T.C. BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ COĞRAFYA BÖLÜMÜ

Transkript

1 T.C. BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ FEN-EDEBİYAT FAKÜLTESİ COĞRAFYA BÖLÜMÜ HAVZA YÖNETİMİ DERSİ Havza Ekosistemini Oluşturan Sosyo-Ekonomik Özellikler Dr. Şevki DANACIOĞLU Doğal Kaynakların Tahribine Neden Olan Kurumsal ve Sosyo-Ekonomik Faktörler Uygulamada başarısızlık: Ülkede sürdürülebilir kalkınma politikalarını, programlarını ve mevzuatlarını uygun şekilde yürütecek teknik kapasite ve/veya mali kaynak eksikliği bulunması doğal kaynakların tahribatına sebep olabilir. Nüfus artışı: Bir ülkenin nüfusunun artması arazi tabanında taşıma kapasitesinin üzerinde bir baskıya sebep olur ve bu durum da doğal kaynakların tahribatı ile sonuçlanır. Yoksulluk: Hayatta kalmak için çabalayan insanlar kısa vadeli tüketim kazançları karşılığında sürdürülebilir olmayan kısa vadeli kaynak kullanım uygulamalarına yönelir. 1

2 Doğal Kaynakların Tahribine Neden Olan Kurumsal ve Sosyo-Ekonomik Faktörler Politika başarısızlığı: Uygun olmayan devlet politikaları ya da gerekli politikaların olmayışı doğal kaynak kullanımında piyasa bozulmalarına, ciddi piyasa başarısızlıklarına ve doğal kaynakların tahribine sebep olur. Kurumsal başarısızlık: Ülke gerekli yönetim yapılarından, çevre mevzuatı ve yönetmeliklerinden yoksunsa ya da geleneksel arazi kullanım yönetimi süreçlerinde bir düşüş varsa, bu durum doğal kaynakların tahribatına sebep olur. Demografik Yapı Kalkınmanın bir sonucu olarak ortaya çıkan büyük yerleşim, sanayi ve turizm alanları ekosistem anlayışından uzaklaşmış alanlardır. Toprak ve su kaynakları sanayileşme ve nüfus artışından en çok etkilenen doğal kaynaklardır. Geçtiğimiz 50 yılda, su kaynaklarının miktarı aynı kalmasına rağmen, su çekimi üç katına çıkmıştır (WWAP, 2012) yılında, günümüzde km 3 olan küresel su ihtiyacının km 3 e çıkacağı tahmin edilmektedir. Bu miktar mevcut ulaşılabilir ve güvenilir tedarik miktarının %40 üzerindedir. 2

3 Demografik Yapı Nüfusun geçmişten günümüzde değişimi ve artış hızı Nüfus yoğunluğu Doğurganlık oranı Göç alma / Göç verme Yaşam süresi veya beklentisi Nüfusun geleceği ve nüfus tahminleri/projeksiyonu Arazi kullanımının yıllar arasında değişimini belirlemek, havzanın koruma-kullanma ilkesi doğrultusunda esas alınacak bilgileri üretmek içindir. Havzada, kullanıma göre alanlar ve bunların toplamdaki yüzdeleri, yıllara göre değişim eğilimleri Orman ve yeşil alanların toplam alan içindeki payının, diğer kullanımlara göre durumu, yıllara göre artış ve azalımlar Kentleşmenin durumu, yıllara göre değişimi Koruma altına alınan alanların dağılımı, bu alanlardaki arazi kullanımı. Sektörsel arazi kullanımı (Madenler), yıllara göre değişimi.. 3

4 Arazi kullanımları, İmar kanunu ve bu Kanuna göre yapılan Planlar ile gerçekleşir ve uygulanır. İmar kanunu, ülke genelindeki tüm alanlarda yapılacak her türlü ve ölçekteki planlar ile inşa edilecek resmi ve özel her türlü yapının, amaca uygun yapılmasını sağlamaya yönelik süreç, örgütlenme ve uygulama araçlarını, katılım, kullanım ve denetim kurallarını ve esaslarını kapsar. 1 SOSYO EKONOMİK PLANLAR 1.1 Kalkınma Planı 1.2 Bölge Planı 1.3 Stratejik Plan 2 ÜST DÜZEY FİZİKİ PLANLAR 2.1 Metropoliten Alan Planı 2.2 Çevre Düzeni Planı 2.3 Havza Koruma Eylem Planı 2.4 Bütünleşik Kıyı Alanları Planlaması 2.5 Turizm Planı 3 YEREL FİZİKİ PLANLAR 3.1 Nazım İmar Planı 3.2 Uygulama İmar Planı 4

5 Mekânsal Stratejik Plan Uzun ve kısa dönemli amaçların farklı ölçeklerdeki (ülke, bölge, kent, kentsel alt bölge) amaçlar ve bu amaçlara ulaşmakta kullanılacak yollarla bağdaştırılmasını kapsayan planlama yaklaşımıdır. Çok boyutlu yapısıyla planlama, yalnızca biçimsel bir düzenleme aracı değil, toplumsal, ekonomik, kültürel gelişmenin ve doğal, kültürel değerlerin korunmasını amaçlamaktadır. Bölge Planları Avrupa Birliğine uyum sürecinde Nuts bölgeleme sistemlerine göre kurulan Kalkınma Ajansları bu planları yapmaktadır. Doğal, beşeri, sosyal, kültürel ve ekonomik kaynak, olanak ve potansiyelin değerlendirilmesi, korunmasına, kullanılmasına, sınırlandırılmasına ve gelişimine yönelik hedeflerden oluşan, alt ölçekli planlara veri teşkil edecek politikaları oluşturan bir plandır. 5

6 Metropoliten Alan Planı Metropoliten alan sınırı belirlenmiş olan bölgenin gelecekteki nüfus yoğunluğu, çeşitli fonksiyondaki yerleşme alanlarını ve gelişme yön ve büyüklük ilkelerini, ana ulaşım sistemlerini, sosyo-ekonomik problemlerin çözümü gibi hususları gösteren diğer imar planlarının hazırlanmasına esas olmak üzere düzenlenen, detaylı bir raporla açıklanan ve bu raporla beraber bir bütün olan ve gereğinde uygulama hükümlerini ihtiva eden plandır. Çevre Düzeni Planı Ülke ve bölge plan kararlarına uygun olarak, konut, sanayi, tarım, turizm, ulaşım gibi yerleşme ve toprak kullanım kararlarını belirleyen ve 1/25000, 1/50000, 1/ ya da daha küçük ölçekli planlardır. Çevre düzeni planı ilke ve kararlarına aykırı imar planı yapılamaz Çevre düzeni planının yürürlüğe girmesi ile birlikte, yürürlükte olan nazım ve uygulama imar planlarının çevre düzeni planına uygun olmayan bölümleri yenilenecek ve uygunluk sağlanır. Hazırlamak veya hazırlatmak, onaylamak, uygulanmasını sağlamak görevi Çevre ve Şehircilik Bakanlığının Mekansal Planlama Genel Müdürlüğü yetki ve sorumluluğundadır. 6

7 Havza Koruma Eylem Planı Su kaynakları potansiyelinin her türlü kullanım maksadıyla korunması, kullanımının sağlanması, kirlenmesinin önlenmesi ve kirlenmiş olan su kaynaklarının kalitesinin iyileştirilmesi gayesiyle hazırlanan plandır. Nazım İmar Planı Varsa bölge veya çevre düzeni planlarına uygun olarak halihazır haritalar üzerine, yine varsa kadastral durumu işlenmiş olarak çizilen ve arazi parçalarının; genel kullanış biçimlerini, başlıca bölge tiplerini, bölgelerin gelecekteki nüfus yoğunluklarını, gerektiğinde yapı yoğunluğunu, çeşitli yerleşme alanlarının gelişme yön ve büyüklükleri ile ilkelerini, ulaşım sistemlerini ve problemlerinin çözümü gibi hususları göstermek ve uygulama imar planlarının hazırlanmasına esas olmak üzere düzenlenen, detaylı bir raporla açıklanan ve raporuyla beraber bütün olan plandır. 1/2000 ya da 1/5000 ölçekte (ana kentler için 1/5000 ile 1/25000 arasındaki bir ölçekte) düzenlenir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Belediyeler ya da İller Bankası Genel Müdürlüğü 7

8 Uygulama İmar Planı Onaylı güncel haritalar üzerine varsa kadastral durumu işlenmiş olarak nazım imar planı esaslarına göre çizilen ve çeşitli bölgelerin yapı adalarını, bunların yoğunluk ve düzenini, yolları ve uygulama için gerekli imar uygulama programlarının ilkelerini oluşturacak aşamalarını ve diğer bilgileri ayrıntıları ile gösteren 1/1000 ölçeğinde düzenlenen plandır. İlgili Belediye tarafından hazırlanır. Su Kullanımı Su kıtlığı veya stres durumunu tanımlamak için kullanılan Falkenmark indeksine göre su kıtlık/stres durumu, ülke veya bölgede kişi başına düşen su miktarına göre aşağıdaki gibi sınıflandırılmıştır (Falkenmark ve Lindh, 1976): m 3 ten fazla olması durumunda su sorunu olmayan, m 3 arasında su sıkıntısı olan, m 3 arasında su kıtlığı olan, 500 m 3 ten az olması durumunda ise mutlak su kıtlığı olan. Bu sınıflandırmaya göre Türkiye günümüzde su sıkıntısı olan bir ülke konumundadır (~1.519 m 3 )ve yakın gelecekte su kıtlığı olan bir ülke statüsünde olma riski vardır. 8

9 Su Kullanımı Su Kullanımı Sulu tarım için su dağıtım sistemleri geleneksel olarak açık kanal/kanalet sistemleri (%86) ve kapalı boru sistemlerinden oluşmaktadır (%14). Açık kanal/kanalet sistemlerinde su kaçakları ve buharlaşma nedeni ile ciddi seviyede kayıplar yaşanmaktadır. Türkiye genelinde sulanan alanların %94 ünde geleneksel yüzey sulamaları uygulanırken, geri kalan kısımda modern yağmurlama ve damlama sulama sistemleri uygulanmaktadır (özellikle Ege, Marmara, Akdeniz ve kısmen Konya Havzası nda). En fazla su kaybı, ülkemizde yaygın olarak uygulanan yüzey sulama yönteminde oluşmaktadır (%35-%60), en az su kaybı ise damla sulamada oluşmaktadır (%5-%20) 9

10 Su Kullanımı Türkiye de tarımsal verimliliği ve tarımsal su kullanımını etkileyen faktörlerden bir tanesi de tarımsal arazilerin küçük ölçekli ve dağınık yapısıdır (Parlak, 2010). Bu küçük, dağınık ve şekilleri düzensiz parseller sulama planlamasını, projelendirmeyi ve modern sulama yöntemlerinin kullanılmasını önlemektedir. Ayrıca tarımsal verimi de olumsuz etkilemektedir Tüm bu olumsuz etkilerin giderilmesi ve sulu tarımda modern ve etkin sulama tekniklerinin kullanılabilmesi amacı ile arazi toplulaştırma çalışmaları gerçekleştirilmektedir. Tarım Reformu Genel Müdürlüğü nün önümüzdeki on yıl içerisinde sulanabilir arazi olan 7,5 milyon hektar ve kuru tarım alanı olan 5,5 milyon hektar olmak üzere toplam 13 milyon hektar alanı toplulaştırması hedeflenmektedir. Tarımın Su Kaynakları ve Bağlantılı Ekosistemler Üzerindeki Başlıca Etkileri Yoğun tarım faaliyetlerine bağlı olarak, sulama, sürdürülebilir olmayan su kullanımına neden olabilmektedir. Arazi drenajı, yeraltı su seviyesinin düşmesine ve aynı zamanda bir çok türün yaşam alanı olan sulak alanların tahribatına yol açabilir. Pestisitler, gübre kullanımından kaynaklı nitratlar yeraltı sularına sızabilirler, yine gübre kullanımından kaynaklı azot ve fosfor yüzey akışına karışabilirler. Sulama ve drenaj yeraltı su seviyelerini etkileyebilir ve tuzlanmaya neden olabilir. 10

11 Tarımın Su Kaynakları ve Bağlantılı Ekosistemler Üzerindeki Başlıca Etkileri Olumlu etkileri de bulunabilir. Dağlık ve engebeli arazilerde, tarımsal faaliyetler, iyi arazi yönetimini sağlayarak taşkınların ve heyelanların önlenmesine, Su akışının hızını azaltarak mansaptaki yüzey sularının akış rejimlerinde olumlu etkilere sahip olabilirler. Belirli tarımsal uygulamalar, toprakta organik madde oluşumuna katkıda bulunabilirler.. Alt ve Üst Yapı Özellikleri Yol ağının genişlemesinin havzaların üzerinde tarım ya da otlatmada olduğu gibi büyük bir etkisi vardır. Yol yapımı bölgeyi yüzey erozyonuna yatkın hale getirerek bitki örtüsünü ortadan kaldırır. Doğal ortamlar içerisinden geçen yol ağları, peyzaj parçalılığına ve insanların doğal ortamlar ile etkileşimini artırarak, bozulma ve yangın gibi çevresel risklere yol açabilir. 11