1
2
HALİDE EDİB ADIVAR HALKA DOĞRU Büyük Mecmua (1919) ve Yedigün (1936-1939) Yazıları 3
2017, Can Sanat Yayınları A.Ş. Tüm hakları saklıdır. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. 1. basım: Ağustos 2017, İstanbul Bu kitabın 1. baskısı 1 000 adet yapılmıştır. Düzelti: Aylin Samancı Elmasdağ Mizanpaj: Bahar Kuru Yerek Ka pak ta sarımı: Utku Lomlu / Lom Creative (www.lom.com.tr) Ka pak baskı: Azra Matbaası Litros Yolu 2. Matbaacılar Sitesi D Blok 3. Kat No: 3-2 Topkapı-Zeytinburnu, İstanbul Sertifika No: 27857 İç baskı ve cilt: Türkmenler Matbaacılık Reklam San. ve Tic. Ltd. Şti. Maltepe Mah. Gümüşsuyu Cad. No: 16-18 Topkapı, İstanbul Sertifika No: 12584 ISBN 978-975-07-3555-4 CAN SANAT YAYINLARI YA PIM VE DA ĞI TIM TİCA RET VE SA NAYİ A.Ş. Hay ri ye Cad de si No: 2, 34430 Ga la ta sa ray, İstan bul Te le fon: (0212) 252 56 75 / 252 59 88 / 252 59 89 Faks: (0212) 252 72 33 canyayinlari.com/9789750735554 y a y i n e v i @ c a n y a y i n l a r i. c o m Sertifika No: 31730 4
HALİDE EDİB ADIVAR HALKA DOĞRU Büyük Mecmua (1919) ve Yedigün (1936-1939) Yazıları Yayına hazırlayan Feyza Hepçilingirler DENEME 5
Halide Edib Adıvar ın Can Yayınları ndaki diğer kitapları: Ateşten Gömlek, 2007 Handan, 2007 Mor Salkımlı Ev, 2007 Sinekli Bakkal, 2007 Türk ün Ateşle İmtihanı, 2007 Vurun Kahpeye, 2007 Son Eseri, 2008 Yolpalas Cinayeti, 2008 Tatarcık, 2009 Türkiye de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri, 2009 Âkile Hanım Sokağı, 2010 Kalp Ağrısı, 2010 Zeyno nun Oğlu, 2010 Çaresaz, 2017 Sevda Sokağı Komedyası, 2011 Kerim Usta nın Oğlu, 2012 Dağa Çıkan Kurt, 2014 Yeni Turan, 2014 Hindistan a Dair, 2014 Ateşten Gömlek (sadeleştirilmiş), 2014 Vurun Kahpeye (sadeleştirilmiş), 2014 Türkiye de Şark-Garp ve Amerikan Tesirleri II, 2015 Döner Ayna, 2015 Sonsuz Panayır, 2016 6
HALİDE EDİB ADIVAR, 1882 de İstanbul da doğdu. Üsküdar Amerikan Kız Koleji nde okudu. 1908 de yazmaya başladığı kadın hakları hakkındaki yazılarından dolayı kimi kesimlerin düşmanlığını kazandı. 31 Mart Ayaklanması sırasında Mısır a kaçmak zorunda kaldı. 1909 dan sonra öğretmenlik, müfettişlik yaptı. Balkan Savaşı yıllarında hastanelerde çalıştı. 1919 da Sultanahmet Meydanı nda, İzmir in işgalini protesto mitinginde tarihî bir konuşma yaptı. 1920 de Anadolu ya geçerek Kurtuluş Savaşı na katıldı. Onbaşı ve üstçavuş rütbeleri aldı. Savaşı izleyen yıllarda Cumhuriyet Halk Fırkası yla fikir ayrılıklarına düştü. Bunun sonucunda 1917 de evlendiği ikinci eşi Adnan Adıvar la birlikte Türkiye den ayrıldı. İlerleyen yıllarda konferanslar vermek üzere ABD ye gitti, Mahatma Gandi tarafından Hindistan a çağrıldı. 1939 da İstanbul a dönen Halide Edib, 1940 ta İstanbul Üniversitesi nde İngiliz Filolojisi Kürsüsü başkanı oldu, 1950 de Demokrat Parti listesinden bağımsız milletvekili seçildi. 1954 te istifa ederek evine çekildi. 1964 te öldü. 7
8
İçindekiler Sunuş... 13 BÜYÜK MECMUA YAZILARI Edebiyatımızın Son Simaları ve Safhaları... 57 Edebî Hareketler... 66 Ateş ve Güneş Münasebetiyle... 76 Türk Edebiyatının Son Safha ve Simaları... 82 Kadınlığa Dair... 93 Türk ün Hitabı: İtilaf Milletlerine... 95 Fatih in Türbesinde... 99 Fatma Kadın Bana Kaç!... 102 Halka Doğru... 105 Fesler, Çarşaflar... 108 Tarihin Köşe Başında...110 Anket Hakkında...115 Haftanın Zihniyetleri...117 Türk Kadınları Hakkında... 122 Ruslar, Türkler... 126 YEDİGÜN YAZILARI Mistral İlinde... 131 Harabeler Arasında...141 9
Loid Corc... Gene... Loid Corc... 147 Şekspir in Doğduğu Yer... 151 Sahneden Sahneye... 163 İngiliz Kadın Hapishanesinde Gördüklerim...170 Kraliçe Elizabet... 186 Yeni Dünya Eski Kadın... 188 Bir İnkılapçının 200. Yıldönümü Münasebetiyle... 192 Üniversite Şehrinde... 195 Kertenkelelerle Muharebe... 199 Bir Yaşıma Daha Girdim... 202 Banko nun Ruhu... 205 Zaman Adamı, Zamane Adamı... 207 İspanya Kazanı... 210 Zoika nın Apartmanı... 213 Komünist Rusya nın Hars Cephesi... 218 Topkapı Numune Bağları Yolunda... 222 Topkapı Numune Bağlarında... 226 Topkapı Numune Bağlarından Dönerken... 230 Hind Dansları... 232 Halk Bayramları... 235 Sergi... 240 Yeni Sanat, Eski Sanat... 243 Budizm, Firavunizm, Yunanizm... 246 Haspaya Yaraşır... 249 Sergide Üç Millet Binası... 251 Bir Kadın Resmine Dair... 257 Mazarik... 260 Arka Sokak... 276 Yuvarlak Masa Şövalyeleri... 280 İlk Robenson Krusoe... 284 10
Hay Bin Yakzan... 288 Tenkit ve Münekkit... 301 Genç Yazıcılara Dair... 307 Paraya Dair...316 Electra Piyesi... 320 Zenginin Hali... 326 Seke Seke Ben Geldim... 330 Yuvarlanan Kırklar... 335 Balalayka Çalan Adamın Sergüzeşti... 339 Devika Rani... 344 Bayrak İnsan... 348 Din ve İdeoloji... 354 Çung Ling in Lambası... 357 Niçe Nam Filozofun Fikirlerine Dair... 361 Romeo ve Julyet Münasebetiyle... 367 11
Sunuş Tezin öyküsü Bu çalışmanın Halide Edib külliyatı içinde öneminin ne olacağını bilemem ama benim kişisel tarihim içinde çok büyük bir önemi var. Anlatmaya çalışayım: Üniversiteden mezun olmamın önündeki tek engel yeni Türk edebiyatı alanında yapacağım tez çalışmasıydı. Profesör Ömer Faruk Akün (doçentti o zaman) Halide Edib in gazete ve dergilerdeki yazılarını toplamamı istedi. Ama öncesi var. İlk önerdiği isim Ali Kemal di. Ali Kemal in tümü eski yazılı, İkdam, Peyam gibi gazetelerdeki yazılarının listesini çıkarmak için günlerce, haftalarca kütüphanelerden çıkmadım. Ne kadar uzun süre uğraştığımı anımsamıyorum ama elimde kocaman bir listeyle tez hocamın karşısına çıktığımda beni bir sürpriz bekliyordu. Ali Kemal in vatan haini diye bilinmesi başımıza iş açar, diyordu hoca. Beni Ali Kemal konusunda çalıştırmaktan vazgeçirmişti. Halide Edib, önerilen ikinci ad oldu. Bu kez onun gazete ve dergilerdeki yazılarının listesini çıkarmam gerekecekti. Çıkardım. Ama Tanin den başlayarak Tan, Akşam, Vakit, İkdam... o kadar çok gazetede yazmıştı ki Halide Edib, bu yazıların tümünü toplamak yıllar sürebilirdi. Listeden seçilen üç yayın organında karar kılındı. Büyük Mecmua, Yedigün dergisi ve Tan gazetesindeki yazılarını toplayacaktım Halide Edib in. 1970 yılındayız. Bütün sınavlarım bitmiş. Tezimi bitirip mezuniyet sınavına gireceğim. Ama nasıl bitecek bu tez? Fotokopi makinesi diye bir şey henüz icat edilmemiş. Sabahtan kütüphaneye gidiliyor, 1919 tarihli eski yazı 13
Büyük Mecmua açılıyor ve sözcük sözcük kâğıda geçiriliyor. Ardından Yedigün deki yazılar; sonra Tan daki Hindistan izlenimleri. Sonra o yazıların daktilo edilmesi, yorumlanması, değerlendirilmesi derken tam bir yıl sürdü tezi bitirip teslim etmem. O yüzden 1970 te değil, 1971 de mezun olabildim ancak. Kitabın öyküsü Üstünde bu kadar uzun süre çalıştığım tezi yayımlamak ise kırk yıl boyunca hiç mi hiç aklıma gelmedi. 2011 de bir arkadaşımın ısrarıyla bendeki nüshayı sakladığım dolap içlerinden bulup çıkardım. Kendime sonuncu kopyayı ayırmışım. Altı nüsha çıkarması için zorladığım yazı makinemin gücü altıncı nüshaya kadar ulaşamamış. Yazılar silik, okunmuyor. O zamanlar Everest Yayınları nın genel yayın yönetmeni olan Sırma Köksal la konuştum. O da yüreklendirince silik yazılar onun desteğiyle bilgisayara geçirildi. Ama ne çok yanlışla... Bilgisayara geçiren, yazıları okuyamayınca gördüğüne en yakın sözcüğü yazmış. Bilgisayar çıktısı olarak gelen yazıları düzeltmek o kadar bıktırıcıydı ki... İlk torunumun doğumu için gittiğim ABD de bütün yazı o yazılarla boğuşarak geçirdim. O düzeltmeler yapıldı geldi ama yine pek çok yanlışla. Yeniden girişecek gücü mü bulamadım; acil işler öne geçti, onlara ayıracak zaman mı kalmadı; ne olduysa yine vazgeçildi. Halide Edib dosyası bir kez daha unutulmaya terk edildi. 2015 sonlarında ya da 2016 başlarında, tarihten yüksek lisans çalışması yapan bir genç kız, tezimden yararlanmak istediğini, buna izin verip vermeyeceğimi soruncaya kadar... Elbette yararlanabilirdi de tez neredeydi acaba? Aramadığım yer kalmadı. O kadar iyi saklamıştım ki bir türlü bulamıyordum. Yaza doğru en göz önündeki dolapların birinden çıktı. Bu arada o genç kızın ihtiyacı kalmamıştı artık. Ama ben yeniden ele almak konusunda bu kez kesin karar vermiştim. Halide Edib külliyatını yayımlayan Can Yayınları arasında çıkmış olan bir kitabı da o sırada fark ettim: Hindistan a Dair. Tezimin yarıya yakın bölümünü oluşturan Tan gazetesindeki Hindistan izlenimleri bu kitapta yerini bulmuşsa, tezin geri kalan bölümünün de bir an önce yayımlanması gerektiğini bu kez derinden kavradım. 1930 lu yıllarda yayımlanan Yedigün dergisine ulaş- 14
mak da zordu ama benim ulaşmak için çabaladığım ve asla başaramadığım Büyük Mecmua daki yazılara insanlar nasıl ulaşabilirlerdi? Yedigün dergisine ulaşılsa oradaki yazılar aracısız okunabilirdi ama Büyük Mecmua dakileri yeni yazıya çevirmek için kimse zahmet etmezdi bir daha. Sırma Köksal düzeltme yaptığım o dosyanın kaydını bulabilir miydi acaba? Bu arada o da yayınevi değiştirmiş, Can Yayınları na geçmişti. Yanıt olumsuzdu. Öyle bir kayıt çoktan silinip gitmişti; beş yıl önce yazan kişinin bilgisayarından. En baştan başlayacaktık. Bendeki dosya yeniden gitti. Bir kez daha ve yeni baştan yazıldı. Yine pek çok yanlışla geri geldi. 2011 yazı gibi, 2016 yazını da Halide Edib le baş başa geçirdik. Bilgisayardan gelen metni bendeki aslına göre sil baştan düzelttim ama bununla iş bitmedi. Ya aslı dediğim bendeki nüshada yanlış varsa? Öyle ya, 20 li yaşların başındaydım o zaman. Osmanlıcaya ne kadar hâkimdim? Yanlış ya da eksik okuduğum yerler olmuşsa... Bu dergilerin kendilerine ulaşmam şarttı. Yarım yüzyıla yakın bir süre önce yapılmış çalışmayı denetlemeden nasıl yayımlardım? Bunun ne kadar yerinde bir kaygı olduğunu kanıtlayan bir örneği de yaşadım zaten. Dergilerin asıllarına ulaştığımda Halide Edib in tezime almadığım bir yazısını buldum: Balalayka Çalan Adamın Sergüzeşti. Nasıl da atlamışım o yazıyı tez çalışması sırasında! Denetlemek şarttı ama çok zordu. Büyük Mecmua ya bir türlü ulaşamadım. Bakmadığım kütüphane kalmadı. Atatürk Kitaplığı nda vardı ama dergilere ulaşmam yine mümkün olamadı. Asla elime verilemezmiş. Dijital ortamda yararlanabilirmişim ancak. O da güzel, hatta daha güzel ama o ne? Bütün sayılar yok ki dijital ortamda. Üstelik eksik sayılar tam da Halide Edib in yazısının bulunduğu sayılar. Umudumu kesmişken, ulaşabildiğim sayılardaki yazıları denetleyip ulaşamadıklarımı öylece yayımlamaya karar vermişken hiç ummadığım bir yerden yardım ve destek geldi. Nilüfer Belediyesi nin Yaşar Kemal Sempozyumu için Bursa daydık. Yemek masasında, nasıl olduysa kafamda taşıdığım bu en büyük sorundan söz ettim. Meğer çare yanı başımdaymış. Büyük Mecmua mı? Bende var, dedi Turgut Çeviker. Rastlantıyla yan yana düşmüştük. Tanışıklığımız bile yoktu. Yanlış olmasın! Ben 1919 tarihli, eski yazılı bir dergiden söz ediyorum, 15
dedim. İnanamamıştım çünkü. Evet, o, dedi Turgut Bey. Olur muydu gerçekten? Gökte ararken yerde mi bulmuştum! İnanırsam düş kırıklığımın çok daha büyük olacağından korkarak temkinli davranmaya çalışıyordum. Ama İstanbul a döner dönmez gönderdi Turgut Bey Büyük Mecmua kayıtlarını. O da dijital ortama aktarmıştı; üstelik koleksiyon tam, dergiler eksiksizdi. Yeniden aylarca süren bir çalışma. Tek tek, sözcük sözcük kontrol ettim yazıları. O zamanki okuma becerime zaman zaman hayran kalırken atladığım dizelere rastladım; okuyamadığım sözcükleri çözdüm; eksik ya da yanlış okuduğum yerleri düzelttim. Yedigün dergisinin de önemli bir bölümüne sahipti Turgut Bey. İstesem onları da gönderir miydi acaba? Gönderirdi. Halide Edib in yazılarının olduğu sayfaların tek tek fotokopilerini çekip gönderdi. Koleksiyonun tamamı yoktu onda; peki eksik dergiler, onlara nasıl ulaşacaktım? Yeniden kütüphane kütüphane dolaşacak mıydım? Kitapta mutlaka bulunmasını istediğim birkaç şey vardı. Mesela El Greco nun yaptığı bir kadın resminden söz ediyordu Halide Edib. Bizim kadınlarımıza benzediğini, Türkiye de tanıdığı üç kişiyi anımsattığını söylüyordu. Büyük olasılıkla o resmin fotoğrafına yer verilmişti dergide. Gerçekten bizim kadınlarımıza benziyor muydu kadın? Ben merak etmişsem okur da merak eder ve görmek isterdi. O sayıyı Basın Müzesi nde buldum. Tahmin ettiğim gibi, resmin fotoğrafı bulunmaktaydı dergide. Bu kez de başka bir şey aklıma takıldı. Halide Edib, İbn Tufeyl adlı bir Arap filozofun ilk Robenson u yazdığını söylüyor ve bu tezini kanıtlamak için eserin bir özetini vermeyi vaat ediyordu. Acaba vermiş miydi o özeti? Basın Müzesi ndeki dergiler bunu öğrenmeme yetmedi. Peki, o özetin verilip verilmediğini nasıl öğrenecektim? Kimde olabilirdi dergiler ve ben o sayılara nasıl ulaşabilirdim? Bu aşamada da Emin Karaca imdadıma yetişti. 1939 yılının Yedigün leri ciltli olarak kendisinde vardı. Verir miydi peki? Tabii ki verirdi. Halide Edib in kendi köşesinde yayımladığı ve üç sayı süren özeti de aldım ve ait olduğu tarih aralığına yerleştirdim. İleriki sayfalarda Halide Edib in ilk Robenson iddiasıyla ilgili eleştirimi okuyacaksınız. Bu iddia ve eleştiri konusunda son kararı da böylece siz okurlar vermiş olacaksınız. 16
17
18