Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 3 TÜRKİYE VE TRAKYA BÖLGESİ İÇİN BÖLGE PLANLAMANIN ÖNEMİ Ferhan GEZİCİ* Gelişmiş batı ülkelerinde özellikle II. Dünya Savaşı'ndan sonra ortaya çıkan problemlerin çözümü ve kalkınmanın sağlanması için, planlama ve " Bölge Planlama " önem kazanmıştır. Türkiye, gelişmiş ülkelerden farklı olarak hızlı nüfus artışı, büyük kentlere göç ve bölgeler arası dengesizlik problemlerini yoğun olarak yaşamaktadır. Bu nedenle, Türkiye'de mekansal ve sosyo-ekonomik gelişmenin kontrolü ve gelişmenin planlanması, gelişmiş ülke deneyimlerinden yararlanılmakla birlikte, daima daha güç ve çok faktörlüdür. Bugün dünyadaki gelişme ve hareketlilikleri (nüfus, sermaye vb.) etkileyen yeni olgu ve süreçler gündemdedir. Her şeyden önce, teknoloji önüne geçilemez bir hızla değişmekte, mekan kavramının sorgulanmasına ve üretim süreçlerinin değişmesine neden olmaktadır. Öte yandan, dünyanın bir büyüme eşiğine sahip olduğu ve hızlı nüfus artışı ile varolan kaynakların yenilenmeyecek şekilde tüketildiği ve gelişmenin bedeli olan çevre sorunlarının tüm dünya insanlarının sorunu olduğu anlaşılmıştır. Böyle bir süreçte, gelişmekte olan bir ülke olarak Türkiye, bir yandan uluslararası rekabet içinde yer almak, diğer yandan kendi ulusal sının içinde, doğal kaynaklarını tüketmeden, bölgeler arası dengeli bir gelişmeyi sağlamak gibi ikilemleri yaşamaktadır. Aslında, bölgeler arası denge hedefi, planlama dönem boyunca tüm kalkınma planlarında vurgulanmış, ancak uygulamada başarıya ulaşamadığı 7. Beş Yıllık Kalkınma Planında da yerini almıştır. Tüm bu gelişmeler bile, çevre boyutu ile daha da önem kazanan dinamik bir planlama sürecini, özellikle gelişmekte olan ülkeler için daha da önemli kılmaktadır. Planlama geleceğin önceden kestirilmesi, ortaya çıkacak gelişmeleri denetleme ve rasyonel biçime getirme yolunda hazırlanan strateji ve politikalar da, bir planlama disiplini olarak aynı içeriğe sahiptir. Bölge planlamaya olan gereksinim, temelde "bölgesel kalkınmaya" dayanmaktadır. Dünyada bir çok planlama örneği; bir yanda hızlı nüfus artışı ve kentsel alanların hızla büyümesi ile ilgili olarak ortaya çıkarken, diğer yandan da özellikle az gelişmiş bölgelerin kalkınması amacıyla gündeme gelmektedir. Bölge planlama, fiziksel planlama ile sosyo-ekonomik planlama konulan arasında eşgüdümü sağlayan ve gelişme programına bağlayan bir çalışma örneğidir. Bu özelliği ile aynı zamanda ulusal planlardaki sektörel gelişme hedeflerini coğrafi mekana bağlayarak yerel ölçeğe indirmektedir. Dolayısıyla, ulusal planlar ile kent planlan arasında karşılıklı ilişkiyi ve veri * İ.T.Ü., Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü
İHI îtoıkya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 4 aktarımını sağlamaktadır. Bölge planlamanın, ulusal kalkınma planlarından daha fazla bir mekan içeriği, kent planlarından ise daha çok bir ekonomik yönü vardır. Çünkü bölge planlan yalnızca sektörel yatırımlar ve ekonomik büyüme ile değil, aynı zamanda yatırımların yer seçimi ile de ilgilenmekte, ekonomik kaynaklarla birlikte doğal kaynak kullanımı da önemli bir içerik oluşturmaktadır. Tüm bu özellikleri, "bölge planlama"nm neden gerekli olduğunu en iyi şekilde ortaya koymaktadır. Kalkınmanın, kaynak dağılımı ve sektörel gelişmelerin ülke bütününe tek bir planlama ile yapılması gerektiği düşüncesi, bölge planlama önünde bir engel oluşturmuştur. Bölgeler arası dengeli bir gelişme sağlamak amacıyla bölge planlarının hazırlanması, ulusal kalkınmayı yavaşlatacağı düşünülmektedir. Türkiye'de bölge planlaması gelişmesinde en büyük engel ise, "bölgecilik" olarak algılanması ve tehlikeli olarak görülmesinden kaynaklanmaktadır. Ancak, özellikle dünyadaki gelişmeler, bölgelerin kapalı sistemler olmadığının, tam tersi birbirleri ile ilişki ve rekabet içinde olduklarının kanıtıdır. Ayrıca bölgelerin sahip olduklan doğal, kültürel, finansal kaynaklarının gelişme.dinamikliği ve potansiyelinin bilinmesi, geleceği kestirmek için mutlaka şarttır. Bu nedenle, bölgeler ölçüsünde yapılacak araştırma çalışmaları, planlamaya girdi oluşturacaktır. Bölge planları ile ilgili diğer bir çekince ise, planlamanın kapsamı genişledikçe daha uzun bir döneme yayılması, hızlı ve dinamik bir değişim içindeki ekonomik, toplumsal ve mekansal sistemlerin bu sürecin önünde gitmesi ve uzun süreye tahammül edememesidir. Oysa kısa süreli bir planın hedefi, belli kaynaklarla üretim miktarını en üst seviyeye çıkarmak, yapısal değişikliktir ve gerçek bir gelişme programının uygulanabilmesi için uzun sürelerin göz önüne alınması gereklidir. Öte yandan, bugün teknolojik gelişmeler planlama sürecine de girmekte, özellikle veri tabanı oluşturmaya yönelik Coğrafi Bilgi Sistemleri ve alansal büyüme, çevre (hava, su) kirliliği kontrolü gibi konulara yönelik uzaktan algılama, süreci hızlandıran etkin araçlar olmaktadır. Trakya Alt Bölgesinin Gelişim Süreci. Sorunlar ve Bölge Planlamanın Gereği Dünyadaki gelişmeler, yeni birlikler ve bölgelerin ortaya çıkması, ortak hedeflerin oluşturulmasını da gerekli kılmıştır. Bu anlamda "Bölge Planlama", Avrupa Birliği için öncelikli 7 sektörden birini oluşturmaktadır. AB ile ilişkiler çerçevesinde, Türkiye'nin 7. Beş Yıllık
Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 5 Kalkınma Planı'nda belirlediği temel hedefler; insan kaynaklarının gelişimi, altyapı yatırımlarında yapısal değişim, bölgeler arası dengenin sağlanması ve çevre koruma-iyileştirme şeklinde belirlenmiştir. Türkiye'de bölgeler arası denge hedefine rağmen, Marmara Bölgesi'nin tarihsel süreç içindeki baskınlığı daha da belirginleşmektedir. Özellikle DPT'nin (1997) yaptığı sosyo-ekonomik gelişmişlik sıralaması çalışması ile, hemen hemen tüm göstergeler açısından Marmara Bölgesi'nin, ülkenin ekonomik dinamizm odağı olduğu ortaya çıkmaktadır. 1995-96 yılı içinde yatırım teşviklerinin en büyük bölümünü (%40-49), en gelişmiş bölge olarak yine Marmara Bölgesi almaktadır. Marmara Bölgesi, aynı zamanda Türkiye'de ilk bölge planlama çalışmalarına da konu olmuş ve Trakya, Güney Batı Marmara ve Doğu Marmara olarak 3 alt bölgeye ayrılarak kapsamlı alan çalışmaları yapılmıştır. Trakya alt bölgesi, özellikle iki kıtayı birbirine bağlayan bir konumda olması nedeniyle, Avrupa'ya açılan kapı niteliğinde önem kazanmaktadır. Bugüne kadar, sınır ve geçit niteliği, ülke politikası açısından uzunca bir dönem bölge gelişiminde frenleyici faktör olarak ele alınmıştır. Trakya alt bölgesinde sanayi gelişimi, ilt bölge illerinin 'Kalkınmada Öncelikli Yöreler' kapsamına alınması ile başlamış, 196O'lı yıllarda öncelikle Edirne, Kırklareli ve Tekirdağ merkez ilçelerinde, ikinci aşama olarak da E-5 karayolu üzerinde yer alan Çorlu, Lüleburgaz ve Babaeski'de yerleştiği gözlenmektedir. Istanbul sanayinin desantralizasyonu paralelinde, İstanbul'da yer alan ve gelişme olanağı bulamayan sanayi faaliyetlerinin İstanbul dışına, ama İstanbul'a yakın olan Trakya Bölgesi'ne doğru kaydıkları görülmektedir. 1985 yılında, en büyük sayısal artışın, 1960'larda hiçbir sanayi faaliyetinin olmadığı Çerkezköy'de gerçekleştiği görülmektedir. Özellikle, merkezi İstanbul'da bulunan, dokuma sanayinin büyük kuruluşları, yatay gelişme olanağını Çerkezköy'de bulmaktadır. Gelişmişlik açısından bakıldığında, Trakya Alt Bölgesi, Türkiye'nin en gelişmiş bölgesi olan Marmara'nın bir parçası olmakta ve sosyo- ekonomik gelişmişlik açısından 5 gruba ayrılan ülke illeri içinde, Trakya illeri 2. ve 3. Grupta yer almaktadır. Kişi başına en fazla mal ve hizmet üretimi yapılan ve gelir yatırılan iller sıralamasında, Tekirdağ 5. Sırada yer almaktadır. Dolayısıyla Trakya Alt Bölgesi gerek sahip olduğu doğal kaynaklar, Meriç ve Ergene nehirleri verimli tarım toprakları ve dinamik insan gücü ile gerekse konum ve ulaşım olanakları (liman, E-5 ve TEM otoyolu) ile gelişmiş bir bölge niteliğine sahiptir. Ancak Trakya için son yıllardaki hızlı gelişme, sanayi alanlan için arazi tahsisleri ve sanayinin çektiği nüfus ile artan konut talebinin, geleceği gözardı edercesine, kısa vadeli gelişme kaygıları ile karşılandığı bir süreci getirmektedir. Bu nedenle, Trakya için söz konusu olan
Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu D 6 "Bölge Planlama"nın aciliyeti, hızlı gelişmenin kontrolü, bölgenin doğal kaynak kaybı ve çevre tahribinin önlenmesi, mekan organizasyonu ile birlikte gelişmenin çok yönlü ve entegre olarak düşünülmesine dayanmaktadır. Plansız sanayi gelişiminin yarattığı sorunlar, artan nüfusun konut ihtiyacını gecekondular yoluyla çözme, konut kooperatiflerinin gelişigüzel şekilde artış göstermesi yanında bölgenin en önemli sulama kaynağı olan Ergene Nehri 'nin, sanayi tesislerinin antmasız atıklarından kirlenmesi şeklinde özetlenebilir. Çorlu ve Çerkezköy'de yoğunlaşan sanayinin, Lüleburgaz'a doğru yayılması ise, bu çevredeki tarım topraklarının kaybı tehlikesini getirmektedir. Sonuç ve Öneriler Şehir planlamanın doğru kararlarla yönlendirilmesinde en önemli araçlardan biri olan üst ölçekli bölge planlarının ve bölgesel gelişme politikalarının bir esasa oturması, bugün ülkenin diğer bölgelerinde olduğu gibi Trakya'nın gelişiminde de kendini göstermektedir. Trakya, bir yandan İstanbul'da yer alması istenmeyen sanayilerin getirilmesi ile önceden kestirilemeyen sorunlarla karşılaşırken, diğer yandan sanayinin bölge ekonomisine ve gelişimine katkısı gerçek anlamda değerlendirilememektedir. Sanayinin bölge kalkınması için kullanılması mümkündür. Ancak bunun için kalkınma planları ile imar planları ve uygulamalar arasında çok önemli işlevi olan üst ölçekli planların (Bölge Planları ve Çevre Planları) hazırlanması ve olası gelişmeler için bir çerçeve sunması gerekmektedir. Bu kapsamda, bölge planlaması için yetkin, yetişmiş insan gücünün, disiplinlerarası çalışma anlayışı ile biraraya gelmesi hiç de zor değildir. Önemli olan, bunun için gerekli örgütlenme ve finans temelinin oluşturulması, her şeyden önce "planlama"ya inanılmasıdır. Bölgenin ve bölgedeki kentsel yerleşmelerin, yalnızca sanayi yoğunlaşması ile kalkınamayacağı, bu nedenle özellikle bölge içinde yaratılan gelirin yine bölge içinde yeni üretken yatırımlara ve hizmet yatırımlarına dönüştürülmesinin gereği ortaya çıkmaktadır. Sanayi ile birlikte bölgenin sahip olduğu potansiyellerin değerlendirilerek tarım, turizm ve hizmet sektörlerinin özellikle eğitim ve gelişmiş teknolojilerinin geliştirileceği bütüncül bir yaklaşımın gerekliliği esastır.
Trakya'da Sanayileşme ve Çevre Sempozyumu II 7 Kaynaklar 1. ATALIK, G, Bölge Planlamasına Giriş, İTÜ, 1989 2. KELEŞ, R.,Kentleşme ve Konut Politikası, AÜSBF 3. Ekonomist, Yıl:4, Sayı:33, 1991 4. DPT, Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Ankara, 1996 5. DPT, İller İtibarıyla Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik, Ankara, 1997 6. GEZİCİ, F.,Trakya Alt Bölgesinde Büyüme Merkezlerinin Gelişimine İlişkin Bir Değerlendirme, İTÜ, Y.Lisans Tezi, 1991 7. GEZİCİ, F., ATALIK, G., Interregional Disparities and tha Role of Growth Center Policies; Europen Union and Turkey, 37. Europen RSA Congre Rome, 26-29 August 1997 8. Marmara Bölge Planlama Grup Başkanlığı, Doğu Trakya Ekonomik ve Sosyal Gelişme Raporu, 19..