Standartlar Şartnameler
KAYNAK STANDARDLARI Kaynak,endüstriyel hayatta önemli bir yer tutmakta ve dolayısıyla devamlı bir gelişme içinde bulunmaktadır.tabii s buna paralel olarak kaynakla ilgili standardlarda da değişiklikler olmaktadır. Uzun zamandan beri kullanılmakta olan Alman Kaynak normu DİN 9 değişmiş ve pratik e daha uygun bir şekil almıştır. Eklerde birer özet halinde alaşımsız elektrodlarla ilgili Türk Standardı Interaasyonal Standard Amerikan Standardı İngiliz Standardı Eski Alman Normu Yeni Alman Normu s unuimakt adır.
T S 6 TÜRK STANDARDLARI Elektrodlarin Kodlanması Elektrodlar aşağıda gösterilen beş gruba ayrılmış işaretlerle kodlanır. Grup : Kaynak usulünü belirten işaret Bu işaret E harfi ile gösterilir. Grup : Kullanma alanına göre elektrodun işareti Grup ; Kabuk kalınlığını gösteren işaret (Yalnız kabuklu elektrodlar için) Kabuk kalınlığı aşağıdaki işaretlerden biri ile belirtilir: i: İnce kabuk (Elektrodun tüm kalınlığı,tel çapının en çok % si kadar) o: Orta kabuk (Elektrodun tüm kalınlığı,tel çapının % sinden % ine kadar) : Kalın kabuk (Elektrodun tüm kalınlığı,tel çapının % inden çok) Grup Demir tozlu ve derine işleyen elektrodlar,yalnız çok kalın kabuklu yapıldığından kodlamada ayrıca kabuk kalınlığını gösteren işaret kulla - nılmaz. : Dikişin mekanik özelliğini gösteren işaret bu işaret üç rakamlı bir sayı ile gösterilir. Burada s. rakam: En küçük çekme dayanımı (kgf/mm ). rakam: En küçük kopma uzaması...(%). rakam: En küçük vurma (çentik darbe) değeri...(kgf m/cm ) Çizelgede belirtilen mekanik özellikler, -- C da yapılan muayene sonuçlarına göre tesbit edilen değerler olarak gözönünde tutulmalıdır. Derine işleyen elektrodlar ile ince saçları kaynak etmeye yarayan ve tel çapı, mm den küçük olan elektrodlar için bu işaret grubu gösterilmez. İçerisinde değer bulunmayan karelere rastlayan elektrodlar, hizalarında gösterilen çelikcinslerinde kullanılabilir,fakat muayene değerleri garanti edilemez.
) Satırlarda üst sıra TS 8 e göre yapılan katlama muayenesinde eğilme açışıma C^) minimum değerini gösterir. ) Satırlarda alt sıra TS i>i> a göre yapılan vurma muayenesinde minimum vurma değerini gösterir. Muayene örneği Şokii-8 deki gibidir. ) mm kalınlığa kadar olan numuneler için geçerlidir. ) Genellikle basınçlı kaplar, yapımı içindir; fakat C f den yukarı sıcaklıktaki parçalarda kullanılmaz. ) Birleştirmeye gerilmeyi gider tavı uygulanmıştır. 6) Birleştirmeye normalleştirme tavı uygulanmıştır. 7) Verilen değerler kaynak edilebilen çelikler içindir. 8) Yalnız bazik tipteki elektrodlar içindir. 9) Bn çok 6 mm et kalınlığındaki borulara uygulanır. } IV ve VI işaretli elektrodlar artık yapılmamaktadır. Halen memleketimin piyasasında görülen elektrodlar yukarıda gösterilmiş bulunan işaretleri taşıdığı için numaralamada, bu sebeple, IV ve VI atlanarak piyasa işaretlemesine uyulmuştur.
Kaynak bağlantısının çekme dayanımı,en az kaynak edilen çeliğin çekme dayanımına eşit olmalıdır.bu değer Ç 7 - de % düşük olabilir, (V) e kadar olan(vdahil) elektrodlarve Ç, Ç 6, Ç - Ç 6- ve Ç 7- çelikleri için çekme dayanımından ziyade çatlamazlık önemlidir. Genellikle, I-V işaretli elektrodlar özsüz,özlü ve ince kabuklu, VII-XIV işaretliler ise orta ve kalın kabuklu olarak yapılır. Çekme Dayanımı Kopma (L o - Uzaması d o ) Vurma (Çentik,Darbe) Değeri İşareti kgf/mm İşareti % min İşareti kgfm/cm 6 8 6 6 8 6 ~" 7 9 Kaynak dikişinin Mekanik Özellikleri Grup ; Elektrod tipini gösteren işaret Bu işaretlerin anlamları aşağıdadır ı X : Özsüz D : Özlü A ı Asit B : Bazik C : Selülozik : Oksit T : Titandioksit V : Diğer tipli elektrodlar derine işleyen (derin nüfuzlu)alektrodlarda, diğer elektrodlarda olduğu gibi kabuk cinsini gösteren işaret kullanılır; ayrıca bütün işaretleriı sonuna bir P harfi konulur. Demir tozlu elektrodlarda kabuk tipini belirten işaret kullanıldıktan sonra,bütün işaretlerin sonuna Fe harfi yazılır. Grup 6: Kaynak durumunu ve akım cinsini belirten işaret Bu işaret rakamlı bir sayı ile gösterilir ; iki Burada -. Rakam: Kaynak durumunu. rakam: Akım cinsi ile kutup duruıanu belirtir.
tşareti Kaynak durumu Bütüa kaynak durumları için Yukarıdan aşağıya doğru düşey kaynak durumu hariç,bütün kaynak durumları için Yatay ve aşağıdan yukarıya doğru düşey kaynak durumları için Yalnız yatay oluk durumu için Kaynak durumunu belirten işaretler Derine işleyen elektrodlar,genellikle,yalnız yatay oluk durumunda kaynak edilmede kullanıldığından*bu elektrodlarda kaynak durumu işareti gösterilmez. Kutup durumu Doğru akım gerilimi veya dalgalı akım (Kaynak transformatörünün boşta çalışma gerilimi) volt 7 volt 9 valt Yalnız Doğru akım Elektrod her iki kutba bağlanabilir. 7 Elektrod eksi kutba bağlanır 8 Elektrod eksi kutba bağlanır 6 9 Akım cinsi ve kutup du umunu gösteren işaretler
AMERİKAN STANDARDI (ÀWS-ASTM) Amerikan standardlarmda elektrodlar iki harf - E - ve müteakiben konulan dört rakamlı bir sayı ile gösterilir: Bu dört rakamdan ilk iki rakam,bin ile çarpıldığı zaman kaynak yerinin ( bs/sq) olarak çekme mukavemetini, üçüncü rakam da kaynak pozisyonunu gösterir.şöyle ki;. Bütün kaynak pozisyonları için,. Yatay ve oluk kaynak pozisyonu için,. Sadece oluk kaynak pozisyonu için, Dördüncü rakam da örtü tipini,akım şeklini ve eleltrodun bağlanacağı kutbu gösterir. Buna ait hususlar aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir. Amerikan standardına göre elektrod işaretlerini izah için bir misal verelim : Mesela, E 6 işaretini taşıyan bir elektrodda ı a) fl E lf elektrik ark kaynağı elektrodu olduğunu, b) "6" kaynak yerinin 6 x = 6 ıbs/sq çekme mukavemetinde olduğunu, c) "" rakamı bütün kaynak pozisyonlarında kullanılabileceğini, d) "" rakamı örtüsünün rutil tipi olup doğru akımda (negatif kutupta) ve dalgalı akımda kaynak yapılabileceğini gösterir. İşareti Örtü tipi Akım şekli ve elektrodun kutup bağlanacağı s Selülozik (sodyum silikat) Selülozik (Potasyum silikat) Rutil (Sodyum silikat) Rutul (Potasyum silikat) Doğru akım (pozitif kutup) Doğru akımda (pozitif kutupta) dalgalı akımda ve Doğru akımda (negatif kutup) ve dalgalı akımda) Doğru akım(negatif kutup) ve akımda dalgalı Bazik (Sodyum silikat) Doğru akım (pozitif kutup) ve akımda dalgalı 6 Bazik (Potasyum silikat) Doğru akım (pozitif kutup) ve akımda dalgalı 7 (Demir tozlu) Demir oksit Doğru akım (Negatif kutup) ve akımda dalgalı 8 Bazik (demir tozlu) Doğru akım (pozitif kutup) ve akımda dalgalı
MİLLETLERARASI ELEKTROD STANDARDI (ISO) YA GÖRE ELEKTROD İŞARETLERİ Üç kısımdan teşekkül eder ; Birinci kısım I? E IŞ harfi olup genel anlamda kaynak elektrodlarını ifade eder. İkinci kısım kaynağın mekanik özelliklerini gösterir,üç rakamlıdır Bunlardan; Birinci rakam: Kaynak metalinin asgari çekme dayanıklılığını (kg/mm) İkinci rakam : Kaynak metalinin asgari kopma uzamasını ( % ) Üçüncü rakam : Kaynak metalinin asgari çentik darbe dayanımını (kgm/cm) Bu rakamlara tekabül eden değerler aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir. Çekme dayanıklığı Kopma uzaması(-. do) Çentik darbe (ISO deneyi) İşaret 6 Asgari kg/mm 8 6 6 İşaret Asgari (%) 8 6 İşaret Asgari kgm/cm 7 9 Üçüncü kısım: Bir harf ve iki rakamdan teşekkül eder.bu harf örtü cinsini gösterir.a - asit tipi, B- bazik tipi, C-selülozik tip, - oksit tip, R-rutil tip, T-titandioksit tip, V~özel tipler Buradaki birinci rakam elektrodun hangi pozisyonlarda kaynağa elverişli olduğunu gösterir.bu rakamların anlamları aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir. İşareti Kaynak pozisyonu Bütün kaynak pozisyonları Bütün kaynak pozisyonları(dik pozisyonda yukarıdan aşağı hariç) Yatay pozisyon ve dik pozisyonda aşağıdan yukarı Yalnız oetik (yan) pozisyon (köşe ve alın dikişleri) Son rakam: elektrodun bağlanacağı kutup,kaynak makinasmın boşta çalışma gerilimi ve akım şeklini gösterir.aşağıdaki çizelge de bunlar açıklanmıştır.
Elektrod kutup durumu Doğru ve dalgalı akımda kaynak transformatörünün asgari boşta çalışma gerilimi volt 7 volt 9 volt Yalnız doğru aka Her iki kutba bağlanabilir. En iyi negatif kutba bağlamaktır. 7 8 En iyi pozitif kutba bağlamaktır 6 9 Misal: E T, sıra ile anlamları ; E : Kaynak elektrodu E : Kaynağın asgari çekme dayanıklığı 8 kg/mm : Kaynağın asgari kopma uzaması % ı Kaynağın asgari çentik darbe dayanımı 7 kgm/cm T : Titandioksit tipi : Dik pozisyonda yukarıdan aşağı hariç her pozisyonda kaynak edilebilir. : En iyi negatif kutupta, volt boşta çalışma geriliminde kullanılabilir. İNGİLİZ STANDARDINA GÖRE ELEKTRODLARIN İŞARETLERİ Buna göre kaynak elektrodları ilk önce E harfi ve arkasında üç rakam bulunur. Bunlardan ilk rakam örtü cinsini gösterir. 6 7 : Selülozık : Rutil ; Rutil ı Asit ; Demir : Bazik, Diğer (Viskoz curuflu) (akıcı curuflu) oksit örtü cinsleri İkinci rakam: Kaynak pozisyonunu İşaretler 6 9 oluk eğik + + + S ı n yatay/dikey ı f a n Kaynak pozisyonu dikey tavan d ı r ı l m a m ı ş
Üçüncü rakam : akım şekli,kutup durumu,transformatörün boşta çalışma gerilimi İşaretler Akım şekli, kutup durumu,transformatörün boşta çalışma gerilimi (-) kutup (-) kutup volt 7 volt 9 Volt 6 7 9 S ı n ı f l a n d ı r ı l m a m ı ş
ESKÎ DIN 9 ( ALMAN NORMU) DIN 9 f e göre elektrod işaretleri eskiden şu şekilde sınıflandırılıyordu t îşaret iki eğri çizgi ile üç kısma ayrılmıştır.ilk kısım Almanların kendine has işaretlerini,ikinci ve üçüncü kısımlar ise ISO-Standardma göre işaretleri gösterir. Bir işaret aşağıda gösterilen sıraya göre tanzim edilir. ) Elektrod tipini karakterize eden işaret(tip işareti) ) Klas işareti ) Örtü kalınlığı işareti ) Beynelmilel kaynak dikişi muayenelerine göre yapian ve üç rakam ile gösterilen, safi kaynak malının mekaniki özellikleri (Çekme mukavemeti,çentik mukavemeti, uzama) - Tip İşareti : Tip işareti olarak çıplak elektodlar o(sıfır), özlü elektrodlar (iki sıfır) ile gösterilir.örtülü elektrodlarda ise her ana tip iki harfli bir işaret ile belirtilir. Ti : Es : :x : Kb : Ze : So : Titandioksit (rutil) tip Asit tip Oksit tip Bazik tip Selülozik tip Özel tip Derin nüfuziyet elekrodları (Tf) ve demir tozlu elektrodlar (Fe) işareti ile gösterilir. - Klâs~ İşaretleri Kullanılacak çelik cinslerine göre elektrodlar gruba ayrılmıştır. Bunlar den XIV e kadar romen rakamları ile gösteilir.yalnız IV. ve VI. klaslar son zamanlarda isal edilmediğinden bunlar çıkartılmıştır.bu sınıflandırma aynı zamanda kaynak ekinin asgari mekanik özellilerini gösterir.deney çubukları bir alın ekinden alınır.uygun çelik cinsinden asgari mm kalınlığında iki saç V- kaynak ağzı açılarak (ağız açısı takribi ve aralık genişliği mm olmak üzere) yatay pozisyonda kaynak edilir. - Örtü Kalınlığı İşareti : Örtülü elektrodlarda örtü kalınlığı için cî,m, s küçük harfleri kullanılır: d: İnce örtülü elektrod; Elektrod örtüsü dış çapı,çekirdek çapının % si kadardır. m: Orta kalın örtülü elektrod; Elektrod örtüsü dış çapı,çekirdek çapının % - i arasındadır. s: Kalın örtülü elektrod; Elektrod örtüsü dış çapı,çekirdek çapından % den daha büyüktür. Derin nüfuziyet elektrodları (tf) ve demir tozlu elektrodlar (Fe) daima kalın örtülü imal edildiklerinden bunlarda ayrıca örtü kalınlığı işareti kullanılmaz.
ELEKTRODLARIN SINIFLANDIRILMASI ye KULLANMA SAHASI ı Çeşitli çelik cinsleri için bir elektrod Masının kullanma sahası koyu çizilmiş kareler içerisindedir. İçerisinde değer bulunmayan koyu çizilmiş kare* ère rastlayan elektrod klaslan da hizalarındaki cinslerinde- kullanılabilir, Fakat muayene değerleri garantili değildir. Kaynak bağlantısının çekme mukavemeti en az imalât çeliğinin asgari mukavemetine eşit olmalıdır. Bu değer St 7- de /o a kadar daha düşük olabilir. Gösterilen eğilme açıları ve çentik darbe mukavemetleri asgari değerlerdedir. Ve kadar olan (V dahil) elektrod klaslan için ve St. St 6. Si -. St 6- ve St 7- çelikleri için mukavemetten ziyade çatlamaya karşı emniyet önemlidir, l'den Ve kadar olan Maşlar orta kalın ve kalın örtülü elektrodlardtr.
ÇİZELGE (Devamı) ) Elektrocl kloşlar, IV ve VI imâl edilmektedir. ) Eğme deneyi DİN 8*6 göre yapılır. ) Çentik darbe deneyi DİN ye göre DVMdeney çubuğu yapı* İm. ) Verittm değerler DİN 7 'o gö'o kaynak kabiliyeti olduğunda muteberdir. ) Yalnız bazik tipi elektrodlar için 6) Bu elektrodların gemi çeliklerinin kaynağında kıhanılmasında talimatnameler muteberdir. 7) Genel olarak basınçlı kap imalâtı İçindir, fakat *C den falla cidar sıcaklığı için değildir, Gerilim giderme mil işlemi tatbik edilmiş birleştirmeler, 8) 9 Mn çeliklerinin gerilim giderme tavlı birleştirmeleri 9) 9 Mn S çeliklerinin normal tavlı birleştirmeleri ) Yalnız 6 mm. ye kadar cidarlı borular için ) Bu elektrodların usun mesafe nakil borularının kaynağında kullanılmasında özel talimatnameler muteberdir. ) DİN 66'daki kaynaklı çelik borular içim muadili DİN 7 löo'doki yapı çeliklerinin eloktrod klàslan muteberdir.
- Safi Kaynak Malının (dikisin)mekanik Özelliklerini Gösteren İşaretler ı Kaynak yerinin mekanik özellikleri safi kaynak malı ihtiva eden deney çubuklarından 9, sıcaklıklarda tesbit edilir. Kaynak malının mekaniki Özellikleri üç rakam ile gösterilir. a) Birinci rakam çekme mukavemetini (kg/mm) olarak verir. b) İkinci rakam kırılma uzamasmı (%) olarak verir. c) Üçüncü rakam çentik darbe mukavemetini (kgm/cm) olarak verir. Yukardaki mekaniki özellikler,standardlara uygun kaynak deney çubukları ile yapılan muayeneler sonunda elde edilen değerlerdir.bu muayeneler hakkında geniş izahat "Kaynak Muayeneleri ff bahsinde anlatılmıştır. Çekme Mukavemeti Kırılma Uzaması (L: d ) ISO deney çubuğunda Çentik darbe mukavemeti İşareti 6 kg/mm 8 6 6 İşareti % 8 6 İşareti kgm/cm 7 9 Kaynak dikişinin asgari mekanik özellikleri ) Kaynak Pozisyonunun ve AkımŞebekesi Karakteristiğinin İşaretleri t Elekrodların hangi pozisyonlarda kştnak edilebileceği aşağıdaki çizelgede ki işaretlerle gösterilir.derin nufuziyet elektrodlarında kaynak pozisyonu işaretti konulmaz.çünkü bu tip elektrodlar umumiyetle yatay oluk durumunda kaynak edilebilirler. Âkım şebekesi karekteristiği:birinci rakam elektrodun hiç zorluk çekmeden kaynak yapılacağı akım şeklini ve doğru akım için bağlanacağı kutup ile birlikte gösterir.doğru akım ile kaynak esnasında elektrodun rahat tutuşturulması ve arkın stabilizesi kaynak makinasmın dinamik karekteristiğine bağlıdır.dalgalı akım ile kaynak yaparken ise transformatörün boşta çalışma gerilimine bağlıdır, İşareti Kaynak pozisyonları Bütün kaynak pozisyonları için Yukarıdan aşağı kaynak hariç bütün pozisyonlar için Yatay ve aşağıdan yukarı kaynak pozisyonları için Yalnız yan kaynak pozisyonu için (alın ve iç köşe kaynaklar!) DİN 9 ye göre semboller w h s f q ü whs w Kaynak Pozisyonları
Akım şekli,gerilimi ve kutbu aşağıdaki çizelgede gösterilmiştir.bu yalnız, mm den yukarı elektrodlar için muteberdir.çünkü daha küçük çaptaki elektrodlar için icabında daha yüksek boşta çalışma gerilimi elverişli olabilir. Derin nüfuziyet elektrodlarında akım şebekesini karekterize eden işaretler kullanılmayıp bunun yerine mm çaplı elektrodlar için ark gerilimi verilmiştir* mesela gibi. Elektrodun bağlanacağı kutup Her iki kutupta iyi En iyi negatif kutupta En iyi pozitif kutupta Doğru veya dalgalı akım kaynak transformatörünün asgari boşta çalışma gerilimi volt 7 volt 6 9 volt 7 8 9 Yalnız doğrı akım o ;, İAkım şekli f kutup durumu ve kaynak transformatörünün asgari boşta çalışma gerilimleri
DIN 9 (Alman Normu) DIN 9'ün yeni şeklinde elektrodlar şöyle sınıflandırılmaktadır ; ) Kaynak usulünü belirten işaret îf E tî ) Kaynak malının mekanik özelliklerinden asgari çekme ve akma dayanımı gösteren iki rakamlı tanım işareti, ) En az 8 J.luk işe tekabül eden çentik darbe deneyi ile, en az uzamayı belirten tanım işareti (Çentik darbe deneyi ve en az uzama ilk tanım işareti) ) En az 7 J.luk işe tekabül eden çentik darbe deneyi tanım işareti.(çentik darbe deneyi ikinci tanım işareti) ) Örtü tipi işareti. 6) Klâs işareti. I den f ye kadar sayılarla gösterilir.bu işaret aynı zamanda örtü kalınlığını, kaynak pozisyon işaretini ve akım cinsi işaretlerini de tesbit etmiştir. 7) Elektrodun verimini belirten işaret (Yalnız yüksek verimli elektrodlar için.) ÖRNEK E RR işaretini taşıyan bir elektrodu açıklayalım. E = Elektrik ark kaynak usulü = Çekme dayanımı: -6 N/mm Akma dayanımı ı * 8 N/mm (Tablo l f de görülüyor.) = Çentik darbe sıcaklığı (8 J.)- C En az uzama s % (Tablo 'de görülüyor.) r Çentik darbe sıcaklığı (7 J.) (Tablo 'te görülüyor.) RR Ä Rutil örtülü (kaim) (Tablo * de görülüyor.)» Elektrod klasıs verim ^ % Elektrod pozisyon işareti : Akım cinsi işareti ı (Tablo? de görülüyor.) Tablo 6'da Kaynak pozisyonu işareti f ün karşısında yalnız oluk pozisyonlarında kullanıldığını görüyoruz. Tablo 7 f de Akım cinsi işareti f in karşısında da en iyi negatif kutupta kullanılabileceğini ve >o ta çalışma geriliminin 7 V. olması gerektiğini görüyoruz. = Tablo 8 f de görüldüğü gibi VERÎM = % - arası