ORMANDA YETİşME MUHİTİ Müş'İRİ OLARAK TOPRAK BİTKİLERİ Özetlendirerek çeviren: Doç. Dr. Mehmet S e v i m (Dr. Viktor Gutschick, Forstliche Standortskunde, Hannover, 1950,) S. 211-225 Ormanın iklim, toprak ve meşcere hususiyetleri ile sıkı şekilde münasebeti bulunan canlı toprak örtüsüne pratik ormancılıkta halen pek az kıymet atfedilmektedir. Ormanda münferit halde rastlanan toprak bitkileri, müş'ir kıymetleri nisbeten düşük olduğundan, bu konuda bize faz- La bir şey ifade etmemektedirler. Fakat mümeyyiz yetişme muhiti bitkilerinin ışık, rutubet, asidlik derecesi, humus formları, kireçce zenginlik, nitrat teşekkülü ve saire gibi farklı yetişme muhiti özelliklerini gösterici bitkiler olarak guruplandırılması ve muayyen bir yetişme muhitinde bu gruplara ait bir çok mümessil bitkilerin hakim dururnda görülmeleri halinde, yetişme muhitleri hakkında daha emniyeti e hüküm vermek imkanı elde edilmiş olur. Bununla beraber yetişme muhiti faktörlerini sadece bitki örtüsüne göre karakterize etmek, tamamen mümkün değildir. Çünkü yetişme muhiti faktörleri arasındaki karşılıklı tesirler ve bir faktörün diğer bir faktörün yerine kaim olması gibi hususlar henüz kat'i şekilde izah edilmiş değildir. Bundan başka toprak florasına ait bir çok bitki türleri yetişme muhitlerinde vukubulan değişmelere karşı intibak kabiliyeti göstermektedirler. Bu cümleden olarak bazı toprak bitkileri kireçce zengin kurak topraklarda olduğu kadar, kireççe fakir taze rutubetli topraklarda da yetişebilmekte ve diğer bazıları Atl antik iklim şartlarında meşcere kenar larında ve çıplak arazi ve kontinerıtal iklim mintakalarmda ise muhafazalı siper altında yaşayabilmektedir. Yeni yetişme muhiti şartlarına intibak edebilme kabiliyetinde olan yarı gölge bitkileri, mesela bazı yosunlar ormanda boşaltma kesimlerinden sonra mevdana gelen çıplak sahalarda yaşamaya devam ederlerken, İmpatiens noe gibi diğer bazıları ışınlarımanın şiddetli olduğu yerlerden hemen kaçmaktadırlar. 164
TOPRAK BİTKİLERİ 165 Bu sebeplerden dolayı aşağıda yetişme muhiti şartlarına göre cedveller halinde verilen bitki gurupları, yetişme muhitlerini hükümlendirmede sadece yardımcı olarak işe yaramaktadır lar. Bununla beraber kendi ormanının en önemli müş'ir bitkilerini tanıyan ve bunlara ait yetişme muhitlerini kendi ormanı ile mukayese eden ve bu arada ormanın toprak, iklim ve arazi hususiyetlerini de nazarı itibara alan bir ormancı kendi orman mintakasındaki yetişme muhitleri hakkında daha doğru karar verebilme durumundadır. Ormancı uzun seneler boyunca ormanında yaptığı itinalı müşahedelerden sonra, canlı toprak örtüsünde vukubulan her türlü değişmelere ve mesela meşcerede bir bitki türü fena büyüyüp cılızlaşırken, diğer bir yerde yeni bir bitki türünün sahaya kendiliğinden nüfuz ettiğine şahit olacaktır. Böylece ormancı, ormanındaki bu değişmeleri yakından tanıyarak bir taraftan muhtelif yetişme muhitlerini kendi aralarında ve diğer taraftan meşcerelerin gelişme kabiliyetleri ile mukayese etmek suretiyle, belki müş'ir bitki gruplaı-ma ait müşahedelerinden müş'ir kıymetleri daha yüksek olan bitki cemiyetlerine intikal etmek hususunda teşvik edilmiş olur. İşte pratik ormancı buna muvaffak olduktan sonradır ki, kendisini artık tamamen ormanında hissedebitir. Fakat o hiç bir zaman birinci adımı atmadarı ikinciye teşebbüs etmemelidir. Ormancılığa yeni başlamış olanlara ve pratikte çalışanlara bu mevzuda orman botaniğine ait resimli cep kitaplarının (Klein, Feucht, Hesmer - Meyer, Lohwag) kullanılması bilhassa tavsiyeye değer görülmektedir. Şüpheli hallerde bitki teşhisi kitaplarından da faydalanılabilir. Muhtelif eserlerde bitki isimleri her zaman birbirine uymamaktadır. Bu itibarla yanlışlığa meydan vermemek için, aşağıdaki cedvellerde bitki türlerinin yalnız latince adları verilmiştir. I. Işık ve rutubet farklarını gösterenler Kapalı veya gevşetil_1 ışıklı meşcerelerde ve Çıplak hale gelmiş o~man miş meşcerelerde meşcere kenarlarında topraklarında I Asidleşmiş turbalıklı topraklarda ------------------~--------- -------------------------------- Vaccinium uliginosum ~ Vaccinium oxycoccus Oısu Ledum palustre Trientalis europaea ~ Drosera rotundifolia _ Turbalık yosunu ~ Pedicularis silvatica (Sphagnum) Juncus squarosus Nardus stricta (kuru ve sıkı topraklarda da) Scirpus caespitosus Eriophorum vaginatum
166 MEHMET SEvİM Kapalı veya gevşem_1 miş meşcerelerde Rhamnus frarıgula -') ışıklı meşcerelerde ve i Çıplak hale gelmiş orman meşcere kenarlarında topraklarında Bazı ihtiva eden ıslak topraklarda Ribes nigrum ---7 Salix aurita ---7 Caltha pal ustris ---7 Carex remota EğreHi Equisetum fluviati1e ~ Pedicularis palustris İris pseudocorus Calarnagrostis lanceolata Phragmites communis Carex fusca Carex riparia Scirpus silvaticus ----------~-----~-- Ratıp yetişme muhitlerinde ----------------~~--- Rhamnus frangula ---7 Prunus padus Salix fragilis Ofsu Sal ix purpurea Arum maculatum Anemone ranunculoides -') Allium ursinum Ranunculus ficaria ---7 Geum rivale Lysimachia neme, Cagea lutea Angelica silvestris rum ---7 Filipendula ulmaria ~ Chrysosplerıiurn alterni _ Mastigobryum trilo - folium ~ Lysimachia Nummularia batum Geum urbanum Eupatorium cannabinum Mnium undulatum Sphagnum ---7 Lycopodium arınotinum ---7 Lonicera rıigra (mu tedil derecede taze rat ıp ve kireçce zengin top, raklarda da) Ofsu Paris quadrifolius Asarum europaeum 1.) Prenanthes purpurea Circaea lutetiana Corallorhiza trifolia Corydalis-) Sanicula europaea ~ Equisetum silvaticum Taze ratıp yetişme muhitlerinde Salix cinerea Juncus effusus Deschampsia caespitosa Lonicera priclymenum ürehis maculata (az taze ratıp taşlı toprak- ~ Primula elatior larda da) ~ Atropa belladonna Sambucus nigra Viburnum opulus Dactylis giomerata (az taze ratıp kireçce zengin topraklarda da) Mercurialis perennis Aconitum Napellus Senecio Fuchsii Galeobdolon luteum Stellaria nemorum 1) Meşcererıirı yapı-aklanmasından önce ışıktan faydalanır lar.
TOPRAK BİTKİLERİ 167 Kapalı veya gevşe:tilmiş meşcerelerde i~ıklı meşcerelerde ve meşcsre kenarlarında Çıplak hale gelmiş orman topraklarında çayır Melica nutans ~ Festuca gigantea ~ Hypnum purum ~ Polytrichum commune Catherinea tındulata ~ Mnium hornum ~ Eğrelti Athyrium Filix ferni, na ~ Blechnum spicant ~,Hedera helix (toprağı kuru, havası ratıp yetişme muhitlerinde de) Cornus sanguinea ~ Rutubetçe Galium rotundifolium Pulmonaria officinalis Petasites albus İmpatiens noli tangere Geranium robertianum Lamium maculatum Stachys silvaticus Euphorbia strieta Listera ovata Listera cordata çayır Milium effusum ~ Carex pendula Calamagrostis villosa Carex brizoides Luzula silvatica taze yetişme muhitlerinde loruml ~ Festuca silvatica Fyr ola un iflora ~ Carex silvatica Lathyrus verrıus-) ~ (kuru kalk-n topraklarında da) Vinca minor Anernone hepatica- ) ~ (kuru kalker toprakla _ rında da) Oxalis acetosella Majanthemum bifolium Neottia Nidus avis Melampyrum silvaticum Asperula odorata Çardamine bulbifera Polygonatum multif - çayı.' (ratıp mahallerde de) Hvlocornium splerıdens Eğrel!:i -) Pteridium aquilinum Hylocomium loreum <c- Dryopteris Filix mas Polytrichum formosum Rubus fructicosus ~ Sarothamnus scoparius Corylus avellana (mutedil taze topraklardal Sambucus racemosa ~ da) Ligüstrum vulgare Rubus idaeus (kuru kalker toprakların; da da) i Fragaria vesca Digitalis purpurea Anemone nemorosat) Senecio silvaticus Convallaria majalis Stellaria holostea Epilobium angustifolium Galium silvaticum (mutedil taze rutubetli, ki- H i ır reçce zengin topraklarda ~ o cu~ mo ıs. Agrostis vulgarıs da) 1) Meşcererıin yapraklanmasmdan önce ışıktan faydalanırlar.
163 MEHMET SEvİM Kapalı veya gevşem 1 Iyldı meşcerelerde ve i Çıplak hale gelmiş orman miş meşcerelerde /meşcere kı:.nar1annda topraklarmda Mutedi'?ci:recede taze rutubetli yetişme muhitlerinde ------ Vaccinium myrtillus ~ Rhamnus cathartica ~ Vaccinium vitis idea (taze rutubetli topraklarda Viburnum lantana (taze rutubetli ham humus da) Prunus spinosa üstünda de) Crataegus Lathyrus montanus Oisu Veronica officinalis Cephalanthera rubra ~ Aquilegia vulgaris Digitalis lutea Pyrola chlorantha ~ Vincetoxicum officinale Rumex acetocella Pyrola secunda ~ Lathyrus silvester Melampyrum pratense ~ Nardus stricta Melica uniflora ~ (sıkı topraklarda ve yük. Carex pilosa --l> Luzula luzuloides sek turbalık kenarlarında EğreUi Eğrelti da) Lycopodium complena- Lycopodium clavatum ~ Deschampsia flexuosa tum ~ Calamagrostis epigeios (ekseriyetle sathen ku - Dicranum scoparium (ekseriyetle sathen kuru ru ve 'zaman zaman Hylocomium Crista casdurgun ve zaman zaman taze ru- su tesiri altın- trensis tubetli olan topraklarda) da kalan ham humus ~ Hylocomium schreberi ~ Anthoxanthum odoratum topraklarında da) Leucobryum glaucum Carex glauca (zaman zaman kurak olan ve haddizatında taze rutubetli yetişme muhrtlerirıde) Kuru yetişme muhitlerinde Oisu Chimaphila umbellata Arctostaphylos Uva ursi Lonicera Caprifolium Cotoneaster integerrima Juniperus communis Oisu Dictamus albus Goodyera repens Thuidium abietinum Polytrichum ju.niperinum Cystisus laburnum Ulex europaeus (havası ratıp yetişme muhitlerinde) ~ Hieracium pilosella Helichrysum ~ Gnaphalium silvaticum Euphorbia cyparissis Carex pilulifera.~ Festuca ovina Cetraria islandica ~ Cladonia rangiferirıa
TOPRAK BİTKİLERİ 169 II. Satha yakın suyun hareket ve durgunluğunu gösterenler Su cereyanını gösterenler Yavaş hareket eden suyu yahut değişgen durgun suyu gösterenler Sathen daimi durgun ıslak. lığı gösterenler Salix Salix fragilis purpurea Geum rivale Angeltea silvestris Lysimachia nemorum Filiperıdula ulmaria Eupatorium cannabi - num L, (ekseriyetle değişgen ratıp topraklarda) ------ ------~-----I Mı.lınia caerulea - 7 (ekseriyetle değişgen ratıp topraklarda) Phragrnites communis Carex remota Scirpus silvaticus Salix cinerea ~ ~ Salix aurita Rhamnus frangula Vaccinium oxycoccus Ribes nigrum Ledum palustre --------- -- - Lysimachia Nummularia Drosera rotundifolia Caltha palustris Pedicularis silvatica Pedicularis palustris İris pseudacorus Juncus effusus Scirpus caespitosus Calamagrostis larıc=olata Juncus squarrosus Carex fusca Eriophorum vagirıatum Carex riparia Equisetum silvaticum Kaynak turbalığı yosunu Equisetum fluviatile Turbalık yosunu (su cere ; yanının bulunduğu yer - lerde yetişenlerin istisnası ile) III. Üst topr ağın strüktur ve şimik özelliklerini gösterenler Başlayan toprak sıkılaşmasını gösterenler Holcus mo1lis Melica uniflcra Deschampsia caespitosa Carex brizoides Luzula silvatica Pteridium aquilinum İlerlemiş toprak sıkılaşma- sını göstere,nl~r i Nardus stricta Vaccinium vitis idaea Juncus effusus Cetraria islandica Polytrichum communis Rumex acetosella Dicranum scoparium.iunipsrus communis Mnium hornum Polytrichum juniperinum Leucobryurn glaucum Leucobryum glaucum Festuca ovina Cladonia rangiferina
!id MEHMET SEvİM Üst toprağın baz ca doygunlu- Nitrat teşekkülü sura, Toprağın yüksek besin mad- ğunu v,~ aynı zamanda yük. tiyle humus ayrrşma- desi muhtevasını gösterenler sek kireç muhtevasını sını gösterenler gösterenler Corylııs avellana Rubus idaeus Sarnbucus türleri Ribes nigrum Mereurialis perennis Urtica dioica Geranium robertianum Senecio silvaticus Epilobium angustifo. Hum Rubus fructicosus Corrıus sanguinea Lonicera xylosteum Rubus idaeus Ribes rıigrum Evonymus europaea ~ Viburnum opulus Daphne mezereum Paris quadrifclius Galeobdolon luteum Sanicula europaea Atropa belladonna Eupatorium carınabinum Cardarnine bulbifera Milium effusum Melica uniflora Melica nutans Festuca gigarıtea Dactylis giomerata Festuca snva iicı Hedera helix Corylus av: :l?,u Arum macıılatum ~ Senecio Fuehsii Corydalis İmpatiens noli tangere Asperula odorata Polygonatum multiflorum Cytisus laburnum Rhamnus cathartiea Ligustrum vulgare Berberis vulgaris Viburnum lantana Prunus spinosa Crataegus Aquilegia vulgaris Allium ursinum Mereurialis perennis Anemone ranunculoides Lathyrus vernus Gagea lutea Asarum europaeum Anemone Hepatica Pulmonaria officinalıs Cephalanthera rubra Stachys silvatieus Anthyllis vulnerarıa Listera ovata Carex glauca
TOPRAK BİTKİLERİ 171 ıv. Bitki örtüsüne göre asidlik derecesi «e lıumus formu hakkında hüküm vermek Aşağıdaki cedvelde bazı orman bitkileri muayyen toprak reaksiyonunu tercih etme derecelerine göre grupiandırrlmışlardır. Burada en üst mineral toprak tabakasının ph kıymetleri esas alınmıştır (aynı yetişme muhitinde değişmeler). Ham humus ve kaba çürüntü tabakalarında bu kıymetler bir az düşük olup, mineral toprakta derinliğe doğru yükselme göstermektedir. Bazı toprak bitkilert fazla intibak kabiliyeti gösterdiklerinden (mesela Convallaria maj alis, Calamagrostis epigeios, Molinia caerulea, Hylocomium Schreberi) reaksiyonunun hükümlendirilmesi için uygun değildirler. Diğer bir çok toprak bitkileri de diğer yetışme muhiti faktörlerinin bir arada tesir göstermeleri halinde işgal sahalarının siklet merkezini komşu reaksiyon sahalarına kaydırmak temayülünü göstermektedirler. Bundan dolayı bu mevzuda toprak florasına göre sahalar hakkında verilen tahmini hükümlerin yer yer humus formu ve toprağın da etüd edilmesi suretiyle tamamlanması gerekmektedir.