektedir. Bununla birlikte DOKAP, Doğu Karadeniz Bölgesi nin ekonomik envanteri olarak, bölge ekonomisinin potansiyeli ve gelişme yönü hakkında sağlam fikirler vermektedir. 2006 yılında, DOKAP projelerinin bir kısmının Avrupa Birliği fonlarınca destekleneceği dikkate alındığında, bu planın faydası tamamen göz ardı edilmemelidir. 3.3.4.Sivil Toplum Örgütleri Đle Geliştirilen Kurumsal Đlişkiler Bu dönemde Karadeniz Teknik Üniversitesi, sanayi ve ticaret alanında uzmanlaşmış olan sivil toplum örgütleri ile kurumsal ilişkiler geliştirmiştir. Karadeniz Teknik Üniversitesi-Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Đşbirliği Komisyonu ile Karadeniz Teknik Üniversitesi-Trabzon Sanayici ve Đş Adamları Derneği Đşbirliği Komisyonu bu kurumsal ilişkilere örnek olarak verilebilir. Üniversite bu komisyonlar aracılığı ile bölgenin esnaf, tüccar ve sanayicilerine kolaylıkla ulaşabilmektedir. Özellikle hidrolik enerji üretimi alanında yeni firmaların kurulması, yatırım teşviklerinin bölge sanayicilerine tanıtılması ve Avrupa Birliği fonlarından bölge bazında yararlanmak amacıyla proje geliştirilmesi alanlarındaki atılımlar bu işbirliğinin somut sonuçları olarak görülebilir. Başta Trabzon Valiliği ve Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası olmak üzere, Trabzon ilinin bütün sivil toplum örgütlerinin katlımı ile Trabzon ili için bir yol
haritasının ve Trabzon ilinin Eğitim, Sağlık ve Turizm Merkezi yapılması belirlenmesinde üniversite üzerine düşen rolü oynamaktadır. hedefinin 3.3.5. Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi 2001 yılında çıkarılan 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri yasasına dayanarak, Karadeniz Teknik Üniversitesi nin öncülüğünde; Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası, Trabzon Ticaret Borsası, Doğu Karadeniz Đhracatçılar Birliği, KASĐYAD ve KARGĐD dernekleri ile ATĐ Teknoloji ve Özel Sağlık Hizmetleri AŞ ve Karadeniz Çelik Döküm Sanayii, Nakliyat ve Ticaret AŞ nin katılımı ile 1994 yılında Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi Yönetici AŞ kurulmuştur. Şu anda inşaat hazırlıkları ile meşgul olan Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi, yakın gelecekte Karadeniz Teknik Üniversitesi nin tıp, yazılım ve mühendislik alanlarındaki araştırma-geliştirme potansiyelini, bölgemiz sanayicilerinin müteşebbislik gücü ile birleştirecektir. 4. Genel Değerlendirme ve Sonuçlar Karadeniz Teknik Üniversitesi nin kurulduğu 1955 ten bu yana geçen yarım asırlık dönemde, üniversitenin bölge sanayii ile olan ilişkilerinin gelişimi yukarıda incelenmiştir. Bu incelemeden çıkan sonuçlar şöyle özetlenebilir: 1. Kanun koyucu, Karadeniz Teknik Üniversitesi nden eğitim ve öğretim gibi geleneksel fonksiyonlar yanında, araştırma-geliştirme faaliyetlerinin örgütlenmesi ve üniversitesanayi ilişkilerinin geliştirilmesi gibi modern fonksiyonlar da beklemektedir. Bununla birlikte, üniversite-sanayi ilişkilerinin sağlıklı bir kurumsal zemin üzerinde gelişebilmesi için, gerek üniversitenin gerekse sanayiin bu ilişkileri geliştirecek bir optimum büyüklüğe sahip olması gerekmektedir. Örneğin, zayıf bir sanayii ve zayıf bir üniversitenin, üniversite-sanayi ilişkilerini geliştirmede yetersiz kalacağı açıktır. Bununla birlikte gelişmiş bir sanayiin yanında zayıf bir üniversitenin bulunması, üniversite-sanayi ilişkilerini güçleştirse bile, güçlü sanayiin zorlaması ile üniversite kendisini geliştirebilir. Buna karşılık, güçlü bir üniversitenin ve zayıf bir sanayiin bulunması durumunda, güçlü üniversitenin zayıf sanayii geliştirebileceği kolayca söylenemez. Çünkü, sanayii güçlendiren dinamikler -üniversite bu dinamiklerden biri olsa bile- farklıdır. Bu nedenle, üniversite-sanayi ilişkilerinde, tarafların optimum büyüklüğe ulaşmasını beklemek gerekir. Bu bekleme süresi, Karadeniz Teknik Üniversitesi örneğinde, 1963 tarihinden itibaren yaklaşık 30 yıl almıştır. 2. Üniversite-sanayi ilişkilerinin geliştirilmesinde, optimum boyutlar yakalandıktan sonra ortaya çıkan en önemli darboğaz, döner sermaye mevzuatıdır. Sanayiin üniversiteden talep ettiği herhangi bir araştırma-geliştirme faaliyeti için yapacağı ödemenin ancak %30 u, söz konusu faaliyeti gerçekleştiren öğretim elemanına ulaşmaktadır. Bu durumda, öğretim elemanı araştırma-geliştirme faaliyeti kapsamında vereceği hizmetin bedelini hesaplarken önce alacağı miktarı hesaplamakta, üzerine döner sermayeye ödenecek diğer kısmı ilave etmektedir. Bu durumda, sanayie pahalı hizmet sunan bir üniversite yapısı ortaya çıkmaktadır. Çoğu zaman Türkiye de üniversite ile sanayi ilişkileri kopuktur. şeklinde ifade edilen serzenişin tercümesi, Türkiye de üniversitenin sanayie verdiği hizmet pahalıdır. olmalıdır. Döner sermaye mevzuatının, hizmeti ucuzlatacak şekilde düzenlenmesi, üniversite-sanayi ilişkilerinde adeta bir devrim olacaktır. 3. 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri yasası, sanayi alt yapısı kuvvetli olan bölgelerimiz bakımından, döner sermaye mevzuatının yukarıda zikredilen
mahzurlarını geniş ölçüde ortadan kaldırmaktadır. Bununla birlikte, sanayi alt yapısı göreceli olarak zayıf olan bölgelerimizde, bu yeni yasal açılıma rağmen ilişkilerin boyutu sınırlı kalacaktır. Bununla birlikte, Karadeniz Teknik Üniversitesi nin tıp, yazılım ve mühendislik alanlarında, teknoloji geliştirme bölgesi kapsamında değerlendirebileceği potansiyeli mevcuttur. 4. Karadeniz Teknik Üniversitesi, kuruluşunun 50. yılında, bölgesel sanayii ile sağlıklı kurumsal ilişkiler geliştirebileceği kanallar oluşturmuştur. KOSGEB-KTÜ Teknoloji Geliştirme Merkezi, üniversite-sanayi ilişkilerinin geliştirilmesinde oynadığı etkin kurumsal rol nedeniyle bir en iyi örnek (best practice) konumunda bulunmaktadır. 5. Doğu Karadeniz Bölgesi nde üniversite-sanayi ilişkilerinin geleceği konusunda şunlar söylenebilir: Doğu Karadeniz Bölgesi, SSCB nin kurulduğu ve Kafkasya ile Türkiye arasına demir perdenin çekildiği 71 yıldır, dış rekabetten uzak bir üretim yapısı geliştirmiştir. Bölge sanayiinin hem küçük ölçekli hem de dış rekabetten uzak olması, sanayiin araştırma-geliştirme talebini düşürmüştür. Son on yıldır, dışa açık bir strateji izleyen bölge sanayii, ortaya koyduğu araştırma-geliştirme talebi ile üniversite-sanayi ilişkilerini belirli bir seviyeye taşımıştır. Karadeniz Havzasında ve Güney Kafkasya da uluslararası barış ve huzurun gelmesi ve komşu ülke ekonomilerinin güçlenmesi ile birlikte, Doğu Karadeniz Bölgesi sanayiinin hem kapasitesinin büyümesi hem de araştırma-geliştirme talebinin yükselmesi beklenmektedir. Öte yandan Türkiye nin Avrupa Birliği ne tam üyelik sürecinde alacağı mesafe, Avrupa Birliği Bölgesel Politikası nın Türkiye yi kapsama alanına alması gibi gelişmeler de bölge imalat sanayiini güçlendirecektir. Bu nedenle, üniversite-sanayi ilişkilerinin geleceğinin, bir yandan Karadeniz Havzası nda barış, huzur ve ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesine öte yandan Avrupa Birliği ne tam üyelik sürecinin sağlıklı gelişmesine bağlı olduğunu ileri sürebiliriz. Yararlanılan Kaynaklar Bocutoğlu, E., 1974-1984 Döneminde Karadeniz (Teknik) Üniversitesi ile Trabzon Alt Bölgesi Đmalat Sanayii Đlişkileri Üzerine Bir Araştırma, (Türk-Amerikan Đlmi Araştırmalar Derneği nin Finansal Desteği ile), Trabzon, 1984. Dinçmen, M., Karadeniz Teknik Üniversitesi Đçin Bir Gelişme Modeli: Üretim Üniversitesi KTÜ Dergisi, Sayı:1, 1979 Leydersdorff, L. ve Etzkowitz, H., The Transformation of University-industry-government Relations, Electronic Journal of Sociology (2001), http://www.sociology.org/content/vo1005.004/th.html Leydersdorff, L. ve Etkowitz,H., The Daynamics of Innovation: From national Systems and Mode2 to a Triple Helix of University-industry-government Relations, http://www.users.fmg.uva.nl/lleydesdorff/rp2000/ --- Working Together, Creating Knowledge, The University-Industry Research Collobration Initiative, wttp://www.acenet.edu/bookstore/pdf/workingtogether.pdf