GELENEKSEL KADIN GİYSİLERİNDE KOL FORMU ÖZELLİKLERİNİN GİYSİ KONFORU AÇISINDAN İNCELENMESİ Prof Dr. Tuba VURAL * Dr. Fatma KOÇ Emine KOCA * Beyhan PAMUK* Gazi Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Özet: Geçmişte ergonomi kavramı bilinmemesine rağmen, giysinin vücuda uyumlaştırılması, giyen kişinin kendini iyi ve rahat hissetmesi için giysi üzerinde farklı uygulamalar yapılarak giysi konforu sağlanmıştır. Geleneksel yaşamda kadın, kendisi için yaşamsal ve sosyal bir gereksinim olan giysilerini, insan vücudu hareket ve ölçü sistemi verilerine dayanarak oluşturmamış, giysi tasarımlarını ergonomik yaklaşımlarla ve bilimsel açıdan değerlendirmemiştir. Ancak insan fizyolojisi ve giysilerini vücuduna uyumlaştırma konusunda göstermiş oldukları yaratıcılıkları dikkate değer bir araştırma konusu olarak karşımıza çıkmaktadır. Araştırmada, yedi bölgede geleneksel yaşamda kullanılan, farklı kol özelliklerine sahip cepken ve üç etekler araştırılmış, çok sayıda cepken ve üç etek çeşidine ulaşılmıştır. Ulaşılan giysiler içerisinden farklı kol özelliklerine sahip 169 adet cepken ve üç etek kol özelliklerine göre gruplandırılarak kol formları belirlenmiş ve kol genişliği, kol boyu, kol ağzı özelliklerine göre ergonomik açıdan yorumlar getirilmiştir. Anahtar Sözcükler: Giysi Konforu, Geleneksel Giysiler, Kol Formları Giriş Gelenek ( anane) bir toplulukta, eskiden kalmış olmaları sebebi ile saygın tutulup kuşaktan kuşağa iletilen düşünsel ( tinsel) kültür öğelerinin her biri olarak tanımlanabilir ( Koloğlu,1998:1). Aslında geleneksel giysiler doğal çevrenin koşulları ile biçimlenmesine karşın, toplumsal özelliklere göre değerler almış olduğundan, değişmezlik kazanmıştır. Ancak, teknolojik gelişim ile birlikte yeni değerler yaşam biçimlerini etkilediğinden, her yeni malzeme zamanla geleneklere karışarak yerleşmiştir (Sürür,1983:228). Giysi, insan bedenini saran üç boyutlu bir yüzey olarak tanımlandığında giysinin örtünme dışında bir dilinin olduğu ortaya çıkmaktadır. Giysilerinin içerisinde bireyin kendini rahat hissetmesi ve rahat hareket edebilmesi, vücuduna uyan, hareket serbestliği sağlayan, hava koşullarına uygun giysilerle mümkündür. Gazi Üniversitesi, Mesleki Eğitim Fakültesi, Giyim Endüstrisi ve Moda Tasarımı Eğitimi Bölümü ekoca@gazi.edu.tr fturan@gazi.edu.tr
Rahatlık ve emniyet için olduğu kadar, sosyal tatmin için de, giysi tasarımında ergonomik yaklaşım önemli bir etkendir. Giysi konforu, giyenin kendini rahat hissedebileceği, sağlığını koruyabileceği ve çalışma verimini azaltmayan giysilerin tasarımı ve üretimini sağlayabilecek kuralları ortaya koymaktır. Bunların başında insan vücudunun yapısı, vücuda uygun kalıp hazırlama, kumaş ve dikim özellikleri, modaya uygunluk ve konfor gelmektedir (Erdoğan:1993). Giyilen giysilerin, kişiye rahatsızlık vermesi, hareketlerini kısıtlaması veya işlerini yaparken engel oluşturması, giysi uyumundan kaynaklanan sorunların temelini oluşturan nedenlerin başında sayılabilir. Giysinin vücuda uyumundan kaynaklanan sorunlar iş verimini düşürdüğü gibi, kişi üzerinde psikolojik ve fiziksel etkiler de yaratmaktadır. Giysinin yapısının belirlenmesinde, kol, bacak gibi hareketli organların, hareket sırasında giysiye etkileri dikkate alındığında eklem biçimleri ve insan vücudunun dinamik özellikleri de önem kazanmaktadır (Gönen, Bayraktar, Özgen, 1991: 120). Statik ve dinamik durumlardaki hareketlerde vücut ölçülerinde değişiklikler oluştuğu için, giysiyle vücut arasındaki ilişkinin diğer bir deyişle giysi uyumunun önemi büyüktür. Giysinin fonksiyonel olması ve rahat hareket olanağı sağlaması, kalıpların antropometrik ölçülerden yararlanılarak hazırlanmasını gerektirir (Sabancı:1999). Fonksiyonel bir giysinin tasarımında, hareket halindeki vücut ölçülerini iyi irdelemek ve hareket alanlarını iyi bilmek gereklidir ( Mete,1990: 150).Giysi tasarımında etken olan eklemler tam oynayan eklemlerdir. Eklem hareketleri o bölgedeki vücut yüzey ölçülerinin belirli oranlarda değişmesine neden olurlar. Fiziksel operasyonlarda vücut organları bağımsız olarak değil, birlikte hareket ettiklerinden organların dinlenme durumundaki ölçüleri ile hareket halindeki ölçüleri arasında farklılıklar oluşur. Bu değişim giysi formunu önemli ölçüde etkiler. Örneğin; statik dirsek ölçüsü ile dinamik dirsek ölçüsü farklı değerlerdedir. Bu nedenle dirsek ölçüsü belirlenirken kolun dinamik özelliği göz önünde bulundurulmalıdır. Giysi uyumu ve serbestliği; beden ve giysi arasındaki ilişkiden, giysi tasarımının doğallığından, kumaş sürtünme katsayısından, giysinin vücuda değme temasından yani sonuçta kumaştan etkilenir. Bu nedenle, kumaş esnemesi, giysi uyumu ve giysi serbestîsini, vücut esnemesinin üç farklı değişkeni olarak tanımlayabiliriz. Bölgelere göre, farklı adlar alan giysilerin üzerine giyilen cepken ve üçetekler, kumaş, model, kalıp ve dikim özellikleriyle diğer giysilerden farklılık gösterirler. İçine giyilen giysiler ne kadar konforlu olursa olsun, üste giyilen giysinin formu ve diğer özellikleri içe giyilenleri de etkileyecektir. Üst giysi olmaları ve evde, dışarıda,
iş başında, özel günlerde, kısacası yaşamın her anında giyilebilmeleri nedeniyle, cepken ve üçetek tasarımlarında boyutsal ölçülerin kullanılması ve fonksiyonelliğin ön planda tutulması önemlidir. Bu nedenle, kullanılan kol formunun giysinin konforunda önemli rolü olduğu düşünülerek, kol türleri ve form özellikleri incelenmiştir. Bu çalışma da amacımız; bölgesel nitelikler, gelenekler, vücut biçimleri, çalışma şartları ve bölgenin fiziksel koşulları doğrultusunda şekillendirilen ve geliştirilen, geleneksel kadın giyim kuşam ürünlerinden cepken ve üçeteklerin kol formu özelliklerini giysi konforu açısından değerlendirmektir. Araştırma, geleneksel giysilerin vücut hareketleri ile uyumunun incelenmesi konusunda bilimsel anlamda yürütülen ilk çalışma olması, bu konuda daha sonra yapılacak bilimsel çalışmalara ışık tutması ve geleneksel giysilerin vücuda uyumlaştırılmasında Anadolu kadınının yaratıcılık gücünün ortaya çıkarılması açısından önemli bir konu olarak düşünülmüştür. Materyal ve Yöntem Araştırmada, yedi bölgede geleneksel yaşamda kullanılan, farklı kol özelliklerine sahip cepken ve üç etekler araştırılmış, çok sayıda cepken ve üç etek çeşidine ulaşılmıştır. Ulaşılan giysiler içerisinden farklı kol özelliklerine sahip 82 adet cepken ve 87 adet üçetek araştırmanın örneklemini oluşturmuştur. Tarama modeli kullanılan araştırmada giysiler kol özelliklerine göre gruplandırılarak kol formları belirlenmiş ve kol genişliği, kol boyu, kol ağzı özelliklerine göre ergonomik açıdan yorumlar getirilmiştir. Bulgular Ve Yorum Günümüze ulaşmış giysileri incelediğimizde ve eski devirlerden günümüze kadar gelen giysiler hakkında edindiğimiz bilgilere göre, Türk giyim kuşamının özünün fazla bozulmadığı, bazı değişikliklere uğrayarak günümüze kadar ulaştığı ve geleneksel yaşamda halen kullanıldığı bilinmektedir. Örneğin; Bahaettin Ögel in Türklerde Giyecek Kültürü ile ilgili araştırmasında (Ögel,1991) yer alan Nohurlu Türkmenlerinin üstlüklerinin kol kesimlerinin, günümüzde Anadolu da kullanılan giysilerdeki kol kesimleri ile benzerliği bunun bir kanıtı olarak gösterilebilir. Ergonominin amacı, çalışma süresince işle ilgili bilgilerin en hızlı, açık, anlaşılır, etkili biçimde alınmasını, iyi muhakeme edilmesini ve alınan bilgiyle ilgili olarak yapılacak kontrolün doğru biçimde ve kolayca uygulanmasını sağlamak, bunun sonucunda da; gereksiz, aşırı zorlanmalardan kaçınmak, çalışma süresince organizmanın zarar görmesini ve gereksiz aktiviteyi önlemek, çalışanların etkenliğini artırmaktır(erkan, 1977:17-18). Geleneksel giysilerin formları incelendiğinde, kullanıldıkları bölgenin yaşam koşulları ve çalışma şartları düşünülerek hazırlandıkları göze çarpmaktadır. Buradaki temel düşüncenin insanın kendini rahat hissetmesi, sağlığı ve iş verimliliğini artırmak olduğu yadsınamaz bir gerçektir.
Üst giysi olarak kullanılan cepken ve üçeteklerin kol formları birbirine benzemekle beraber, işlevselliklerini artırmak amacıyla farklı biçimlerde çalışılmıştır. Kullanılan kumaşın dar dokuma tezgâhlarında dokunması, giysilerin kol genişliklerinin dar olmasına neden olmuştur. Yaşamının büyük kısmını doğa şartlarında bedensel olarak çalışarak geçiren insanların, dar kollu bir giysiyle hareket etmesi düşünülemez. Bu nedenle dar gelen kol kumaşına, rahat hareket etmelerini sağlamak ve bunu kola model özelliği kazandıracak şekilde yapmak için farklı kuş parçaları ilave edilmiştir. Wearden(1993)saltanat giysileri kumaş, tasarım, terzilik konulu çalışmasında, giysi parçalarının maksimum dokuma genişliğinin tezgahının genişliğine bağlı olarak 66cm ile 68cm arasında değiştiğini belirtmiştir. Kullanılan kuş parçalarının şekli nasıl olursa olsun, kullanılmalarındaki temel amaç, kolun rahat hareket edebilmesi, yani kişinin hareketlerini kısıtlamamasıdır. Kuş parçalarının farklı şekillerde uygulanması ise, kolu genişletmek amacıyla kullanılan kuş parçasını ek olmaktan çıkarıp, kola özel bir model özelliği kazandırmak amacıyla yapılmıştır. Wearden (1993), fiziksel sınırlamalar nedeniyle özellikle küçük kaftanların vücudu sarabilmesi için yanlarda üçgensel parçalar kullanıldığı, bu parçaların aynı zamanda kaftanlara dolgunluk eklediğini, hareket serbestîsi sağladığını ve zarafet kazandırdığını vurgulamıştır. Bu da eski dönemlerden beri giysilerde rahatlık kadar estetiğin de önemli olduğunun göstergesidir. Cepken ve üçeteklerde kullanılan kollar; düz kollar ve kuşlu kollar olarak iki gruba ayrılabilir. Kol formunun oluşmasını sağlayan üç boyutu vardır. Kol genişliği, kol boyu ve kol ağzı kolun biçimini belirlerler. Kuş şekillerine göre: Kol boylarına göre: Kol ağzı biçimine göre: a) Üçgen kuşlu kollar a) Uzun kollar a)- Ağzı dar kollar b) Kare kuşlu kollar b) Bilekte kollar b) Düz bol kollar c) Düz kuşlu kollar c) Bilek dirsek arası kollar c) Manşetli kollar d) Peşle bütünleşen kollar d) Dirsekte kollar d) Bilezikli kollar e)yırtmaçlı kollar Düz Kollar Cepken ve üç eteklere düz olarak takılmış kolların genişlikleri, kuşlu kollara göre daha geniş tutulmuştur. Bedene girintili olarak, kare şeklinde takılan kollarda, kol altında kalan beden parçası kuş görevi gördüğü için, kol hareketlerinin daha rahat yapılmasını sağlar. Kol ağzı temizlemeleri giysinin kullanım amacı, giyileceği yer ve işin niteliğine göre değişiklik gösterir. Bu değişiklikler süsleme amaçlı olabildiği gibi, ağırlıklı olarak işlevsel amaçlıdır. Kol boyları ise, uzun, bilekte, dirsekte veya dirsek bilek arasında değişiklik gösterirler.
Kuşlu Kollar a)üçgen Kuşlu Kollar Vücudun statik ve dinamik durumlarında vücut ölçülerinde ve dolayısıyla giysilerde de değişiklikler oluşur. Ayakta durma pozisyonunda kol yukarı kaldırıldığında, kol oyuntusunun yetersiz olduğu giysilerde yan dikiş yukarı doğru çekerek kişiyi rahatsız edecektir. Sürekli aynı hareket tekrarlanarak yapılan işlerde, kişinin rahatsızlığı artacak ve iş verimini etkileyecektir. Bu durumlarda kol oyuntusunun rahatlatılması ve buna bağlı olarak kolun genişletilmesi gereklidir. İncelenen cepken ve üçeteklerin kollarını genişletmek amacıyla, ikizkenar üçgen şeklinde kesilmiş kumaş parçaları, kol alt dikişi ve yan dikişle birleştirilerek kolun rahatlatılması sağlanmıştır. Üçgenin ikizkenarlarının uzunluğu, verilmek istenen bolluk miktarına göre değişiklik göstermekle birlikte, üçgenin ikizkenarları bedene veya kola (hangi tarafın hareket serbestîsine daha çok gereksinim duyuluyorsa) yerleştirilmiştir. Kol hareketleri ve genişliği ön planda ise, üçgenin ikizkenarı kol alt dikişine birleştirilerek kol genişliği ve hareket alanı genişletilmiştir. Kuş parçaları ayrı ayrı veya ortası kumaş katına gelecek şekilde hazırlanmıştır. Kol altında fazla yığılma olmasının istenmediği durumlarda, kuş parçası bedene doğru kavisli kesilerek, ortası dikişli olarak yerleştirilmiştir. Üçgenin alt kenarının ortasından yükseklik ölçüsü artırılarak, kolun elevasyon (omuzdan yukarıda açısal hareket) durumunda, giysinin gerginlik yaratmaması sağlanmıştır. Ergonomi kavramı bilinmemesine rağmen, maksimum kavrama noktası düşünülerek kuş parçalarına bolluk verilmesi, insanların her zaman ergonomi ile içi içe olduklarını ve farkında olmadan ergonomik yaklaşımları benimsedikleri görülmektedir. a) Kare Kuşlu Kollar Cepken ve üç eteklerde uygulanan kare kuşlu kollar, içe giyilen giysilerin kolda darlık hissi yaratmaması için, kol oyuntusunu genişletmek ve kol hareketini sağlamak amacıyla, kol alt dikişi ve bedene kare şeklinde kuş parçaları dikilerek oluşturulmuştur. Kuş parçası olarak kesilen kare kumaşın ölçüleri büyüdükçe kol oyuntusu derinliği arttığı gibi, kolun hareket alanı da genişler. Kişi normal duruş pozisyonundayken kol altına toplanan kuş parçası, kol yukarı kaldırıldığında kol altında körük gibi açılarak kolun bedeni çekmesini engeller ve iş esnasında kolun rahat hareketini sağlar. Kol hareketleri
nedeniyle giyside olan esneme ve kişide hissedilen gerginlik hissi, kol serbestîsini sağlayan kuş parçası ile giderilmeye çalışılmıştır. b) Düz Kuşlu Kollar Kol genişliği ve kol ağzını genişleten, kol oyuntusunu derinleştiren düz kuşlar, kol alt dikişine (kol ağzından bedene kadar) farklı genişliklerde geçirilirler. Kuş genişliği kolun genişliğine göre farklılık gösterir. Dar olan kollara daha geniş kuş parçaları geçirilmiştir. Kuş parçasının genişliği hareket serbestîsinin derecesini etkiler. Kol ağzına da bolluk sağladığı için günlük giyilen cepken ve üçeteklerde sık kullanılan kuş türüdür. İş yaparken kolların rahatça katlanabilmesi, fonksiyonelliğini artırır. Ergonominin temel amacının; çalışanla işi arasında iyi bir uyum sağlayarak, insanın çalışırken aşırı zorlanmalar yüzünden yıpranmasını önlemek ve bu uyum sayesinde iş verimini artırmak olduğu düşünüldüğünde(erkan,1988), kullanılan kuş parçalarının giysi konforu açısından önemli olduğu görülmektedir. c) Peşle Bütünleşen Kollar Giysilerin beden formlarına rahatlık sağlamak amacıyla kullanılan yan peşler, kol alt dikişi boyunca kol ağzına kadar devam ederek, kol hareketlerinin de rahat şekilde yapılmasını sağlar. Normal duruş pozisyonunda kol altında toplanarak rahatlık sağlayan kuş parçası, kolun uzanabileceği en üst noktada bile açılarak hareketi kısıtlamaz. Bu tür kuşlu giysilerde kol, yan dikiş doğrultusunda (tam doğru oluşturacak şekilde) açılır. Eklem hareketleri gerçekleştirirken, deri, hareketle gerektirdiği kadar gerilme daha sonra eski haline dönme gibi esneme yeteneğine sahiptir. Bu esnada giysinin de vücuda uyum sağlaması beklenir. Bu beklentinin karşılanması için, insan vücuduna ait sadece statik ölçülerin değil hareketle oluşan esneme miktarlarının bilinmesi gerekmektedir (Bozkurt,1995:151).Peşle bütünleşen kollarda kol hareketleriyle oluşan giysi esneme payını tam olarak verildiği görülmektedir. Kol Boyu Ve Kol Ağzı Türleri Cepken ve üç eteklerin kol boyları ve kol ağzı biçimleri aynı özellikleri taşırlar. Benzer özellikleri taşımaları, üst giysi olmaları ve işlevselliklerinin ön planda tutulmalarından kaynaklanmaktadır.
Kol boyları el parmaklarının ucundan aşağıya doğru uzun ve yırtmaçlı kolların estetik amaçlı olduğu kuşkusuzdur. Genellikle özel günlerde giyilen cepken ve üçeteklerde kol boyundan uzun yırtmaçlı kol boyları kullanılır. İş yaparken, uzun kol uçları yırtmaç hizasından yukarıya doğru katlanarak, yapılan işi engellemesi önlenmiş olur. Bilek hizasındaki kolların uçları düz bol bırakıldığı gibi, kol ucuna doğru daralarak veya farklı boylarda yırtmaçlarla kullanılmaktadır. Cepken ve üç eteklerin kumaş ve dikim özelliklerinden dolayı, içe giyilen giysilerden daha az yıkanabilir özelliğe sahip olması, kol ağızlarının kolay kirlenmesini ve yıpranmasını önlemek için katlanmasını gerektirir. Bu nedenle çoğu zaman içe giyilen iç giysinin kolları ile birlikte katlanarak kirlenmesi ve yıpranması önlenmiş olur. İş yaparken kol ağzının katlanarak kullanılması açısından bol ve yırtmaçlı kol uçları kolaylık sağlamaktadır. Kol boyu bilekte olan cepken ve üç eteklerde sıklıkla kullanılan kol ağzı türlerinden biri de yırtmaçlı düz kol uçlarının değişik şekillerde biçimlendirilmesidir. Bölgeden bölgeye değişiklik gösteren biçimlendirilmiş kol uçları, genellikle yöresel süsleme teknikleri ile süslenirler. Kol ağzı şekli, giysilerin tüm özellikleri gibi uzun yıllar aynı formunu koruduğu ve kuşaktan kuşağa geçtiği için, kullanıldığı bölgenin kol formu olarak benimsenmiştir. Giysinin görünümü açısından yapılmakla beraber, kol alt dikişinde bırakılan yırtmaçlar kullanım kolaylığı sağlamaktadır. Özellikle üçeteklerde, bilek hizasındaki kol boylarının manşet, bilezik ve lastikle toplanarak temizlendiği görülmüştür. Manşetli kolların yırtmaç özelliğinden dolayı, kullanımı bilezikli kollara oranla daha rahattır. Bilezikli kolların yukarı çekilmesi ve katlanması mümkün olmadığından çalışırken giyilen günlük giysilerde bilezikli kollar daha az kullanılmıştır. Bazı bölgelerde giysilerin kollarının kirlenmemesi için kola takılan iki ucu lastikle toplanmış kolluklar kullanılmaktadır. Kol ağızlarının çalışma sırasında aşınmaması, kirlenmemesi ve vücudu daha iyi koruması açısından, uçları lastikle toplanmış üçetek kolları dikkat çekicidir. Lastikle toplanan kol ağızlarının sürtünmeye ve kirlenmeye maruz kalacak bölümlerinin sık yıkanabilir kumaştan yapılması ve eskidiği zaman o kısmın değiştirilebilmesi, giysinin kullanım ömrü ve bakımı açısından önemlidir.
Kol boyları dirsekte ve dirsek bilek arası olan, halk arasında yetim kol olarak bilinen cepken ve üçeteklerin kolları, genellikle düz, uca doğru genişleyen veya daralan türdedir. Bu tür kol boylarının içine uzun kollu iç giysiler giyilerek kollar kapatılmış olur. Çalışırken iç giysinin kolları dirseğe kadar katlanarak kullanıldığından, üst giysinin kol ağzı herhangi bir dış etkiye maruz kalmaz ve giysinin kullanım ömrü uzayacağı gibi bakımı da kolaylaşır. Sonuç Ve Öneriler Araştırma kapsamında incelenen farklı bölgelerden 169 adet cepken ve üçeteğin kol formu özelliklerinin birbirinden farklı olmasına rağmen, tümünde kol formlarının, kolun fleksiyon (bükme) ve ekstansiyon (germe)hareketleri göz önüne alınarak hazırlandığı gözlenmiştir. Ekstansiyon durumunda rahatlık sağlamak amacıyla kol genişliğinde kuş parçaları kullanılması, fleksiyon durumunda kullanım rahatlığı düşünülerek kol boylarının farklı uzunluklarda olması, kol ağızlarının lastikli, yırtmaçlı ve manşetli hazırlanarak kola daha fazla hareket serbestîsi sağlaması bu amacı doğrulayan özelliklerdir. Giysilerin biçimleri oluşturulurken, fonksiyonelliklerinin yanında estetik görünümlerine de önem verildiği, kol kesimleri, kol ağzı biçimleri ve kol süslemelerinde görülmektedir. İncelenen giysilerin tümünün, kullanıcıların giysiden beklentileri olan işlevsellik, orijinallik, ekonomiklik, estetiklik özelliklerini taşıdıkları gözlenmiştir. Kol formlarında vücudun statik halinin değil, dinamik özelliklerinin dikkate alınması, giysilerin vücuda uyumunda antropometrik ölçülerin önemli faktör olduğunun eski dönemlerde bile benimsenmiş olduğunu göstermektedir. Maksimum kavrama noktası düşünülerek, kola takılacak kuş parçalarının farklı biçim ve boyutlarda hazırlanması bunun en güzel kanıtıdır. Teknolojik olanakların olmadığı, ergonomi kavramının bilinmediği dönemlerde bile, iş- insan- çevre üçgeninin insanların yaşam tarzlarında olduğu gibi, giyim tarzlarında da etkili olması, son yıllarda üzerinde durulmaya başlayan ergonomi biliminin, insan faktörünün olduğu her alanda olması gerekliliğinde ne kadar geç kalındığı gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. İnsanların boyutsal (antropometrik) ölçüleri arasında önemli farklılıklar bulunmaktadır. Bu nedenle; her insanın kullandığı giysinin vücuduna uyması, fonksiyonel olması ve rahat hareket olanağı sağlaması için, kalıp hazırlama aşamasında antropometrik ölçülerden yararlanılmalıdır.
KAYNAKÇA Bozkurt, B., 1995. Vücut Hareketlerinin Giysi Özellikleri Üzerine Etkileri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi, İzmir. Erdoğan, Ç., 1993. Giysi Fizyolojisi,Tekstil ve Konfeksiyon, Ege Üniversitesi Basımevi, 1, 62-68 Erkan, N.,1988. Ergonomi: Verimlilik, Sağlık ve Güvenlik İçin İnsan Faktörü Mühendisliği, Milli Prodüktivite Merkezi Yayınları no:373, Ankara. Erkan, N.,1977. Ergonomi, M.P.M Yayın no:373, Ankara. Gönen, E., Bayraktar, M., Özgen, Ö., 1990. Hazır Giyim Üretiminde Antropemetri, 3. Ergonomi Kongresi, Milli Prodüktivite Yayınları, Anakara, No:441, s:118-131 Koca, E., 2000. İçel ili Tarsus İlçesi Tahtacılar Geleneksel Kadın Giysileri Ve Çağdaş Tasarımlar, Yayımlanmamış Doktora Tezi, G. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Koç, F., 1997. Osmanlı İmparatorluk Dönemi Çocuk Giysileri Üzerine Bir Araştırma, Yayımlanmamış Doktora Tezi, G. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. Koloğlu, O., 1998. Fes Geleneğinin Yüz Yıllık Ömrü, Cumhuriyet Kıyafetleri, GSD Yayınları, İstanbul. Mete, F., 1990. Giysi Tasarımı Açısından İnsan Vücudu Mekaniği, Tekstil ve Makine, 150-154 Ögel, B., 1991. Türk Kültür Tarihine Giriş V, Başbakanlık Basımevi, Ankara Sabancı, A.,1999. Ergonomi, Baki Kitabevi, Adana. Sürür, A., 1983.Ege Yöresi Kadın Giyimi, ll. Milletler Arası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Kültür ve Turizm Bakanlığı Ankara, s. 227-235 Wearden, J., 1993 The Royal Garments Fabric, Design, Tailoring, Hali, June, İssue 69, p.135-138