BURSA DAKİ 250 BÜYÜK FİRMA VERİLERİNİN GENEL BİR DEĞERLEMESİ Prof. Dr. Erol İyibozkurt ULUDAĞ ÜNİVERSİTESİ İ.İ.B.F. ÖĞRETİM ÜYESİ Bursa Ticaret ve Sanayi Odası 1997 yılında başlattığı Bursa daki 500 Büyük Firma Araştırması nı bu yıl 250 firmaya indirerek sürdürdü. Çalışmada 1999 yılı ciro, katma değer, öz sermaye, net aktifler, vergi öncesi dönem karı, ihracat ve ücretle çalışanların sayısı yer almıştır. 250 firmanın 85 i tekstil ve konfeksiyon, 42 si otomotiv ana ve yan sanayi, 28 i makine ve metal, 28 i gıda tarım ve hayvancılık ve 23 ü muhtelif sektörlerdedir. 1999 yılında 200 firma kar ederken, 50 firma da zarar etmiştir. Halbuki 1997 yılında 225 firma kar 25 firma zarar, 1998 yılında da 205 firma kar ve 45 firma zarar etmişti. Görüldüğü üzere, son üç yılda zarar eden firmaların sayısında bir artış vardır. Çalışmada elde edilen büyüklüklerin üç yıl içindeki artış oranları da yer almıştır. Örneğin, 1999 yılında otomotiv ana ve yan sanayiinin cirosu yüzde 81, tekstil ve konfeksiyon sanayiinin yüzde 40, makine ve metal sanayiinin yüzde 59, deri kürk ve ayakkabı sektörünün yüzde 15 ve gıda tarım ve hayvancılık sektörünün yüzde 61 arttığını çalışmada görmek mümkündür. Ciro ve diğer büyüklüklerin artışlarını değerlendirirken bunların nominal artışları yansıttığı unutulmamalı ve enflasyon dikkate alınarak reel değerlere ulaştırılmalıdır. 1999 yılında enflasyonu yansıtabilecek endekslerden tüketici fiyat endeksi (TÜFE) Türkiye genelinde yüzde 68,9, Marmara Bölgesi nde yüzde 68,4 ve Bursa da yüzde 70,9 artmıştır. Bu açıdan bakıldığında Bursa Bölgesi için önem arzeden yukarıdaki 5 sektörden cirosu reel anlamda artan sadece otomotiv ana ve yan sanayiidir. 1998 yılı verilerinde sadece 1 sektör zarar etmiş durumda idi. Bu sektör plastik ve kauçuk sanayiidir. 1999 yılında ise bu sektöre, ağaç orman ürünleri ve mobilya, tekstil ve konfeksiyon, nakliye ve ulaştırma, elektrik ve elektronik ile basın yayın matbaacılık ve ambalaj sektörleri de katılmış, böylece zarar eden sektör sayısı 6 ya yükselmiştir. Çalışanların sayısının 150 ve altında olanları KOBİ (Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeler) grubuna sokarsak, Bursa da cirolarının büyüklüklerine göre sıralanmış ilk 250 firmanın yarısından çoğu (137 tanesi) KOBİ durumundadır. Geriye kalan 113 firma büyük işletmedir. Çalışmada verileri toplanan 250 firmanın 1999 yılında 158 tanesi ihracat yapmış, buna karşılık 92 tanesinin hiç ihracatı olmamıştır.
Sektörlerde ihracat yapan firmaların sayıları şu şekildedir; Otomotiv ana ve yan sanayiinin 42 firmasında 29 u, tekstil ve konfeksiyon sanayiinin 85 firmasından 67 si, makine ve metal sanayiiinin 28 firmasının 22 si, gıda tarım ve hayvancılık sektörünün 28 firmasından 18 i ihracat yapmaktadır. CİRO VE KARLILIK Sektörleri cirolarına göre sıraladığımızda, 1999 yılında ilk üç sırayı otomotiv ana ve yan sanayii, tekstil ve konfeksiyon sanayii ile muhtelif diye ayrılan sektörün aldığı görülmektedir. 1998 yılı sonuçlarında birinci ve ikinci sırada yine aynı sektörler yer almış, üçüncü sırada ise makine ve metal sanayii bulunuyordu. Vergi öncesi dönem karı ile cironun oranlanması sektörlerin karlılık oranları hakkında bir fikir verebilir. Bu oranlamayı yaptığımızda, 1999 yılı için vergi öncesi dönem karı ile cironun oranlanması sektörlerde şu şekildedir; (TABLO - 1) TABLO 1 KARLILIK AĞAÇ ORMAN ÜRÜNLERİ VE MOBİLYA -0,11 BASIN YAYIN MATBAACILIK VE AMBALAJ -0,008 ÇİMENTO TOPRAK ÜRÜNLERİ VE MADENCİLİK 0,13 DERİ KÜRK VE AYAKKABI 0,02 EĞİTİM 0,02 ELEKTRİK VE ELEKTRONİK -0,003 GIDA TARIM VE HAYVANCILIK 0,04 İNŞAAT 0,11 KİMYA 0,08 MAKİNA VE METAL 0,002 MUHTELİF 0,05 NAKLİYE VE ULAŞTIRMA -0,01 OTOMOTİV ANA VE YAN SANAYİİ 0,05 PLASTİK VE KAUÇUK -0,13 SAĞLIK 0,08 TEKSTİL VE KONFEKSİYON -0,005 TOPLAM 0,02 Oranlar geçen yıl olduğu gibi karlılık oranlarının çok düşük olduğunu göstermektedir. Karlılık oranı yüzde 10 un üzerinde sadece 2 sektör ( çimento toprak ürünleri ve madencilik ile inşaat) bulunmaktadır. Geçen yıl bunlara turizm de katılmış durumda idi.
1999 yılında çimento toprak ürünleri ve madencilik yüzde 13 karlılık ile baştadır. İkinci sıradaki inşaat sektörünün karlılığı ise yüzde 11 dir. Sağlık ve kimya sektörleri yüzde 8 karlılık oranı ile üçüncü sırayı almışlardır. Geçen yıl 1998 verilerinde sadece plastik kauçuk sanayii zarar etmiş durumda iken 1999 yılında 6 sektör zarardadır. Bu sektörler, ağaç orman ürünleri ve mobilya, basın yayın matbaacılık ve ambalaj, elektrik ve elektronik, nakliye ve ulaştırma, plastik ve kauçuk, tekstil ve konfeksiyon. Karlılık seviyesinin düşük ve zarar eden sektörlerin artmasının sebebi uzun süredir devam eden enflasyonun yol açtığı zorluklarla, 1999 yılının ikinci yarısında yaşadığımız depremlerin ekonomimize verdiği sıkıntılardır. Bursa ili için önem arzeden sektörlerden tekstil ve konfeksiyon sektöründe 1997 yılında yüzde 4 olan karlılık 1998 yılında onbinde 9 a gerilemiş ve 1999 da ise binde 5 zarar ortaya çıkmıştır. Otomotiv ana ve yan sanayiinde ise 1997 de yüzde 13 olan karlılık oranı, 1998 de yüzde 6 ya, 1999 da da yüzde 5 e gerilemiştir. Bütün sektörleri dikkate aldığımızda 1999 yılında karlılık oranı ortalaması yüzde 2 dir. İN SERMAYE VE EMEK YOĞUNLUĞU Özsermaye / Çalışanların sayısı nın oranı sermaye ( ya da emek) yoğunluklarını gösterir. 1998 yılı ile karşılaştırıldığında 1999 yılında sermaye / emek oranları hemen bütün sektörlerde artmıştır. Bunun nedeni enflasyonun getirdiği fiyat şişkinliğidir. Bursa daki sektörler içinde kişi başına en çok sermaye gerektiren sektör 1999 yılında 43 milyar 160 milyon Lira ile çimento toprak ürünleri ve madenciliktir. Bu sektörde 1998 yılında gerekli olan sermaye 11 milyar 680 milyon Lira idi. 1998 yılında ise çalıştırdığı kişi başına en çok sermaye gerektiren sektör kimya sektörü idi. 1999 yılında kimya sektörü 12 milyar 303 milyon lira ile ancak 6. sıradadır. Özsermaye / Çalışanların Sayısı oranları sektörlere göre aşağıdaki tabloda yer almıştır. Tablodaki (TABLO 2) rakamları 1997 ve 1998 yılları ile kıyaslamak gerekirse, rakamların tümü her yıla ait cari fiyatlarla gösterilen rakamlar olduğundan enflasyonu dikkate alarak değerlendirilmelidir. TABLO 2
SERMAYE / EMEK ORANI (Milyar TL) AĞAÇ ORMAN ÜRÜNLERİ VE MOBİLYA 5,135 BASIN YAYIN MATBAACILIK VE AMBALAJ 10,370 ÇİMENTO TOPRAK ÜRÜNLERİ VE MADENCİLİK 43,160 DERİ KÜRK VE AYAKKABI 6,550 EĞİTİM 0,358 ELEKTRİK VE ELEKTRONİK 22,303 GIDA TARIM VE HAYVANCILIK 9,288 İNŞAAT 7,845 KİMYA 12,245 MAKİNA VE METAL 17,263 MUHTELİF 31,187 NAKLİYE VE ULAŞTIRMA 3,935 OTOMOTİV ANA VE YAN SANAYİİ 14,152 PLASTİK VE KAUÇUK 11,131 SAĞLIK 5,275 TEKSTİL VE KONFEKSİYON 9,578 TOPLAM 12,495 Tablo değerlendirilirken dikkat edilmesi gereken bir nokta da tablodaki yüksek rakamların (TL), sermaye yoğunluğu fazla emek yoğunluğu az olan sektörleri gösterdiği; buna karşılık düşük rakamların (TL) emek yoğunluğu fazla sermaye yoğunluğu az sektörleri yansıttığıdır. İN DIŞA AÇIKLIKLARI İhracat / Ciro oranları sektörlerin dışa açıklıkları konusunda bir göstergedir. İhracat rakamları dolar cinsinden gösterildiğinden bu oranı bulabilmek için 1999 yılı ortalama dolar kuru 425 bin Lira ihracat değeri Türk Lirasına çevrilmiştir. Dışa açıklılık bakımından 1999 yılında ilk beş sırayı yüzde 39 ile otomotiv ana ve yan sanayii, yüzde 30 ile üç sektör, deri kürk ve ayakabı, makine ve metal ile tekstil ve konfeksiyon, yüzde 22 ile gıda tarım ve hayvancılık sektörleri almıştır. 1998 yılı ile karşılaştırıldığında 1999 yılında olumlu gelişmeler vardır. Çünkü bu 5 sektörde de dışa açıklılık 1999 yılında fazlalaşmıştır. 1999 yılında bu sektörlerin dışa açıklılıkları şu şekilde idi; tekstil ve konfeksiyon yüzde 25, makine ve metal yüzde 25, deri ve kürk yüzde 22, gıda tarım ve hayvancılık yüzde 21 ve otomotiv ana ve yan sanayi yüzde 17.
Bu beş sektörün iticiliği ile 1999 yılı bütün sektörlerin ortalaması olarak dışa açıklılık yüzde 26 dır. Aşağıdaki tablo ( TABLO 3) araştırmaya konu olan 16 sektörün dışa açıklılıklarını göstermektedir; TABLO 3 DIŞA AÇIKLILIK AĞAÇ ORMAN ÜRÜNLERİ VE MOBİLYA 0,06 BASIN YAYIN MATBAACILIK VE AMBALAJ 0,00 ÇİMENTO TOPRAK ÜRÜNLERİ VE MADENCİLİK 0,15 DERİ KÜRK VE AYAKKABI 0,30 EĞİTİM 0,00 ELEKTRİK VE ELEKTRONİK 0,08 GIDA TARIM VE HAYVANCILIK 0,22 İNŞAAT 0,007 KİMYA 0,03 MAKİNA VE METAL 0,30 MUHTELİF 0,01 NAKLİYE VE ULAŞTIRMA 0,01 OTOMOTİV ANA VE YAN SANAYİİ 0,39 PLASTİK VE KAUÇUK 0,01 SAĞLIK 0,00 TEKSTİL VE KONFEKSİYON 0,30 TOPLAM 0,26 İN İHRACAT YAPISI Bütün sektörlerin toplam ihracatı içinde sektörlerin tek tek ihracat payları Bursa bölgesi ihracatı içinde sektörlerin durumunu yansıtır. Bu açıdan bakıldığında otomotiv ana ve yan sanayinin payı yüzde 52 gibi çok yüksek bir orandır. Aynı şekilde tekstil ve konfeksiyon sektörü yüzde 28 payla önemli bir yer tutmaktadır. Bu iki sektörün toplamı Bursa bölgesi ihracatının yüzde 80 ini vermektedir. Bölgede ihracat bakımından dikkate alınabilecek diğer iki sektör ise yüzde 11 lik payla makine ve metal ile yüzde 5 paya sahip olan gıda tarım ve hayvancılıktır. Geçmiş yıllarla karşılaştırdığımızda otomotiv ana ve yan sanayiinin ihracatta önemli bir hamle yaptığı, buna karşılık tekstil ve konfeksiyon sektörünün ihracat payının önemli ölçüde gerilediği anlaşılmaktadır.
Otomotiv ana ve yan sanayiinin Bursa bölgesindeki ihracat payları 1997 de yüzde 19, 1998 de yüzde 28 ve 1999 da yüzde 52 dir. Buna karşılık tekstil ve konfeksiyon sanayiinin bölge ihracat toplamlarındaki payları 1997 de yüzde 58, 1998 de yüzde 39 ve 1999 da yüzde 28 dir. Makine ve metal sanayi ile gıda tarım ve hayvancılık sektörlerinin ihracat payları 1998 yılı ile karşılaştırılınca bir miktar gerilemiştir. 1998 yılında makine ve metal sanayinin payı yüzde 13, gıda tarım ve hayvancılık sektörünün payı yüzde 7 idi. Diğer sektörlerin ihracat payları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir; ( TABLO 4 ) TABLO 4 İN İHRACAT PAYI AĞAÇ ORMAN ÜRÜNLERİ VE MOBİLYA 0,003 BASIN YAYIN MATBAACILIK VE AMBALAJ 0,00 ÇİMENTO TOPRAK ÜRÜNLERİ VE MADENCİLİK 0,004 DERİ KÜRK VE AYAKKABI 0,001 EĞİTİM 0,00 ELEKTRİK VE ELEKTRONİK 0,01 GIDA TARIM VE HAYVANCILIK 0,05 İNŞAAT 0,00 KİMYA 0,00 MAKİNA VE METAL 0,11 MUHTELİF 0,006 NAKLİYE VE ULAŞTIRMA 0,00 OTOMOTİV ANA VE YAN SANAYİİ 0,52 PLASTİK VE KAUÇUK 0,00 SAĞLIK 0,00 TEKSTİL VE KONFEKSİYON 0,28 TOPLAM 1,00