III. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi 20-22 Mayıs 2010 Cilt: V Sayfa: 1976-1984 SODA VE BAZI MODİFİYE SODA YÖNTEMLERİNİN TÜTÜN SAPLARINDAN ELDE EDİLEN KÂĞIT HAMURLARI ÜZERİNE ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI Saim ATEŞ 1, Mehmet AKGÜL 2, İlhan DENİZ 3, Ahmet TUTUŞ 4, Onur T. OKAN 3 ve Ayhan TOZLUOĞLU 2 1 Kastamonu Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman End. Müh. Böl., 37200, Kastamonu (saimates@kastamonu.edu.tr) 2 Düzce Üniversitesi, Orman Fakültesi, Orman End. Müh. Böl., 81000, Düzce 3 Karadeniz Teknik Üniversitesi Orman Fakültesi, Orman End. Müh. Böl., 61080, Trabzon 4 Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Orman Fakültesi, Orman End. Müh. Böl., 42000, K.Maraş ÖZET Çalışma kapsamında tütün saplarının kimyasal bileşimleri belirlenerek hammadde olarak kağıt hamuruna uygunluğu araştırılmıştır. Tütün sapları pişirilmesi aşamasında literatür verileri ve benzer hammaddeler göz önünde bulunularak yapılan ön denemeler sonucunda elde edilen optimum koşullarda bir adet soda hamuru kontrol örneği olarak elde edilmiştir. Üçer farklı dozda ilave edilen antrakinon (AQ), borhidrür (NaBH 4 ) ve etanol (E-OH) ile modifiye edilen soda pişirmelerinin kağıt hamurlarının lif özellikleri, optik ve direnç özellikleri üzerine etkileri belirlenmiştir. Sonuç olarak, düşük kappa numarası ve yüksek kâğıt direnç özellikleri ile tütün sapları için soda-aq yöntemlerinin en iyi sonuçları verdiği görülmüştür. Ayrıca etanol ve borhidrür miktarındaki artışın verim ve kappa numarası üzerinde olumlu bir etki yaptığı, buna rağmen AQ yüzdesindeki artışın büyük ölçüde verim değerlerini düşürdüğü gözlemlenmiştir. Anahtar kelimeler: Tütün sapları, soda pişirmesi, antrakinon, etanol, borhidrür, kağıt özellikleri INVESTIGATION OF THE EFFECTS OF SODA AND MODIFIED SODA METHODS ON PULPS OBTAİNED FROM TOBACCO STALKS ABSTRACT In this study, firstly chemical composition of tobacco stalks was determined for investigating suitability for pulp production. Pulping conditions for control trial were determined with pretrial according to literature data and the similar raw materials cooked with soda method before. For modifying the soda method Anthraquinone (AQ), Sodium borhidrür (NaBH4) and Ethanol (E-OH) were added to white liquor with three different dosages for each one. The effects of the modified soda methods on some pulp and paper properties were determined. Consequently; the most suitable modified method was determined as soda-aq with lower kappa number and higher paper physical properties. Also, increasing the E-OH and NaBH4 dosages caused positive effects on yield and kappa number of the pulp samples. However, it is observed that, increasing the amount of AQ percentage in pulping chemicals decreased the screened yield. Key words: Tobacco stalks, soda, AQ, ethanol, borhidrür, paper properties GİRİŞ Ülkemizde kâğıt hamuru endüstrisinde üretim maliyetlerinin çok yüksek oluşu bu alandaki yatırımların başka ülkelere kaymasına, bunun yanında mevcut olanları da durma noktasına getirmiştir. Bu durumda kâğıt hamuru ve kâğıt sektöründe girdi maliyetlerinin 1976
özellikle de hammadde maliyetlerinin payı oldukça fazladır. Ülkemizde kâğıt sektöründe kullanılan ağartılmış selüloz hamurunun tamamı ve tüketilen kâğıt-kartonun ise %37 lik bir kısmı ithal edilmektedir. Kâğıt üretimi için odun hammaddesi eksikliği, onun yerine geçebilecek potansiyel başka hammadde kaynakları araştırmalarını zorlamış ve alternatif lignoselülozik materyaller özellikle de tarımsal atıklardan kâğıt hamuru üretimi birçok araştırmanın konusu olmuştur. Bu konuda ülkemizde yetiştirilmekte olan tarımsal lignoselülozik atıkların kâğıt hamuru endüstrisinde değerlendirilmesi konusunda pek çok araştırmalar yapılmıştır. Tütün sapları Türkiye de yılda yaklaşık 411 000 ton luk bir potansiyele sahiptir (Kar ve Tekeli 2009). Tütün saplarının kağıt hamuru endüstrisinde kullanımı ile ilgili ilk çalışmalar 1960 lı yıllarda klasik pişirme metodları uygulanarak gerçekleştirilmiş ve odun hamuru ile karşılaştırıldığında tatmin edici sonuçlar elde edilmiştir (dosyadaki yayında 5 no). Günümüzde artan çevresel problemler ve hammadde sıkıntılarından dolayı verimi yüksek çevre dostu pişirme metotlarının uygulanmasının önemi artmıştır. Yapılan literatür araştırmaları sonunda soda pişirme yöntemiyle klorlu bileşikler kullanılmadan yüksek direnç ve iyi ağartılabilme özelliğine sahip yüksek verimli hamurlar elde edilmektedir(kırcı, 2000). Kağıt endüstrisinde çevre problemlerinin gittikçe artan baskısı sonucu çevre dostu kimyasal yöntemlerin kağıt hamuru ve kağıt üretiminde kullanılması gereği ortaya çıkmıştır. Bu nedenle, günümüzde yürütülen çalışmalar, mevcut teknolojilerin olumsuz yönlerinin ortadan kaldırılması, verimi yüksek, çevre kirliliği meydana getirmeyen, üretimde seçici kimyasalların kullanılması üzerine yoğunlaşmıştır. Bu çalışma kapsamında tütün saplarının eskiden beri bilinen kükürtsüz bir pişirme olan ağartılabilir, yüksek verimli ve oldukça kaliteli hamurlar elde edilebilecek olan soda yöntemi ve onun modifiyeleri olan Soda-EOH, Soda-AQ, Soda-NaBH 4 yöntemleriyle elde edilen kağıt hamurlarının kimyasal, fiziksel ve optik özellikler yönünden karşılaştırılması yapılamıştır. MATERYAL Araştırma materyali ülkemizde Orta Karadeniz Bölgesi nde, Bafra Ovası nda yetiştirilen tütün sapları hammadde olarak seçilmiştir. YÖNTEM Tütün Saplarının Kimyasal Bileşimi Tütün saplarının kimyasal analizler için örnek hazırlama yöntemine uygun olarak hazırlandıktan sonra TAPPI T 11 os-75 standardına göre laboratuvar tipi Willey değirmeninde öğütülerek 40 ve 60 mesh'lik eleklerde elenmiştir. Kapalı cam kavanozlara 60 mesh'lik (250 mikron) elek üzerinde kalan örnekler ağzı kapatılarak saklanmış ve TAPPI Test standartlarına uygun olarak kimyasal analizlere tabi tutulmuştur (11). Tütün Saplarından Soda ve Modifiye Soda Yöntemleriyle Kağıt Hamuru Üretiminde Uygulanan Deney Planı Tütün saplarından laboratuvar ölçeğinde kağıt hamuru üretiminde uygulanacak deney planının tespitinde soda ve modifiye soda yöntemleri ile daha önce yapılan 1977
çalışmalarda uygulanan optimal koşullar dikkate alınarak soda, soda-antrakinon, sodaetanol ve soda-borhidrür pişirme yöntemleri uygulanmış ve Çizelge 1 de görüldüğü gibi değiştirilerek 10 adet pişirme deneyi gerçekleştirilmiştir. Çizelge 1. Tütün Saplarından soda ve modifiye soda Yöntemleriyle Kağıt Hamuru Elde Edilmesinde Uygulanan Pişirme Koşulları. PİŞİRME KOŞULLARI TÜTÜN Sapları Alkali Sıcaklı ( 0 C) Süre (dak.) Etanol NaBH AQ Soda (1. Pişirme) 20 170 90 - - - 2. Pişirme 20 170 90 30 - - Soda-Etanol 3. Pişirme 20 170 90 40 - - 4. Pişirme 20 170 90 50 - - 5. Pişirme 20 170 90 - - 0,05 Soda-AQ 6. Pişirme 20 170 90 - - 0,10 7. Pişirme 20 170 90 - - 0,15 8. Pişirme 20 170 90-0,05 - Soda-NaBH4 9. Pişirme 20 170 90-0,15-10. Pişirme 20 170 90-0,25-600 gr Tk., çıkış süresi 25 dk., pişirme sıcaklığı: 170 oc, Pişirme süresi 90 dk. ve 5/1 çöz/sap oranları sabittir. Pişirme işlemi 15 litre kapasiteli, elektrikle ısıtılan, 25 kg/cm 2 basınca dayanıklı, dakikada 4 devir yapabilen ve otomatik kontrol tablosu ile sıcaklığı termostatlı olarak kontrol edilebilen laboratuvar tipi döner kazanda yapılmıştır. Her pişirmede tam kuru 600 gram tütün sapı kullanılmıştır. Pişirme işleminden sonra elde edilen hamur 150 meshlik elek üzerinde bol su ile yıkanmış, laboratuvar tipi hamur disintegratöründe 10 dakika süreyle açılmış ve yarık açıklığı 0.15 mm olan sarsıntılı vakum eleğinde elenerek pişmeyen kısımlar ayrılmıştır. Hamurların rutubeti TAPPI T 210 cm-86, kappa numaraları TAPPI T 236 cm-85 standardına göre ve viskoziteleri ise TAPPI T 230 standart yöntemlerine göre santi puaz (cp) cinsinden belirlenmiştir. BULGULAR ve DEĞERLENDİRME Tütün Saplarının Kimyasal Analiz Sonuçları Tütün Saplarının kimyasal analizi standart metotlara uygun olarak yapılmış ve Çizelge 2' de verilmiştir. Bu çalışmada pamuk sapı için belirlenen kimyasal analiz sonuçları daha önce yapılan çalışmayla karşılaştırıldığında elde edilen değerlerin literatürde tespit edilen değerlerle uyum gösterdiği belirlenmiştir. Yapılan kimyasal analizler neticesinde tütün sapının holoselüloz, selüloz ve lignin içeriğinin diğer yıllık bitkiler için belirlenen değerlere uyum gösterdiği tespit edilmiştir. Kül miktarının ise diğer yıllık bitkilerden daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Diğer taraftan alkol benzen, sıcak ve soğuk su gibi çözünürlük değerleri diğer yıllık bitkiler için verilen değerlere yakınlık göstermekle birlikte, %1 NaOH çözünürlüğünün diğeri yıllık bitkilerden ve pamuk sapı için literatürde belirtilen değerden daha yüksek olduğu gözlemlenmiştir 1978
Çizelge 2. Tütün Saplarının Kimyasal Analiz Sonuçları. Holoselüloz Selüloz Alfa Selüloz Lignin Kül Alkol-benzen ( % ) % 1 lik NaOH Sıcak su ( % ) Soğuk su ( % ) Tütün sapı 64.3 36.4-15.2 14.4 8.1 50.6 21.6 17.2 Tütün a sapı 67.6 46.5 37.5 19.5 7.30 6.50 42.9 19.1 15.8 Pamuk b sapı 72.2-41.6 19.3 2.40 6.10 42.9 17.8 16.7 Buğday c sapı 74.6 48.5 41.1 15.9 5.10 5.80 43.6 12.0 7.89 Çavdar d sapı 74.1 51.5 44.4 15.4 3.20 9.20 39.2 13.0 10.2 Mısır e sapı 64.8 45.6 35.6 17.4 7.50 9.50 47.1 14.8 - Ayçiçeği f sapı 74.9 47.6 37.5 18.2 8.20 7.00 29.8 16.5 15.5 Göl kamışı g 77.9 50.3 47.5 18.7 3.90 4.00 28.3 3.80 3.30 Kenaf h 81.2 54.4 37.4 14.5 4.10 5.00 34.9 12.8 11.7 a: Tank vd. (1985), b: Akgül ve Tozluoğlu (2009), c: Akgül (1997), d, e: Eroğlu vd. (1992), f: Bostancı (1980), g: Kırcı (1993), h: Doğan (1994) Tütün Saplarından Soda ve Modifiye Soda Yöntemleriyle Elde Edilen Kağıt Hamurlarının Verim ve Bazı Önemli Kimyasal Özelliklerine ait Bulgular Değişik pişirme koşullarında Tütün Saplarından Soda ve Modifiye Soda yöntemleriyle elde edilen hamurların verim, kappa ve viskozite değerleri bulgular bölümündeki Tablo 3 te verilmiştir. Bu amaçla pişirme koşullarının hamurun verim, kappa ve viskozitesi üzerine olan etkileri araştırılmıştır. Hiçbir ilave yapılmaksızın soda yöntemi ile yapılan pişirme sonucuna göre karşılaştırıldığında etanol, AQ ve sodyum borhidrür ilavelerinin hamur verimlerinde %20 ye varan artışlara sebep olduğu belirlenmiştir. Tablo 3 te en yüksek verim artışına %50 etanol ilaveli soda pişirmesinde ulaşılırken (%18.9) en düşük verim artışı %0,05 NaBH 4 ilaveli soda pişirmesinde elde edilmiştir (%4.9). AQ nun pişirme ortamında karbonhidratları stabilize ederek verimi arttırdığı, ayrıca delignifikasyon reaksiyonlarını hızlandırdığı bilinmektedir (Kırcı, 2000). 1979
Çizelge 3. Tütün Saplarından Soda ve Modifiye Soda Yöntemleriyle Elde Edilen Kağıt Hamurlarına Ait Verim ve Bazı Kimyasal Özellikler TÜTÜN Sapları Pişirme Elenmiş Verim Elek Artığı Toplam Verim Kappa No Hamur Viskozitesi (cp) Soda (1. Pişirme) 37.18 11.60 48.78 53.3 437 2. Pişirme 45.90 2.15 48.05 31.2 357 Soda-Etanol 3. Pişirme 49.87 2.04 51.91 29.9 348 4. Pişirme 56.11 1.69 57.80 28.1 293 5. Pişirme 55.19 2.72 57.91 33.2 431 Soda-AQ 6. Pişirme 48.33 3.07 51.39 32.7 448 7. Pişirme 47.12 2.16 49.28 28.7 460 Soda-NaBH 4 9. Pişirme 48.50 1.68 50.18 30.8 339 8. Pişirme 42.09 2.52 44.61 31.2 436 10. Pişirme 46.31 1.79 48.10 29.0 364 Etanol ün verim arttırıcı yönü pişirme sırasında polisakkarit zincirindeki indirgen uç grupları aldonik asit uç gruplarına dönüştürerek kararlı hale getirmesinden kaynaklanmaktadır. Artan etanol oranının toplam verimi artırdığı, buna karşın elek veriminin, % 50 etanol oranında maksimum değere ulaştıktan sonra bu noktanın ötesinde artan etanol oranıyla düşmeye başladığı görülmektedir (Kırcı 1991). Sodyum borhidrürün güçlü bir indirgen olması ve pişirme sırasında selüloz zincirinin indirgen ucundaki karbonil grubunu hidroksil grubuna indirgeyerek soyulma reaksiyonunu durdurması ile elenmiş verimde ve dolayısıyla toplam verimde artış meydana gelmiştir. Sodyum borhidrür karbonhidratların indirgen uç gruplarını soyulma reaksiyona karşı koruyarak kağıt hamurunun verimini artırmıştır (Tutuş 2008). Elde edilen sonuçlara göre etanol, AQ ve sodyum borhidrür ilavelerinin soda pişirmesinde kappa numarası değerinde düşüşe sebep olduğu Tablo 3 te görülmektedir. Soda pişirmesi için elde edilen 53.3 kappa numarası dikkate alındığında en büyük düşüşün %47.3 lük bir oranla aynı pişirme koşullarında % 50 etanol ilaveli soda-etanol pişirmesinde tespit edilirken en düşük azalma ise %37.7 lik bir oranla %0,05 antrakinon ilaveli soda-aq pişirmesinde elde edilmiştir. Delignifikasyon etkinliği açısından etanol ve borhidrür ilavelerinin antrakinon ilavesine göre daha iyi sonuç verdiği söylenebilir (Şekil 1). Aynı pişirme koşullarında farklı kimyasal ilavelerinin viskozite üzerine etkileri Çizelge 3 ve Şekil 1 de görülmektedir. Soda yöntemine etanol ilavesinin polimer zincir uzunluğunda kısalmaya dolayısıyla da viskozite kaybına neden olduğu, bunun yanında da AQ ve borhidrür ilavelerinin indirgen uç grupları soyulma reaksiyonuna karşı koruduğundan dolayı viskozite artışına yol açtığı görülmüştür. 1980
Şekil 1. Soda ve Bazı Modifiye Soda Yöntemlerinin Kağıt Tütün Sapları Kağıt Hamurlarının Verim, Kappa Numarası, Viskozite ve Parlaklıkları Üzerine Etkileri Tütün Saplarından Soda ve Modifiye Soda Yöntemleriyle Elde Edilen Kağıt Hamurlarının Bazı Önemli Fiziksel Özelliklerine ait Bulgular Tütün saplarından soda ve modifiye soda yöntemleriyle elde edilen kağıt hamurlarına ait bazı fiziksel ve optik özellikler Çizelge 4 te, bu verilere ait grafikler ise Şekil 2 de gösterilmiştir. Farklı pişirme kimyasalları ilave edildiğinde aynı şartlarda pişirilmiş olan tütün sapı hamurlarının kopma uzunlukları ile yırtılma ve patlama indisi değerleri Şekil 2 den de anlaşılacağı üzere benzer bir davranış göstermektedir. En düşük kopma, patlama ve yırtılma değerleri %50 etanol ilaveli soda pişirmesi için sırasıyla 1.87m, 0.77 kpa.m/g, 1.81mN. m 2 /g olarak elde edilirken, en yüksek kopma, patlama ve yırtılma değerleri %0,15 AQ ilaveli soda pişirmesi için sırasıyla 3.05 m, 1.48 kpa.m/g, 3.27mN. m 2 /g olarak elde edilmiştir. %30, 40 ve 50 etanol katılması ile polimer zincirindeki azalmaya bağlı olarak kopma (2.41, 2.11 ve 1.87 m) patlama (1.00, 0.89 ve 0.77 kpa.m/g) ve yırtılma (2.12, 1.96 ve 1.81 mn. m 2 /g) değerlerinin de düştüğü gözlemlenmiştir. Antrakinonun polimer zincirindeki soyulma reaksiyonunu durdurma etkisinden dolayı viskozite artışına paralel olarak direnç özelliklerinde artışa sebep olduğu söylenebilir (Şekil 2). Soda pişirmesine %30, %40 ve %50 Etanol ilavesi ve % 0.05, %0.1 ve %0.15 sodyum borhidrür ilavelerine bağlı olarak kopma, patlama ve yırtılma indislerindeki düşüş hamur içindeki hemiselüloz artışına bağlıdır. Bunun sebebi artan hemiselüloz oranı, artan miktarda bağlanma verecektir. Direnç değerlerindeki bu düşüş, artan hemiselüloz oranının tipik bir sonucudur (Kocurek 1989, Ateş ve Kırcı 2001). Tütün sapı hamurlarına ait kopma patlama ve yırtılma değerleri pamuk saplarının soda pişirmesi sonuçları ile karşılaştırıldığında daha düşük olduğu görülmektedir (Ali vd. 2001) Ayrıca Şekil 2 den açıkça anlaşılacağı gibi; geleneksel soda pişirmesi içerisine ilave edilen etanol ve antrakinon oranı arttıkça kağıtların hacimlilikleri artarken sodyum borhidrür ilavesi ile hacimlilikte azalma gözlemlenmektedir. Bu da sodyum borhidrürün lifleri daha çok plastikleştirdiği ve lifler arasında kalan boşluk oranının azaldığı ile açıklanabilir. Şekil 1 de viskozite değerindeki düşüş de bu sonucu doğrulamaktadır. 1981
Çizelge 4. Tütün Saplarından Soda ve Modifiye Soda Yöntemleriyle Elde Edilen Kağıt Hamurlarına Ait Bazı Fiziksel ve Optik Özellikler TÜTÜN Sapları Pişirme Yoğunluk (g/c 3 ) Hacimlilik (cm 3 /g) Çekme İndisi Nm/g) Kopma Uzunluğu (m) Patlama İndisi Kpa,m/g) Yırtılma İndisi (mn,m 2 /g) Beyazlık Parlaklık Sarılık Opaklık Soda (1. Pişirme) 0.62 1.61 24.42 2.49 1.05 2.44 30.62 21.31 44.83 99.80 Soda- Etanol Soda- AQ Soda- NaBH4 2. Pişirme 0.62 1.61 23.42 2.41 1.00 2.12 33.29 23.45 43.59 99.65 3. Pişirme 0.56 1.73 21,22 2.11 0.89 1.96 34.38 24.37 42,91 99.61 4. Pişirme 0.53 1.89 18.81 1.87 0.77 1.81 35.68 25.41 42.27 99.59 5. Pişirme 0.59 1.69 24.39 2.45 1.13 2.14 28.60 19.72 46.03 99.39 6. Pişirme 0.57 1.78 24.45 2.60 1.04 2.17 30.62 21.31 44.83 99.80 7. Pişirme 0.58 1.78 29.12 3.05 1.48 3.27 31.48 21.62 46.11 99.41 8. Pişirme 0.53 2.02 25.89 2.64 1.13 3.03 33.71 23.69 43.74 99.69 9. Pişirme 0.57 1.74 22.52 2.29 0.92 2.69 33.85 24.10 42.36 99.75 10. Pişirme 0.62 1.62 23.82 2.22 1.07 2.17 37.69 26.99 41.61 99.36 Şekil 2. Soda ve Bazı Modifiye Soda Yöntemlerinin Kağıt Tütün Sapları Kağıt Hamurlarının Kopma Uzunluğu, Patlama İndisi, Yırtılma İndisi ve Hacimlilik Değerleri Üzerine Etkileri 1982
SONUÇ ve ÖNERİLER Elde edilen bu sonuçlar verim artırıcı pişime yaklaşımlarının kağıdın fiziksel ve optik özellikleri üzerinde olumlu etkiler ortaya koyduğunu göstermektedir. Dolayısıyla pişirmede yapılacak bu tarz modifikasyonlarla yüksek direnç özelliklerine sahip kağıtlar üretilebilecek olup, yüksek verim ve yüksek kalite arzu eden kağıt hamuru üreticileri açısından elde edilen bu sonuçların kaçınılmaz bir fırsat olduğu düşünülmektedir. Elde edilen sonuçlar katkı kimyasallarından AQ nun tek başına kağıt özellikleri üzerinde daha etkin olduğunu göstermiş olup, etanol sodyum borhidrür ve AQ nun birlikte kombinasyonlar halinde kullanımıyla ilgili çalışmaların yapılması gerekmektedir. Laboratuarlarda yapılan çalışmalardan elde edilen bulguların uygulamaya aktarılabilme olanaklarının araştırılması için, teknik ve ekonomik içerikli projelerin üniversite-sanayi işbirliğiyle gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Sonuç olarak bu çalışmayla tütün sapları soda ve modifiye soda yöntemleriyle bir karşılaştırma yapılmış ve elenmiş verim ve elde edilen hamurun kimyasal özellikleri bakımından en optimal değerler Soda-AQ yönteminde elde edilmiştir. Bu yöntemlerin uygulamaya aktarılması ile; 1. Ülkemizde yeterince değerlendirme alanı bulamamış olan tütün sapları farklı çevre ile uyumlu modifiye yöntemlerle kağıt hamuru üretiminde değerlendirilme alanı bulacaktır 2. Modifiye yöntemlerle belirgin olarak üretim maliyeti azaltılacaktır. 3. Daha yüksek verimli ve kolay ağartılabilir hamurlar elde edilecektir. 4. Direnç özellikleri daha yüksek kağıtlar üretilebilecektir Yukarıdaki avantajlar ile birlikte modifiye yöntemlerle elde edilecek hamurlar ağartılmış ve ağartılmamış her türlü kağıt üretiminde kullanılabilecek özellikte hamurlar sınıfına girmektedir. Bununla birlikte düşük fiziksel özelliklere sahip tütün sapı hamurlarının uzun lifli hammaddelerle karıştırılarak kullanılması üretim maliyetleri açısından ekonomik bir avantaj sağlayacaktır. KAYNAKLAR Akgül, M. (1997). Buğday (Triticum aestivum L.) Saplarından Organosolv Yöntemle Kağıt Hamuru Üretim Koşullarının Belirlenmesi, Yüksek Lisans Tezi, K.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, Türkiye. Ali, M., Byrd, M., Jameel, H. (2001). Soda-AQ pulping of cotton stalks, 2001 Tappi Fall Technical Conference Ateş, S. ve Kırcı, H. (2001). Kraft pişirmelerinde verim ve delignifikasyonu iyileştirme çalışmaları. Gazi Üniversitesi, Kastamonu Orman Fakültesi, Kastamonu Eğitim Dergisi, Kastamonu, s.197 206. Dogan, H. (1994). Seka da Kenaf Çalışmaları. Seka J. 50: 18-22. Eroglu, H., Usta, M., Kirci, H. (1992). A Review of oxygen pulping conditions of some nonwood plant growing in Turkey. Tappi Pulping Conference, pp. 215-222. Johansson, A., Altonen, O. ve Ylinen, P., Organasolv Pulping Methods and Pulping Properties, Biomass, 13 (15), 45-52, (1987). 1983
Kar, Y. ve Tekeli, Y. (2008). 'The Potential of Biomass Residues in Turkey and Their Importance as Energy Resources', Energy Sources, Part A: Recovery, Utilization, and Environmental Effects, 30: 6, 483 493 Khristova, P., Gabir, S., Bentcheva, S. Dafalla, S. (1998). Soda-anthraquinone pulping of sunflower stalks Industrial Crops and Products, 9, 9 17. Kırcı, H. (2000). Kâğıt Hamuru Endüstrisi Ders Notları. K.T.Ü., Trabzon, s.1 269. Kırcı, H., Alkali-Sülfit-Antrakinon-Etanol (ASAE) Yöntemiyle Kızılçam (Pinus brutia Ten.) Odunundan Kağıt Hamuru Üretim Koşullarının Belirlenmesi, Doktora Tezi, K.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Trabzon, 1991 Kocurek, M.A. (1989). Pulp and paper manufacture Alkaline Pulping. Vol.5, Third Edition, Tappi Press, Atlanta, USA, 637 p.p. Tutuş, A., Buğday Sapı Kağıt Hamuru Verimi Üzerine Sodyum Borhidrürün Etkisi II. Ulusal Bor çalıştayı, BildirilerKitabı, s:3003-310, 17-18 Nisan 2008, ANKARA. Usta M (1985). Oxygen pulping methods using rye stalks (Secale cereale L.). Master Thesis, Department of Forest Product Engineering, Karadeniz Technical University, Trabzon, Turkey. 1984