OYGU MEZARLARIN ÖZDİRENÇ YÖNTEMİ İLE ARAŞTIRILMASI: NAGİDOS VE PATARA ÖRNEKLERİ KAYA M.A. 1 BALKAYA Ç. 2 1 : ÇOMÜ, Müh.-Mim. Fak. Jeofizik Müh. Bölümü, 17020, Çanakkale. makaya@comu.edu.tr 2 : 9 Eylül Üni. Müh. Fak. Jeofizik Müh. Bölümü, Buca, İzmir. ÖZET İnsanlık tarihi boyunca farklı dönemlerde ve farklı uygarlıklarda mezarlık ve mezar tiplerinde de farklılıklara rastlanmaktadır. Uygarlıklar Beşiği olarak adlandırılan Ülkemizde de çok farklı mezar tiplerine rastlanmaktadır. Bu araştırmada Oygu Mezar olarak tanımlanan mezar tipinin özdirenç yöntemiyle araştırılmasına ilişkin iki örnek sunulmuştur. GİRİŞ Oygu mezar deyimi, toprağa hafif bir eğimle açılmış ve gizli girişle ulaşılan tek odalı yeraltı mezarları olarak tanımlanmaktadır. Bu durumuyla jeofizik mühendisliğinin geleneksel araştırmalarından, boşluk araştırmaları ile benzerlik göstermektedir. Son yıllardaki uygulamalara koşut olarak, özdirenç yönteminin arkeolojik araştırma amaçlı kullanımında da çok kanallı ölçü aletleri ile iki boyutlu (2-B) yoruma uygun veri toplanmaktadır. Böylece, verinin yorumlanmasında, geleneksel tekniklere göre daha güvenilir sonuçlar alınmaktadır. Oygu mezarların araştırılmasında özdirenç yöntemi, 2-B veri toplanarak uygulanmış ve böylece oygu mezarların yerlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. ARAZİ UYGULAMALARI VE BULGULAR Araştırma alanlarından birisi, antik Patara Kentinde bulunan oygu-mezar ların bulunduğu Akdam yamaçlarıdır. Gelemiş Köyünden Patara plajlarına ulaşan yolun açılması sırasında yolun yamaçlarında görülen farklı toprak rengi ve dokusunun 1995 yılında İşkan (Yılmaz) ve Çevik in bu bölümleri kazmasıyla oygu mezarlardan kaynaklandığı kanıtlanmıştır (Işık, 1996). Oygu mezar deyimi, araştırmacılar tarafından kullanılmıştır (Şekil 1). Mezarların açıldığı birim, karbonatlı kiltaşlarıdır. İşlemeye elverişli olan bu kayaç, oyularak mezar odası durumuna getirilmiştir. Işık (1996 ve 1998) den anlaşıldığına göre mezar odası çöküntülerle dolabildiği gibi, çökmeden de kalabilmekte yani hava ile dolu olabilmektedir. Bilindiği gibi, Karbonatlı kiltaşları, kil ve kiltaşlarına oranla daha yüksek özdirence sahip olsa da havanın özdirenci ile kıyaslanmayacak kadar düşük özdirençlidir. Bu durumda çökmeyen mezar odaları çok yüksek özdirenç değerleri ile karakterize edilebilirler.
Şekil 1 Oygu mezar örneği (İşkan ve Çevik, 1995). Oygu-mezarların belirlenmesini amaçlayan çalışmada karbonatlı kiltaşlarına oyulan mezarların yerlerinin belirlenebilmesi için özdirenç yöntemi, Wenner-Schlumberger açılımı ile uygulanmıştır. Böylece geleneksel uygulamalar yerine iki boyutlu (2 B) ters çözüm tekniğinin uygulanmasına olanak veren bir sistemle ölçüler alınmıştır. Gelemiş köyünü Patara ya bağlayan yol üzerinde İşkan ve Çevik (1995) tarafından açılan mezarların arasında yer alan şev üzerinde 80 m uzunluklu bir doğrultu boyunca araştırma yapılmıştır. Araştırmada 1 m aralıklarla ölçü alınarak olası mezarların yerleri olabildiğince hassas olarak belirlenmeye çalışılırken yaklaşık 2.5 m - 3 m derinlik seviyesine inilmeye çalışılmıştır. Veriler, RES2DINV yazılımı kullanılarak iki boyutlu ters çözüm ile işlenmiş ve yazılımın bir sonucu olarak ölçülen, hesaplanan ve ters çözümle bulunan sonuçlar aynı ortama harita şeklinde çizilmiştir (Loke, 2003). Buna göre, en yüksek özdirence sahip bölüm, ölçü doğrultusunun 46 m 48 m arasında bulunmaktadır. Bu ise çökmemiş bir mezar odası özdirenç modeline çok uygundur. Hava ile dolu olan mezar odası, civarına göre, en yüksek özdirenç değerlerini vermektedir (Şekil 2). 46 m 48 m arasında bulunan en güçlü belirtiyi doğrulamak amacıyla şev üzerinde değil fakat alınan ölçümlerin hemen üzerinde arazide alınan bir ölçü profilinin sonuçları Şekil 3 de sunulmuştur. 46 m 48 m arasına rastlayan kısım burada 8 m 10 m arasıdır ve belirti burada da çok belirgindir.
Şekil 2 Patara da şev boyunca alınmış wenner-schlumberger ölçüsü ve 2B ters çözümü. Şekil 3 Şev üzerinde ölçüyü doğrulamak amacıyla alınan ölçü sonucu. Araştırmaya ikinci örnek, Nagidos antik kenti nekropol alanındaki oygu mezarlardır. Oygu mezarlar nekropol alanındaki tepenin yamaçlarında yeralan Neojen birimlerin içindeki kireçtaşı blokları ve kalkşistler kullanılarak yapılmıştır. Kireçtaşları doğal bir mezar kapağı gibi seçilmiş ve altındaki kalkşistler oyularak mezar odası durumuna getirilmiştir (Durugönül, 1999). Araştırma alanında bulunan iletken örtü katmanı içinde yeralan dirençli kireçtaşları ve kalkoşistlerin belirti vermesi beklenmektedir. Ayrıca mezar odalarının kapalı olması
durumunda içine herhangi bir moloz girmemiş ise hava ile dolu olduğu ve havanın iletkenliğinin de hemen hemen sıfır olduğu bilindiğine göre, bu iletkenlik farklılığı çok yüksek özdirenç belirtileri ile karakterize edilecektir. Araştırma alanında özdirenç yöntemi, kayma tekniği ve Wenner elektrod açılımı ile uygulanmıştır. Oygu mezar modelinin verebileceği özdirenç belirtisi için önceki yıllarda kazılan bir mezarın üzerinde Wenner açılımı kullanılarak a=1 m ve a=2 m derinlik seviyesi için bir doğrultu boyunca deneme ölçüsü alınmıştır. Böylece, varolan mezar üzerinde elde edilebilecek belirtinin, bu araştırma için de kılavuz olabileceği varsayılmıştır. Uygulama sonucunda varolan mezar üzerinde hem a=1 m ve hem de a=2 m derinlik seviyeleri için, civarına göre, yüksek görünür özdirenç değerleri ölçülmüştür. Bu ölçü doğrultusu için görünür özdirencin yanal ve düşey değişimi incelendiğinde mezar bölümü, koyu renkli yüksek görünür özdirenç değerleri ile karakterize edilmektedir (Şekil 4). Bu, beklenen sonuçtur. Şekil 4 Nagidos ta oygu mezar üzerinde görünür özdirenç belirtisi. KATKI BELİRTME Araştırmaya katkılarından dolay Akd. Üni. Öğretim üyeleri Prof. Dr. Fahri Işık ve Prof. Dr. Havva İşkan Yılmaz ile Mersin Üni. Öğretim üyesi Prof. Dr. Serra Durugönül e ve sevgili öğrencilerimiz Jeof. Müh. Gürkan Yıldız ve Jeof. Müh. A. Saygın Çakırtaş a da teşekkür ederiz.
KAYNAKLAR Durugönül, S., 1999, Nagidos üzerine düşünceler, M.Ü. Kilikia arkeolojisi araştırma merkezi yayınları, OLBA II (özel sayı), cilt 1, Mersin. Işık, F., 1996, Patara 95 de, İşkan H., ve Çevik, N., Oygu mezar kazıları, XVIII Kazı Sonuçları Toplantısı II, sayfa:191-218, Ankara. Işık, F., 1998, Patara 1997 de, İşkan H., ve Çevik, N., Oygu mezar kazıları, XX Kazı Sonuçları Toplantısı II, sayfa:159-178, Ankara. İşkan (Yılmaz), H. ve Çevik, N., 1995, Die Grüfte von Patara, Lykia, Akd. Üni. Likya Araştırma Merkezi ve Arkeoloji Bölümü yayını, Antalya. Loke, M. H., 2003. Geoelectrical Imaging 2-D&3-D, Geotomo software, RES2DINV ver. 3.51.