LÂLE DEVRİ'NE BAKIŞ Lâle Devri Osmanlı için ne ifade ediyordu? M. Ahmet TOKDEMİR *, Adem ARTAN ** Lâle Devri Osmanlı Devleti'nde zihniyet değişimi bakımından bir dönüm noktasıdır. Osmanlı Devleti'nin kendine, kendi medeniyetine olan güvenini sorguladığı, ilerleme, kurtuluş ve tarihe tutunma çabaları için Batı'nın model alınmasına kapı aralayan bir dönemdir. Bir başkasını model almak onu tanımayı gerektirir. Lâle Devri, halen devam eden çağdaşlaşma ve Batılılaşma mücadelemizin ilk adımlarının atıldığı, Batı'nın öğrenilmeye başlandığı bir dönemdir. Bu etkinlikte öğrenciler, bir bütünü parçalara ayıracaklar, parçaların özel anlamlarını sorgulayacaklar, ardından onları yeniden birleştirecekler ve kendi özgün bilgilerini oluşturacaklar. HEDEFLENEN ÖĞRENME ÇIKTILARI Bütün öğrenciler: Lâle Devri'ndeki gelişmeler hakkında bilgi sahibi olacaktır. Birçok öğrenci: Lâle Devri'ndeki gelişmeler hakkında sebep ve sonuç ilişkileri kuracaktır. Bazı öğrenciler: Lâle Devri'nin çok yönlü bir dönüşüm olduğunu örneklerle açıklayabilecektir. Sınıf: 10 Öngörülen Süre: 80 dk. Anahtar Soru: Lâle Devri Osmanlı için ne ifade ediyordu? Dersin Amacı: Lâle Devri örneğinden yola çıkarak toplumsal değişimlerin boyutlarını değerlendirebilme. Derse Hazırlık / Malzemeler Çalışma Yaprağı-1, 2 ve ü grup sayısınca çoğaltınız Çalışma Yaprağı-4 ü öğrenci sayısının dörtte biri kadar çoğaltınız. Çalışma Yaprağı-5 i öğrenci sayısı kadar çoğaltınız. Makas İlişkili Kazanım: III. Ahmet Dönemi iç ve dış politikadaki gelişmeleri ve ıslahat çalışmalarını değerlendirir. * Gazi Üni., Gazi Eğitim Fakültesi, Ankara ** Akçaabat Anadolu Öğretmen Lisesi, Trabzon
286 İŞLENİŞ 1. Anahtar soruyu öğrencilerinizin tartışmalarını sağlayınız. 5 dk. 2. Öğrencilerinizi 4 gruba ayırdıktan sonra Çalışma Yaprağı-1'i dağıtıp soruların grupça cevaplanmasını sağlayınız. Grupların sorular hakkındaki yorumlarını özet halde tahtaya sıralayıp sınıfın benzer ve farklı cevapları görmelerini sağlayınız. Cevapların ardından fotoğra- 5 dk. fın. Ahmet Çeşmesi olduğunu ve Lâle Devri'nde Topkapı Sarayı nın girişinde inşa edilen bir eser olduğunu açıklayınız.. Çalışma Yaprağı-2'yi gruplara dağıtarak metne yönelik soru hazırlanmasını isteyiniz 10 dk.. Çalışma Yaprağı- A, B, C, D'yi her gruba bir yaprak gelecek şekilde dağıtınız. Levni ye ait bir minyatürden alınan kesiti incelemelerini ve 10 dk. soruları cevaplamalarını sağlayınız. 4. Çalışma Yaprağı-4 ü keserek öğrencilere birer tane dağıtınız. Ardından, ellerindeki kesitlerin üzerinde bulunan numaralara dikkat çekiniz. 1, 2, ve 4'ü alan öğrencilerin bir araya gelmelerini ve 10 dk. ellerindeki parçaları birleştirerek minyatürlerin tamanını görmelerini isteyiniz. Grupların, Çalışma Yaprağı-'e dönmelerini isteyiniz. Minyatür kesitini, makas işaretli yerden kesmelerini isteyiniz. 5. I. Gruptan başlamak üzere gruptan bir kişinin tahtaya çıkıp kesiti tahtaya yapıştırmasını ve sorulara 1 15 dk. İŞLENİŞ / SÜREÇ verdikleri cevapları sınıfla paylaşmalarını sağlayınız. 4 grubun ellerindeki çizimleri yanda gösterildiği şekilde birbirine yapıştırarak tek bir resim oluşturmalarını isteyiniz. 2 4 6. Çalışma Yaprağı-5 i tüm öğrencilere uygulatarak verilen cevapların açıklanmasını sağlayınız. 15 dk. süre Değerlendirme: Öğrencilerinizden bu derste öğrendikleriyle ilgili üç soru türetmelerini ve bunlardan birini cevaplamalarını isteyiniz.
287 Aşağıdaki kaynakları inceleyiniz. İlgili soruları cevaplayınız. Kaynak 1 Gülelim, oynayalım, kâm alalım dünyadan Mâ-i Tesnim içelim çeşme-i nev peydâdan Görelim âb-ı hayat aktığı ejderhadan Gidelim serv-i revanım yürü Sadabad a Kâm: Keyif, lezzet, tat, haz, mutluluk Mâ-i Tesnim: Cennet ırmaklarından biri Ab-ı hayat: Ölümsüzlük verdiğine inanılan su Serv-i revan: Boyunun uzunluğundan dolayı sevgiliye benzetilen ağaç. Şair Nedim'in yukarıdaki dizeleri yazıldığı dönem hakkında ne gibi ipuçları vermektedir? Kaynak 2 1. Yukarıdaki fotoğrafta görünen eser ne olabilir? 2. Bu eser neden bu kadar süslü işlemelerle yapılmıştır?. Bu eser nerededir? 1
288 2 LÂLE DEVRİ Osmanlı devleti, 168 te 2. Viyana kuşatmasının yenilgiyle sonuçlanması ve akabinde Osmanlı yı Avrupa dan atmak için bir araya gelen Kutsal İttifak üyesi devletlerle yaptığı savaşlarda art arda yenilgiler almıştı. 1699 da Karlofça Antlaşmasını yapmak zorunda kalan Osmanlı ilk kez bu kadar büyük toprak kaybı yaşamıştı. Bu durumun telafisi için Osmanlı devleti, önce Rusya ile (1711), ardından Venedik ile zaferle neticelenen savaşlar yaptı. Ancak Avusturya ya yenildi (1715-18). Bu durumdan rahatsız olan ve barış yapmak isteyen padişah III. Ahmet sadrazamlığa damadı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa yı getirdi. yaklaşık 5 yıldır süren savaş dönemine Damat İbrahim Paşa 1718 deki Pasarofça Antlaşmasıyla son vererek sonradan Lâle Devri olarak adlandırılacak ve 170 a kadar sürecek dönemi başlattı. Damat İbrahim Paşa, Lale Devri nin başlaması ile birlikte büyük bir imar faaliyetine girişip mektepler, kütüphaneler, köşkler, yalılar, çeşmeler ve bahçeler yaptığı gibi şehrin tanzimine de son derece önem verdi. Özellikle sık sık meydana gelen yangınlardan dolayı ahşap binalar inşa edilmemesi için özen gösterdi. Ayrıca devamlı İstanbul çarşılarını dolaşıp ekmeklerde ve diğer ürünlerde yapılan sahtekarlıkları kontrol etmeye başlayan Damat İbrahim Paşa gördüğü haksızlıklar nedeniyle bir çok İstanbul Kadısı nı azletti. Ayrıca yerinde tedbirler sayesinde bütçe açığı giderek azaldı. Avrupa yı tanımak gerektiğini düşünen Damat İbrahim Paşa, Avrupa devletlerinin İstanbul daki elçileri ile samimi ilişkiler kurdu. Ayrıca Osmanlı tarihinde ilk kez Avrupa ülkelerine elçiler gönderdi. Paris, Viyana, Moskova gibi başkentlere gönderilen elçiler gittikleri yerde gördüklerini raporlar hazırlayarak sadrazama sundular. Bunların en ünlüsü, Yirmisekiz Mehmet Çelebi nin 1720-21 tarihli Fransa Sefaretnamesidir. Yirmisekiz Mehmet Çelebi nin yanında Paris e giden oğlu Mehmet Sait in Fransa dan İstanbul a getirdiği kitaplar, elbiseler ve mobilyalar İstanbul da batı modasının yayılmasına sebep oldu. Yirmisekiz Mehmet Çelebi nin Paris te elçi iken gönderdiği tablolar sayesinde Osmanlı minyatür sanatında yeni bir çığır açıldı. Bu resimleri gören Levni, minyatürle batı üslubu arasında yeni bir tarz geliştirmiştir. Mehmet Sait Efendi aynı zamanda matbaanın kurulmasında da önemli rol oynamış, İbrahim Müteferrika ile 1727 de Osmanlı devletindeki ilk Türk matbaasını kurmuştur. Lâle devri denilince akla en çok, bu dönemin eğlenceleri gelir. Bu eğlence hayatında Sadrazam İbrahim Paşa nın önemli bir rolü vardır. Sadrazam, Topkapı dan uzakta, Kâğıthane de padişahın eğlenmesi için Sadabad adı verilen ve etrafında bahçeler, havuzlar ve heykeller olan yeni bir saray inşa ettirmişti. Bu saray Fransa kralının sarayı örnek alınarak yapılmıştı. Devlet ileri gelenleri de bu konuda padişahı taklit ederek birbirleriyle lüks yarışına girdiler. Şairlerin, müzisyenlerin katıldığı büyük eğlenceler düzenleniyor, lale bahçelerinde çeşitli eğlenceler ve fener alayları yapılıyordu. Büyük bir israf alıp başını gitmişti. Devletin ileri gelenlerinin bu durumu halka da yansıdı. Kahvehane ve meyhaneler çoğaldı. Nadide lale soğanları çok büyük fiyatlara satılmaya başladı. Fakat bu durum halkın büyük çoğunluğunun hoşuna gitmiyordu. Askeri reformlardan endişe duyan yeniçerilere, durumdan hoşnut olmayan ulemanın katılımı ve İran ın saldırıya geçip bazı şehirleri alması üzerine 170 da başlayan Patrona Halil İsyanı ile Lâle dönemi sona erdi. İsyancılar, bu dönemle özdeşleşmiş Sadabad ı, buradaki saray ve lâle bahçelerini yakıp yıktılar. Bu isyan sonucunda dönemin sadrazamı Nevşehirli Damat İbrahim Paşa, asiler tarafından öldürülürken. Ahmet de tahtını kaybetti. Metni okuyarak cevaplayabileceğiniz üç soru türetiniz. Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara, 200. "Lale Devri", Kısaltılmıştır. Soru 1... Soru 2... Soru...
A 289 Levni, Şehzadenin sünneti 1. Bu eserin türü nedir? 2. Sizce Levni hangi rengi ağırlıklı olarak kullanmış?. Çizimin ortasında yer alan iri yapılı kişi kim olabilir? 4. Resimde gerçekçi olmayan nedir? 5. Resimdeki en sıra dışı şey nedir? 6. Levni çiziminde nasıl bir ortam anlatmıştır?
290 B Levni, Şehzadenin sünneti 1. Bu eserin türü nedir? 2. Sizce Levni hangi rengi ağırlıklı olarak kullanmış?. Çizimdeki insanlar niçin eğleniyor olabilir? 4. Resimde gerçekçi olmayan nedir? 5. Resimdeki en sıra dışı şey nedir? 6. Levni çiziminde nasıl bir ortam anlatmıştır?
C 291 Levni, Şehzadenin sünneti 1. Bu eserin türü nedir? 2. Sizce Levni hangi rengi ağırlıklı olarak kullanmış?. Çizimde yer alan en önemli kişi kim olabilir? 4. Resimde gerçekçi olmayan nedir? 5. Resimdeki en sıra dışı şey nedir? 6. Levni çiziminde nasıl bir ortam anlatmıştır?
292 D Levni, Şehzadenin sünneti 1. Bu eserin türü nedir? 2. Sizce Levni hangi rengi ağırlıklı olarak kullanmış?. Çizimin sağ en üst köşesinde yer alan kişiler kimler olabilir? 4. Resimde gerçekçi olmayan nedir? 5. Resimdeki en sıra dışı şey nedir? 6. Levni çiziminde nasıl bir ortam anlatmıştır?
29 Minyatürün kesilmiş olan bölümünde neler olabileceğini çizerek tamamlayınız. 1 Minyatürün kesilmiş olan bölümünde neler olabileceğini çizerek tamamlayınız. 2 4 Minyatürün kesilmiş olan bölümünde neler olabileceğini çizerek tamamlayınız. 4 Minyatürün kesilmiş olan bölümünde neler olabileceğini çizerek tamamlayınız.
294 Lale Devrine Bakış 1. Aşağıda Lâle Devri ile ilgili verilmiş gelişmelerin numaralarını ait oldukları alanlara yerleştiriniz. NO Yapılan gelişmeler İlgili alan No 1 Avrupa ya geçici elçiler gönderildi. 2 Osmanlı daki ilk Türk matbaası İbrahim Müteferrika ve Mehmet Said Efendi tarafından kuruldu. İstanbul baştanbaşa imar edildi, yeni saraylar, çeşmeler ve suyolları yapıldı eski cami, medrese ve devlet binaları da onarıldı. 4 Tercüme heyetleri kurularak doğu ve batı klasikleri ve bilimsel eserler Türkçeye çevrildi. Kültür-Sanat Teknik 5 Yeni ve büyük kütüphaneler kurularak halkın hizmetine sunuldu. Askerî 6 Yeniçeri askerlerinden Tulumbacılar adında bir itfaiye teşkilatı kuruldu. Ekonomik 7 Batı modası, İstanbul a girdi, günlük hayatta batı tarzı mobilyalar kullanılmaya başlandı. Mimarî 8 Batı mimarisi saraylara uygulandı. Şehir Hayatı 9 Mevcut çini imalathaneleri elden geçirilirken yeni imalathaneler kurulmuş, kiremit imaline başlanmıştır. Diplomatik 10 Tersane ıslah edilerek daha büyük gemiler inşa edilmiştir. 11 Esnaf denetlenmiş, iç ve dış ticaret gelişmiştir. 12 Şair ve sanatkârlara büyük önem verilmiş, şiirde Nedim, minyatürde Levni bu dönemde şöhretlerinin zirvesine varmışlardır. 2. Yukarıdaki gelişmeleri olumlu, olumsuz ya da hem olumlu hem olumsuz nitelikleri bakımından numaralarına göre sınıflandırın. Olumlu Olumsuz Hem olumlu hem olumsuz. Gruplamanızın gerekçelerini numara sırasına göre kısaca açıklayınız. Gerekçelerim 1 2 4 5 6 7 8 9 Olumlu, çünkü / Olumsuz çünkü / Hem olumlu hem de olumsuz, çünkü 10 5 11 12