Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri

Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri Prof. Dr. Niyazi AŞKAR Prof. Dr. İsmail Mete İTİL Prof. Dr. Yeşim AKKOÇ Yrd. Doç. Dr. A. Mete ERGENOĞLU Yrd. Doç. Dr. A. Özgür YENİEL Bornova - İZMİR

EGE ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ HALK KİTAPLARI SAĞLIK SERİSİ Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri Prof. Dr. Niyazi AŞKAR Prof. Dr. İsmail Mete İTİL Prof. Dr. Yeşim AKKOÇ Yrd. Doç. Dr. A. Mete ERGENOĞLU Yrd. Doç. Dr. A. Özgür YENİEL Ocak 2013, Birinci baskı ISBN: 978-975-483-976-0 26 Bu kitabın tüm yayın hakları Ege Üniversitesi ne aittir. Kitabın tamamı ya da hiçbir bölümü yazarının önceden yazılı izni olmadan elektronik, optik, mekanik ya da diğer yollarla kaydedilemez, basılamaz, çoğaltılamaz. Ancak kaynak olarak gösterilebilir. Proje Üst Yöneticileri Ege Üniversitesi Rektörü: Prof. Dr. Candeğer Yılmaz EÜ Tıp Fakültesi Dekanı: Prof. Dr. Kamil Kumanlıoğlu Yayın Yönetmenleri: Prof. Dr. Ayşenur Oktay, Prof. Dr. Tahir Yağdı Yayın Alt Kurulu Başkanı: Prof. Dr. Ufuk Çağırıcı Sağlık Kitapları Serisi Çalışma Grubu: Prof. Dr. Elvan Erhan, Prof. Dr. Mehtap Çınar, Prof. Dr. Alpaslan Çakan Koordinasyon: EÜ Tıp Fakültesi Yayın Bürosu Kapak İllüstrasyonu: Merve Evren Sayfa Tasarım: Hülya Sezgin Fotoğraf: BİTAM Basım Yeri: Ege Üniversitesi Basımevi Bornova, İZMİR Tel : 0 232 388 10 22 e-posta : bsmmd@mail.ege.edu.tr

Değerli Okuyucumuz; Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi; 2011 yılının sonu itibariyle 472 öğretim üyesi, 582 araştırma görevlisi, 1970 tıp öğrencisi ile yaklaşık 2000 yataklı hastanede eğitim, öğretim ve araştırma yapmakta ve sağlık hizmeti vermektedir. Bu dönemde yaklaşık 950000 ayaktan ve 54000 yatan hasta, 2300 doğum 80000 acil servis hizmeti vermesi onu ülkemizin en büyük sağlık kurumlarından birisi yapmaktadır. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nin en önemli vizyon ve misyonunu toplumsal sorumluluk bilinci oluşturmaktadır. Bu bilinçle çalışan Ege Tıp topluma nitelikli ve kaliteli sağlık hizmeti vermekte; Toplum Sağlığı Hizmeti ni diğer tüm görevlerinin üzerinde tutmaktadır. Ege Tıp Endokrinoloji ve Metabolizma Hastalıkları Bilim Dalı, Türkiye de bir ilk olarak ve 10 yıldır Sağlık Halk Kongresi düzenleyerek toplum sağlığı için hizmet anlayışını gerçek bir bilgilendirme, uygulama ve deneyim paylaşımı şeklinde sürdürmektedir. Bilimsel araştırmalarla elde edilen bilgilerin kalıcılığı ve yaşama geçirilmesi; bunların başvuru kaynağı belgelere dönüştürülmesi ile sağlanır. Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi bu anlayışımızın bir ürünüdür. Bu seride yayınlanan kitaplarımızın önemi ve farkındalık yaratacak temel özelliği; ülkemizin önceliğinde olan güncel sağlık konuları yanında; güncelliğini yitirmiş olsalar bile, ciddi bir sağlık sorunu olduğunu düşündüğümüz konuları da ele almış olmalarındadır. Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi yazarlarının tümü Ege Tıp Fakültesi nde görev yapan ve konusunda III

uzman öğretim üyeleridir. Serideki kitapların konu seçimleri ve içeriklerinin hazırlanmasında birden çok bilim insanının görüşlerinin yansıtılması sağlanmıştır. Seride yayınlanan kitaplardaki grafik ve fotoğraflar çoğunlukla kurumumuzun ürünüdür. Serimizin dil editörü her kitabı sadelik ve anlaşılabilirlik yönünden incelemektedir. Neden böyle bir seriye gereksinim duyulmuştur? Sağlık konularında dolaşımda olan, kolay ulaşılan ve günlük yaşamda kullanılan bilgilerin çoğunun gerçek bilimsel bilgi olup olmadığı kaygısı, bilim insanları olarak bizleri daha da sorumlu davranmaya ve güven sarsılmasına neden olan özensizliklerden uzak durmaya sevk etmektedir. Birçok konuda doğru ve güvenilir bilginin üretimi ve yayılması üniversitelerin öncelikli görevleri arasındadır. Bu anlayıştan hareketle, Ege Tıp Halk Kitapları Sağlık Serisi yazarı olan her öğretim üyemiz, sadece uzmanı olduğu konuda kitap yazmıştır. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi bu kitaplara adını, deneyimini ve saygınlığını koymuştur. Her bir yayın özenle gözden geçirilmiştir. Ülkemiz için özgün sayılabilecek böylesine kapsamlı bir seride, yine de gözden kaçırdığımız hata ve eksiklikler olabilir. Bunlar için, her zaman olduğu gibi, okuyucumuzun engin hoşgörüsüne sığınıyoruz. Katkıda bulunanlara minnet duygularımızı sunuyoruz. Saygılarımızla... Prof. Dr. Kamil Kumanlıoğlu Prof. Dr. Candeğer YILMAZ Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Ege Üniversitesi Dekanı Rektörü IV

Prof. Dr. Niyazi AŞKAR 1949 yılında Afyon da doğmuştur. İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi nden 1973 yılında mezun olmuştur. 1981 yılında Kadın Hastalıkları ve Doğum uzmanı olmuştur. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalında 1990 yılında Doçent kadrosuna, 1997 yılında da Profesör kadrosuna atanmış olup, 2012 yılından itibaren görevine Ege Üniversitesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalı Başkanı olarak devam etmektedir. Prof. Dr. İsmail Mete İTİL 1962 yılında İzmir de doğmuştur. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nden 1987 yılında mezun olmuştur. 1987 yılında asistanlık görevini Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalında yapmış ve 1993 yılında uzman olmuştur. 1995 yılından itibaren de Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalın da Profesör olarak görevine devam eden İTİL, evli ve 2 çocuk babasıdır. 1999 yılında Avusturya nın Graz Üniversitesinde "Kadınlarda İdrar Kaçırma ve Rahim Sarkması" konusunda eğitim görmüş olup, ilgi alanları arasında "Gebelik Takibi", "Kadınlarda İdrar Kaçırma ve Rahim Sarkma Ameliyatları", "Kadın İnfertilitesi" ve "Jinekolojik Batın Ameliyatları" vardır. V

Prof. Dr. Yeşim AKKOÇ 1989 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi nden mezun olmuş, 1990 yılında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı nda uzmanlık eğitimine başlamış ve 1994 yılında uzman olmuştur. 1997 yılında Almanya da Murnau da Prof. Manfred Stöhrer in kliniğinde ürodinamik inceleme laboratuarında 1 ay süreyle gözlemci olarak bulunduktan sonra, Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Anabilim Dalı nda ürodinami laboratuarını kurmuştur. 1997 yılından beri nörojenik mesane rehabilitasyonuyla ilgilenen Dr. Akkoç, özellikle omurilik yaralanmalı ve multiple sklerozlu hastalarda ürodinamik incelemeler ve mesane rehabilitasyonu konusunda çalışmalarını sürdürmektedir. Türkiye Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Derneği nin çatısı altında kurulmuş olan Nörojenik Mesane Çalışma Grubu nun başkanlığını da yürütmektedir. 70 kadar yurtiçi yayını, 18 yurtdışı yayını vardır. Dr. Akkoç 2000 yılında doçent olmuş, 2006 yılında profesör kadrosuna atanmıştır. VI

Yrd. Doç. Dr. A. Mete ERGENOĞLU 1974 yılında Adana da doğmuştur. 1999 yılında Çukurova Üniversitesi Tıp Fakültesi nden mezun olmuştur. 1999-2004 yılları arasında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalı nda ihtisasını yapmış ve uzman doktor ünvanını almıştır. 2004-2005 yılları arasında İstanbul Kasımpaşa Asker-i Hastanesi nde, 2005-2007 yılları arasında Tekirdağ Özel Yaşam Hastanesi nde, 2007-2008 yılları arasında da Osmaniye Doğumevi ve Çocuk Hastanesi nde görev yapmıştır. 2008 yılından itibaren Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalı nda görevine başlamış ve 2012 yılından itibaren Yrd.Doç.Dr. olarak devam etmektedir. Yrd. Doç. Dr. A. Özgür YENİEL 1976 yılında Karaman da doğmuştur. 1999 yılında Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi nden mezun olmuştur. 1999-2004 yılları arasında Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalı nda ihtisasını yapmış ve uzman doktor ünvanını almıştır. 2005-2006 yılları arasında Manisa Doğumevi ve Çocuk Hastanesi nde, 2007-2008 yılları arasında Manisa Alaşehir Devlet Hastanesi nde görev yapmıştır. 2008 yılından itibaren Ege Üniversitesi Tıp Fakültesi Kadın Hastalıkları ve Doğum Anabilim Dalı nda başladığı görevine 2012 yılından itibaren Yrd.Doç.Dr. olarak devam etmektedir. VII

VIII

İÇİNDEKİLER Giriş 1 1. KADINLARDA İDRAR KAÇIRMA ŞİKAYETİ VE TEDAVİ YÖNTEMLERİ... 3 2. İDRAR KAÇIRMA TİPLERİ... 8 3. İDRAR KAÇIRMA ŞİKAYETİ OLAN HASTANIN DEĞERLENDİRMESİ ve TANI YÖNTEMLERİ... 13 4. İDRAR KAÇIRMA ŞİKAYETİ OLAN HASTANIN TEDAVİ YÖNTEMLERİ... 26 5. İDRAR KAÇIRMA ŞİKAYETİ OLAN HASTALARDA İLAÇ TEDAVİLERİ... 27 6. İDRAR KAÇIRMA ŞİKAYETİ OLAN HASTALARDA CERRAHİ YAKLAŞIMLAR... 29 7. KADINLARDA İDRAR KAÇIRMA TEDAVİSİNDE FİZİK TEDAVİ VE REHABİLİTASYON YAKLAŞIMLARI... 35 8. KAYNAKLAR... 51

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26

Giriş Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri Özellikle son yüzyılda insanoğlunun tıp alanı da dahil olmak üzere her alanda katettiği gelişmelere bağlı olarak beklenen yaşam süresi anlamlı olarak uzamıştır. Bu uzama ile geçmişte daha az sıklıkla takip edilen kronik hastalıklar günümüzde toplumsal problemler olarak karşımıza çıkmaktadır. Bunlardan en sık gördüklerimiz kalp damar sistemi başta olmak üzere diğer tüm sistemlerde de etki gösteren hipertansiyon ve diyabet hastalıklarıdır. Bu hastalıklar ve ilişkili problemler hem hastanın yaşam süresini hem de yaşam kalitesini etkilemektedir. Bu nedenle günümüzde bu hastalıklar için hekimlerin talebi olmasa dahi hastalarımızın istekleri doğrultusunda değerlendirmeler yapılarak teşhise gidilip tedavi seçenekleri uygulanmaktadır. Kitabımızın konusu olan idrar kaçırma da yukarıda ifade ettiğimiz hastalıklara benzer şekilde genellikle kronik gidişatı olan ve yaşla ilişkili olarak artış gösteren bir şikayettir. Günümüzde bu şikayet tüm kadınların yaklaşık %30 unda mevcuttur. Ancak hastalar tarafından dile getirilememesi nedeniyle tedavi seçeneklerinden mahrum kalınmaktadır. Bu kitabı düzenlemekteki amacımız idrar kaçırmanın temelinde yatan mekanizmaları anlatarak toplumdaki yaygınlığını okuyucularımıza göstermektir. Böylece bu şikayetleri olan hastaların şikayetlerini kolaylıkla hekimlere ifade ederek tedavi basamağına geçebilmesi amaçlanmaktadır. 1

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26 Kitabımızın içeriği iki ana başlık altında incelenebilir. Öncellikle idrar kaçırmaya sebep olan hastalıkları, semptomları, tanı yöntemlerini inceledik. Günlük yaşamımızdaki yerini değerlendirdik. İkinci bölümde ise tedavi seçeneklerini ilaç tedavisi, fizik tedavi uygulamaları ve cerrahi uygulamalar başlıkları adı altında değerlendirdik. Kadınlarda yaygın olarak izlenmesine rağmen ifade edilemeyen bu şikâyete anlaşılır şekilde yaklaşmamızda emeği geçen yazar arkadaşlarıma, yayın komisyonu üyelerine ve yayın bürosu personeline içtenlikle teşekkür ederim. Niyazi AŞKAR 2

Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri 1. KADINLARDA İDRAR KAÇIRMA ŞİKAYETİ VE TEDAVİ YÖNTEMLERİ İdrar kaçırma problemleri son yıllarda özellikle kadınlarda sosyal hayatı etkileyen ve hayat kalitesini bozan önemli sorunlardan birisidir. Tıbbi karşılığı üriner inkontinans olan idrar kaçırma; idrarın istemsiz olarak kaybıdır ve toplumda kadınlardaki yaygınlığı %20 iken sosyal nedenlerle ifade edilmeyen hastalar da dahil edildiğinde bu oranın %30 ları bulduğu düşünülmektedir. İdrar kaçırma şikayeti olan kadınların bir kısmı yürümek, koşmak, aniden kalkmak, ağırlık kaldırmak gibi fiziksel aktiviteler ve öksürmek, hapşırmak gibi refleksler esnasında bir iki damladan birkaç mililitreye kadar değişen idrar kaçağı bildirirken; bir kısmı ise aniden gelen şiddetli bir idrar yapma hissi arkasından bol miktarda kaçan idrar olarak bildirirler. İdrar kaçırma şikayeti olan kadınların bir kısmı da yukarıda tarif edilen her iki şikayet ile birlikte hekime başvururlar. İdrar kaçırma yaşamı tehdit eden bir hastalık olmamakla beraber sürekli ıslaklık ve tahrişten kaynaklanan rahatsızlıktan dolayı depresyona varan duygusal problemlere neden olabilmektedir. Ayrıca hastaların cinsel yaşamlarının, günlük iş ve ev içi aktivitelerinin etkilendiği, sosyal ve fizik aktivitelerinin, hatta sıvı alımlarının bile kısıtlandığı bilinmektedir. Bunların yanında ileri yaşlarda özellikle gelişmiş ülkelerde kadınların hastane ve bakım evlerine yatırılmasının en sık nedenlerinden birisi olması ve kullanılan hijyenik pedlerden dolayı önemli bir ekonomik problem olarak gündeme gelmektedir. Bu nedenle idrar kaçırma özellikle belirli bir yaştan sonra ortaya çıkan ve tedavisi olmayan bir problem olarak algılanmamalı, aksine yaşamın hangi döneminde olursa olsun bu problem öncelikle kadınlar tarafından mutlaka bir sağlık sorunu 3

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26 olarak algılanarak hekime başvurulmalıdır. Hekim de bu şikayet ile başvuran hastalara gerekli değerlendirmeleri yaptıktan sonra elde edilen tanıya göre uygun tedavi seçeneklerini en kısa sürede başlayarak hayat kalitesini yükseltmeyi hedeflemelidir. Kadınlarda idrar kaçırma mekanizmalarının daha kolay anlaşılabilmesi için öncelikle kadın idrar yolları ve üreme sisteminin kısaca gözden geçirilmesi gereklidir. Ayrıca hem idrar yapma ve hem de tutmaya ait fizyolojik mekanizmaların bilinmesi hastalığın anlaşılabilirliğini arttırırken tedaviye bağlılığı da artırmaktadır. Böbreklerden üretilen idrar miktarı alınan sıvı miktarı ve hava koşullarına göre değişkenlik göstermekle beraber ortalama 1500-2000cc dir. Üretilen idrar, üreter adı verilen idrar yolları ile böbreklerden idrar kesesine taşınmaktadır. Böbrekler ve üreterlerin ilk yarısı, karın arka duvarında yerleşmiştir. İdrar yollarının diğer kısmı üreterlerin kalan yarısı ve idrar kesesi ise pelvis olarak adlandırılan kalça içinde yer almaktadır. İdrar kesesi duvarı kaslardan oluşan içi boş, böbrekler tarafından üretilen idrarı depolamakla görevli bir organdır (Şekil-1). böbrekler mesane duvar kasları üreterler kalça kemikleri mesane boynu kasları üretra idrar torbası mesane ve mesane boyun kasları Şekil-1. 4

Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri İdrar kesesi, içerisindeki idrar miktarı artışıyla beraber genişleyerek içerisindeki basıncı sabit tutmaya çalışır. İdrar kesesi içi idrar miktarı 300cc ve üzerine çıktığında yavaş yavaş idrar yapma ihtiyacı oluşmaya başlar. İdrar yapma isteği kişi tarafından belirlendikten sonra beyinden gelen uyarılar ile idrar kesesi duvarını oluşturan detrüsor adı verilen kas kasılırken idrar kesesinden idrarı vücut dışına taşıyan üretra adı verilen idrar yolunun idrar kesesine bağlandığı alanda gevşeme olur. Bu alana mesane boynu adı verilir. İdrar kaçağının engellenmesinde en önemli yapılardan birisi bu bölgedir. Bu bölgenin etraf dokular tarafından desteklenmesi ve burada yer alan kelepçe fonksiyonu gösteren kasların düzenli çalışması kaçağı engellemektedir (Şekil-2). kalça tabanını oluşturan kaslar mesane rahim idrar kesesi duvar kası kalça tabanı vajina Fonksiyonel mesane boynu Fonksiyonu bozuk idrar kesesi boynu Şekil-2. 5

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26 Bu eş zamanlı çalışma ile idrar, idrar kesesinden idrar yoluna ve oradan da vücudun dışına atılır. Bu anlatılan mekanizmalar dışında istem dışı olarak idrarın vücut dışına atılmasına yukarıda anlatıldığı gibi idrar kaçağı adı verilir. Pelvis adı verilen kalça kemiklerinin çevrelediği bu anatomik alanda; idrar kesesinin arka komşuluğunda rahim, ön komşuluğunda da kalçayı önden sınırlayan pubis kemiği vardır. Kalçanın tabanında yer alan boşluk pelvik taban adı verilen kas ve bunlara ait tendonlardan oluşan bir doku ile kapatılır. Ancak kadınlarda bu tabanı oluşturan doku, anüs (makat), vajina ve üretra (idrar borusu) tarafından delinmektedir. Burada anlatılan organlar ve birbirleri ile olan ilişkileri (Şekil-3) de gösterilmektedir. rahim idrar torbasi üretra vajina pelvik taban kaslari anüs Şekil-3. 6

Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri İdrar kaçağı yukarıda bahsedildiği gibi toplumdaki kadınların yaklaşık %20-30 unda izlenip geri kalan %70 inde izlenmediğine göre hasta olanların kendi aralarında benzer özellikleri var mı diye bir soru akla geliyor. Bu sorunun cevabı ise bu hastalık için risk teşkil eden bazı hastalıklar, alışkanlıklar ve yaş gibi değiştirilmesi mümkün olmayan bazı etkenleri ortaya çıkartıyor. Bunlar aşağıda kısaca sıralanmıştır. Cinsiyet (kadın olmak) Çok sayıda çocuk doğurmak (parite) Irksal yatkınlığın olması Ailesel yatkınlık (bağ dokusu elastikiyetinin az oluşu) Menopoza girmek Sigara kullanmak Uzun süreli kabızlık şikayetlerinin (konstipasyon) olması Geçirilmiş kadın hastalıkları ile ilgili ameliyatlar Şişmanlık Sinir sistemi hastalığı veya ameliyatı Uzun süreli akciğer hastalıkları sayılabilir. 7

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26 2. İDRAR KAÇIRMA TİPLERİ İdrar kaçırma bir sonuç olup, sebeplerinin araştırıldığı çalışmalarda (ürodinamik değerlendirme) 6 ayrı tip idrar kaçırma tarif edilmektedir. Bu idrar kaçırma tipleri hastalarda tek tek olabileceği gibi birden fazla tipe özgü şikayetler bir hastada izlenebilmektedir. Biz bu başlık altında her ne kadar bu tipleri ayrı ayrı değerlendirecek olsak da, hastalar her bir tipe ait anlatılacak olan bir veya birkaç bulgunun kendisinde var olduğunu ifade edebilir. Bu şekilde tiplere ayırmadaki (hangi hastada hangi tip veya tiplere ait bulguların varlığı) amaç tedavinin yönlendirilmesi ve hastanın bundan maksimum fayda sağlamasıdır. 1-Stres üriner inkontinans (SUİ): Fiziksel efor, ıkınma, zorlanma, hapşırma veya öksürme ile istemsiz idrar kaçırma şikayeti olarak tanımlanır. Bu bulguların yukarıda ifade edilen ürodinamik değerlendirme yöntemleri ile değerlendirilip tanısı koyulan tipine ise ürodinamik stres inkontinans denilmektedir. SUİ görülme sıklığı 25-49 yaş aralığındaki kadınlarda %65 gibi bir oranla en yüksek düzeye çıkarken, ilerleyen yaşla beraber bu oran azalmaktadır. Ülkemizde ise her yaştan kadınlar değerlendirildiğinde SUİ görülme sıklığı neredeyse her dört kadında bire kadar çıkmaktadır. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de ilerleyen yaşla beraber bu tip idrar kaçırma yerini diğer tiplere bırakmaktadır. Bu tip idrar kaçağında genellikle sebep gebelik, doğum ve menopoz gibi fiziksel değişikliklerdir. Gebelik ve 8

Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri doğum gibi olaylar daha önce bahsedilen kalça tabanını destekleyen kas, sinir ve diğer dokulara hasar verebilir. Bu hasar sonucunda başta idrar kesesi ve idrar kesesi boynu olmak üzere, idrar kaçağının engellenmesi için var olan destek dokudan yoksun kalır. Böylece tanımda tarif edilen öksürme, aksırma gibi karın içi basıncı arttıran manevralar ile idrar torbası kontrolsüz olarak kalça tabanına doğru hareket ederken, idrar torbası boynunda yer alan kelepçe açılarak idrar kaçağı meydana gelir. İdrar kaçağı tipik olarak az miktarda olup hastada rahatlama hissi yaratmaz. Benzer manevralar ile tekrar tekrar kaçak görülebilir. 2-Sıkışma (urge) inkontinans (Uİ): Acil idrar boşaltma gereksinimi ile birlikte veya bu hissin hemen sonrasında görülen idrar kaçırma olarak tarif edilir. En sık sebebi, idrar kesesini idrar yapması için uyaran sinirlerin veya idrar kesesinde idrar yapılması için detrüsor adı verilen kasların uygunsuz kasılmasıdır. Bu grup hastalarda idrar kesesi boşalması uyku esnasında, bir şeyler içerken, bulaşık yıkarken ya da cinsel ilişkide aniden idrar boşaltma hissi ile beraber gerçekleşir. Bir önceki tip SUİ den farklı olarak kaçan idrar miktarı fazladır ve genelde kaçak sonrası rahatlama hissedilir. Özellikle kafein içeren sıvılar olmak üzere çeşitli sıvılar, yüksek tansiyon tedavisinde kullanılan idrar söktürücü ilaçlar ve stres bu şikayetlerin sıklığını ve ağırlığını arttırabilir. Ayrıca tiroid hormonlarının fazla salgılandığı hipertiroidizm ve şeker hastalığı olarak bilinen diyabette de bulgular ağırlaşabilir. Az miktarda hasta grubunda bu hastalığın sebebi sinir sisteminin hasarıdır (Multiple skleroz, Parkinson, Alzheimer, omurgayı ilgilendiren kaza ve operasyonlar). 9

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26 Aşırı aktif idrar kesesi (AAM) terimi aslında sıkışma idrar kaçağını da içine alan bir terim olup anormal zamanda oluşan sinir uyarıları ile idrar kesesinde oluşan ani kasılmaları ifade eder. Sıkışma idrar kaçağından farklı olarak her idrar hissi oluştuğunda idrar kaçağı izlenmemektedir. Ancak bu hastalarda idrar sıklığında artış, idrara sıkışma ve gece idrara sık çıkma karakteristik özelliklerdir. Tüm kadınlar değerlendirildiğinde AAM nin görülme sıklığı %16,9 dur. AAM ile sıkışma idrar kaçağının beraber görülme sıklığı, ise %9,3 tür. Bu oranların farkı bize kaçak olmaksızın sıkışma şikayeti olanları işaret etmektedir. AAM nin sıklığı SUİ nin aksine yaşla artış göstermektedir. 3-Fonksiyonel inkontinans: Düşünme, hareket etme veya iletişime geçme gibi fonksiyonların yerine getirilemediği tıbbi problemleri olan hastaların tuvalete ulaşmalarındaki kısıtlılıktan kaynaklanan idrar kaçaklarına fonksiyonel inkontinans adı verilir. Mesela Alzheimer ı olan bir hasta tuvalet ihtiyacını gidermek için yeterli zihinsel fonksiyonu olmaması nedeni ile idrarını kaçırırken, ağır eklem romatizması gibi hareketi kısıtlayan hastalıkları olan hastalar da gerekli zaman içerisinde tuvalete ulaşamamaları nedeni ile idrar kaçırırlar. Bu grup hastalar tüm idrar kaçırma şikayeti olan kadınların çok küçük bir kısmını oluştururken, rehabilitasyon merkezleri ve huzurevlerinde toplumdakine göre çok daha sık bulunurlar. 4-Taşma (overflow) inkontinansı: Bu tip idrar kaçakları; idrar kesesinin uygun şekilde boşaltılamamasına bağlı olarak bardaktan taşar tarzda idrarın kaçması ile karakterize olup, tüm idrar kaçak olgularının çok küçük bir kısmını oluştururlar. Genellikle diyabet gibi 10

Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri bir hastalığa bağlı olarak idrar kesesine giden sinirlerin hasar görmesine bağlı veya direkt idrar kesesi duvarının kuvvet kaybına bağlı olarak kaçaklar ortaya çıkar. Ayrıca idrar kesesinin boşalmasını sağlayan alt idrar iletim yollarında tıkanmaya sebep olan idrar yolu taşları veya tümörleri de benzer şekilde taşma tipi idrar kaçaklarına sebep olabilirler. 5-Karma (mikst) inkontinans: Bu tip idrar kaçaklarında SUI ve Uİ değişik ağırlıklarda beraber izlenir. Hastalara idrar kaçaklarını tarif etmeleri istendiğinde her ne kadar her iki tipe de ait kaçak tarif ederlerse de, genellikle bu şikayetlerinden biri diğerine göre daha ağır basmaktadır. Avrupa da 18 yaş ve üstü kadınların dahil edildiği bir çalışmada son bir ay içerisinde istemsiz idrar kaçırma oranı %35 bulunurken, bunların %20 sinde sıkışma idrar kaçağı, %37 sinde stres idrar kaçağı ve %33 ünde de karma tip idrar kaçağı olduğu bulunmuştur. Tüm idrar kaçağı şikayeti olan kadınlar değerlendirildiğinde bunların neredeyse yarıya yakını karma tip idrar kaçağına sahiptir. Ayrıca bu tip kaçaklarının sıklığı, sıkışma tipi kaçakta olduğu gibi yaşla beraber artış gösterir. 6-Diğerleri: Bu grupta yer alan idrar kaçakları, farklı sebeplerden dolayı ender olarak izlenen kaçaklardır. Bunlardan birisi; idrar kesesinde biriken idrarın dışarı atılmasını sağlayan, üretra adı verilen ince tüp şeklindeki dokuda yer alan cep şeklinde üretral divertiküllerdir. (Şekil-4). Bu hastalarda idrar yapımı bittikten bir süre sonra cepte kalan idrarın boşalmasına bağlı olarak idrar kaçışı ifade edilir. Yine bu grupta yer alan diğer kaçak sebebi ise özellikle idrar kesesini yukarıda anlatılan komşuluğunda yer alan organlara bağlayan kanalların oluşumuna bağlı olarak ortaya çıkan fistüllerdir. Fistül 11

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26 terimi, iki boşluğu birbirine bağlayan kanal anlamına gelmektedir. İdrar kaçağına sebep olan fistüllerin çoğu vezikovajinal yani mesane ile vajina arasında olup, genellikle rahim ameliyatları sonrası gelişmektedir (Şekil-5). Ancak kanser tedavisi sonrası ışın tedavisi ve doğumun son evresinin uzaması da idrar kesesi ile vajina arasında kanallara sebep olabilir. üretra idrar kesesi üretral divertikül Şekil-4. idrar kesesi ile vajina arasında kanallara üretra vajina Şekil-5. 12

Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri 3. İDRAR KAÇIRMA ŞİKAYETİ OLAN HASTANIN DEĞERLENDİRMESİ ve TANI YÖNTEMLERİ İdrar kaçaklarının tedavisinde en önemli basamaklardan birisi de hastanın doğru değerlendirilmesidir. Ancak günümüzde iletişimin imkanlarının hızla artmasına bağlı olarak tedavi başvuruları artsa da, asıl problem; bu hastaların kaçakları olduğunu ifade ederek ilgili makama başvurularının az olmasıdır. Sosyokültürel gelişme ile ilişkili olarak özellikle idrar kaçakları ve üreme sistemine ait sarkma problemleri hakkında hekime başvuru ters orantılıdır. Toplumda idrar kaçak oranı %20 olarak izlenirken, sosyal nedenlerle ifade edilemeyenleri eklendiğinde bu oranın %30 a çıkıyor olması; tek başına başvurunun bile tedavi için büyük bir adım olduğunu göstermektedir. İdrar kaçakları ile sağlık alanında birden fazla uzmanlık dalı ilgilenmektedir. Tanı ve tedavide tıp alanında Ürologlar, Kadın Hastalıkları Ve Doğum uzmanları, Ürojinekologlar (idrar kaçakları ve üreme sistem sarkmaları konusunda yan dal uzmanlığı olan Kadın Hastalıkları Ve Doğum uzmanları), Fizik Tedavi uzmanları, fizyoterapistler ve pratisyen hekimler rol oynamaktadırlar. Tanıda ilk basamak olan başvurudan sonra, hastanın idrar kaçağı ile beraber tüm sağlık öyküsü alınır. İdrar kaçağı olan hastanın öyküsünde kaçağın var oluş süresi, zaman içerisinde artış veya azalma olup olmadığı, doğumlarıyla ve menopoz süresiyle ilişkisi, öksürükle, eforla veya başka uyaranlarla kaçağın oluşumu, artıp artmadığı değerlendirilir. Ayrıca kaçak miktarları ve sonrasında rahatlamanın olup olmadığı, günlük idrar sıklığı, acil idrar yapma sıklığı, gece idrara çıkma isteği, geçirilmiş üreme sistem veya idrar yollarına ait ameliyat 13

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26 öyküsü ve ek başka hastalıklar ile bunlara ait tedaviler sorgulanır. Hastanın öyküsü dışında sıvı alımı, idrar yapma alışkanlıkları ve idrar kaçaklarının miktar, sıklık ve eşlik ettiği faaliyetlerin değerlendirildiği idrar günlüklerinin doldurulması istenir (Şekil-6). idrar torbası Q-Tip Q-Tip Şekil-6. Bir kısım hastada ayrıntılı olarak yapılan bu değerlendirmenin sonuçları ile tanıya yaklaşılır. Öyküsü ayrıntılı olarak alınıp idrar günlükleri incelenen hastanın ikinci değerlendirmesi, jinekolojik muayenesi ve sonrasında pelvik ultrasonografi ile idrar yolları ve üreme sistemin gözden geçirilmesini içermektedir. Jinekolojik muayene masasında önce üreme organları, özellikle idrar kaçakları ile ilişkili olması nedeni ile sarkma ve dokuların yer değiştirmesi değerlendirilir. Üreme sisteminde anormallik tespit edilmeyen hastalarda ikinci olarak idrar yolları değerlendirilir. İdrar yollarına yerleştirilen bir ucu dışarıya uzanan kulak temizleme çubuğunun 14

Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri hastanın ıkındırılması ile kaç derecelik açı değişimi olduğunu gösteren Q-Tip test uygulanır. Bu test, idrar kesesi boynunun hareketi konusunda bilgi verir. Hastanın rutin jinekolojik muayeneden farklı olarak, idrar torbasının dolu olması istenir (Şekil-7). idrar kesesi rahim yumurtalık tüpler vajina Şekil-7. kalınbağırsak serviks Muayene esnasında hastadan kaçağın oluşumu için öksürme benzeri karın içi basıncını arttıran manevralar yapması istenir ve kaçağın ortaya koyulması sağlanır. Öyküsünde tipik idrar kaçağı tarif etmesine rağmen muayene masasındaki pozisyonda ıkınma ile idrar kaçağı gösterilemeyen hastalarda, mutlaka ayakta veya günlük hayatta kaçırdığını ifade ettiği pozisyonda idrar 15

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26 kaçağı olup olmadığı değerlendirilir. Hasta idrarını yaptıktan sonra idrar kesesinde kalan idrar miktarının belirlenmesi amacı ile kateter adı verilen bir boru yardımı ile idrar boşaltılır. Bu işlem ultrasonografi yardımı ile de yapılabilir. Bu idrarın miktarının yarım çay bardağından (50 ml) fazla olması, idrarın tam olarak boşaltılamadığını göstermektedir. Muayene öncesi hastadan rutin idrar tahlili ve idrar kültürü gibi tetkikler istenerek enfeksiyon, üriner sistem taşları gibi geçici idrar kaçaklarına sebep olabilen hastalıkların olup olmadığının araştırılması amaçlanır. Aynı zamanda bu hastalardan günlük sıvı alımları ve idrar çıkışları ile ilişkili tabloların yer aldığı bir formu 1-3 günlük süreç içerinde doldurmaları istenir. Bu forma hastanın ne çeşit sıvıları ne sıklıkla ve ne miktarda, günün hangi saatlerinde aldığı ve günlük idrar sıklığı, idrar miktarı, idrar kaçağının sıklığı, nasıl olduğu, o anda meşgul olduğu işler kaydedilir ve bunlar değerlendirilir. (Form-1,2. Mesane Günlüğü). İdrar günlüğü yanında, hastadan içinde idrar kaçırmanın tiplerini belirlemek ve üreme organlarına ait sarkmaları değerlendirmek amacı ile hazırlanmış soruları içeren anket formlarını doldurması istenir (Ek-1). Bu formların birçok değişik çeşidi mevcut olup, sorulara verilen cevaplar; idrar kaçağının tanısında ve üreme organlarında sarkmanın değerlendirilmesinde yardımcı olur.bu sorguları içeren formların hasta tarafından ilk değerlendirmede doldurulması; öncelikle hastanın herhangi bir yönlendirmeye maruz kalmadan şikayetlerini bildirmesi açısından anlamlı iken, aynı zamanda tedavi süreci içerisinde hastaların tedaviden ne kadar fayda gördüğü ve yaşam kalitesinde artışın ne düzeyde olduğu sorusunun cevaplandırılmasında da katkısı büyüktür. 16

FORM-1 Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri MESANE GÜNLÜĞÜ Bu kart sizin idrar kaçırma ve idrar yapma kayıtlarınızı tutmanıza yardım edecektir. Lütfen bu kartı merkeze gelmeden önce 4 gün süreyle doldurun. Her gün için yeni bir karta başlayın. Bir gün için birden fazla kart kullanabilirsiniz. Kartı doldururken aşağıdaki önergeyi inceleyiniz. ÖRNEK Saat (1) Alınan Sıvı Tipi (2) Miktar İdrar Yapma Zorun luluğu (3) (X) İdrar Yapma (4) (X) İdrar Kaçırma (5) (X) Yapılan Faaliyet (6) 08.15 Çay l su bardağı veya 200 cc 09.00 (X) Bulaşık yıkıyorken 09.30 (X) Öksürürken 1. İdrar kaçırdığınızda ya da idrarınızı yaptığınız zamanlar gibi sıvı aldığınız zamanları da kaydediniz. 2. Aldığınız sıvının türünü (kahve, su vb.) ve miktarını (su bardağı, 200cc.) kaydedin. Oda ısısında sıvı olan her şey sıvı olarak düşünülmeli. (Örn: dondurma) 3. İdrar yapmak zorunluluğu hissettiğiniz her anı işaretleyiniz. 4. İdrar yaptığınız her zamanı işaretleyiniz. 5. İdrar sızıntısı olan her zamanı işaretleyiniz. 6. İdrar kaçırdığınız sıradaki işinizi kaydediniz. Eğer oturuyorsanız oturduğunuzu, uzanıyorsanız uzandığınızı işaretleyiniz. 17

EÜ Tıp Fakültesi Halk Kitapları Sağlık Serisi ~ 26 FORM-2 MESANE GÜNLÜĞÜ Adı Soyadı:... Tarih:.../.../... Saat (1) Alınan Sıvı Tipi (2) (su, çay, süt, Kola, Ayran, Meyve Suyu) Miktar (200 cc.) (1 su bardağı) İdrar Yapma Zorun luluğu (3) (X) İdrar Kaçıracak Kadar Sıkışmak veya Acil İdrar Sıkışma) İdrar Yapma (4) (X) İdrar Kaçırma (5) (X) Yapılan Faaliyet (6) 18

Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri Not: 57

Yayımlanmış Kitaplarımız Hipertansiyon Osteoporoz (Kemik Erimesi) Düşmeler ve Önlenmesi Obezite Meme Kanseri Cerrahisine Bağlı Lenfödem

Yayımlanmış Kitaplarımız Kan Yağları ve Kalbimiz Her Yaş İçin Spor ve Sağlık Diyabetik Ayak Sağlıklı Beslenme Varis

Yayımlanmış Kitaplarımız Göğüs Ağrısı, Kalp Krizi, Aspirin Kullanımı Herediter Anjioödem Kanın Pıhtılaşmasını Önleyen İlaçlar ve Kalbiniz, Atriyal Fibrilasyonlu Yaşam Kalp Yetersizliği ile Yaşamak, Kalp Pili İle Yaşamak, Kalp İlaçlarını Nasıl Kullanalım Kalp Hastalığında Cinsel Yaşam/Şeker Hastalığı/ İnme Teşhis ve Ameliyatsız Tedavi

Yayımlanmış Kitaplarımız Mitral Kapak Sarkması Nedir? Koroner Arter Baypas Ameliyatınız, Kalp Kapağı Ameliyatınız Damar Sertliği ve Risk Faktörleri Guatr ve Tiroid Hastalıkları Diyabetim ve Ben Çocuklarda Yanık ve Korunma Yolları

Yayımlanmış Kitaplarımız Sünnet Çocuklarda Fıtık ve İnmemiş Testis Sağlığımız ve Genetik Uyku Bozuklukları ve Tedavi Yaklaşımları Şaşılık ve Tedavisi

Yayımlanmış Kitaplarımız Kadınlarda İdrar Kaçırma Şikayeti ve Tedavi Yöntemleri Sağlıklı Beslenme ve Zeytinyağı

Yayıma Hazırlanan Kitaplarımız Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar Sjögren Sendromu Nedir? (Kuru Göz - Kuru Ağız)