14 Lütfi Paşa Ve Asâfnâmesi Esra AKAR Muş Alparslan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü III. Sınıf I. Öğretim Öğrencisi. erenkayra49@hotmail.com GİRİŞ Lütfi Paşa nın nerede ve ne zaman doğduğu belli olmamakla birlikte, kendisinin II.Bayezid döneminde (1481-1512) Osmanlı sarayına girdiği kayıtlarda bulunmaktadır. Lütfi Paşa saraya alındıktan sonra eğitimini burada tamamlamış ve Sultan Selim in cülusunda (1512) taşraya çıkmış, çaşnigirbaşılık, kapıcıbaşılık, mîralemlik, Kastamonu Sancakbeyliği, Karaman Beylerbeyliği görevlerinde bulunmuştur. Ayrıca Kanuni Sultan Süleyman devrinde (1520-1566) vezirlik ve sadrazamlık görevlerine getirilmiştir. Daha sonra Sultan Selim in kızı Şah Sultan ile evlenerek saraya damat olmuştur. Bu nedenle Kanuni nin de eniştesi sayılmaktadır. 1 Lütfi Paşa sadrazam olduktan iki yıl sonra bir kadının zina etmesi üzerine, kadına çok ağır bir ceza verir. Paşa nın hanımı Şah Sultan bu haberi alır almaz eşine öfkelenir ve bağırıp, çağırmaya başlar. Bunun üzerine Lütfi Paşa kendini tutamaz ve Şah Sultan ın suratına okkalı bir şamar indirir. Ertesi gün durumdan haberdar olan Kanuni Sultan Süleyman kardeşine atılan tokattın hesabını sorar ve o zamanlar önemli bir sürgün merkezi olan Dimetoka ya, Paşa yı gönderir. Rivayet şudur ki Paşa arkasından entrika çevrilmesindense bu durum daha hoşuna gider. Ve Dimetoka da inzivaya çekilerek günümüze kadar ulaşan değerli eserlerini kaleme almıştır. Bu eserlerinin başında hiç tartışmasız bir siyasetname örneği olan Asâfnâme si gelir. 2 Lütfi Paşa nın Asafnâme si, Allah a ve Hz. Peygamber e salat ve selam ile başlamaktadır. Daha sonra eser dört bölüme ayrılmıştır. Birinci bölüm, veziriazamın ahlakı ve adabı nasıl olmalıdır ve padişah ile veziriazam nasıl muamelede bulunmalıdır, bunları bildirir. İkinci bölüm, savaş tedbirlerini (önlemlerini) açıklar. Üçüncü bölüm, hazine tedbirlerini açıklar. Dördüncü bölüm ise, halkın durumlarını ve halka nasıl davranılması gerektiğini açıklamaktadır. Lütfî Paşa sonuç kısmında eseri yazarken 1 M. Tayyib Gökbilgin, Lütfî Paşa, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993, Cilt VII, s. 97. 2 Murat Bardakçı, Lütf ı Paşa nın Gerçek Öyküsü, Habertürk Gazetesi (31.05.2013).
DERGİ 15 faydalandığı kaynakları dile getirir ve Devlet-i Aliye ye dua ederek tekrar Allah a ve Hz. Peygamber e salat, selam ile eseri bitirmektedir. 3 LÛTFİ PAŞA NIN HAYATI Lûtfi Paşa nın nerede ve ne zaman doğduğu tam olarak bilinmemekle beraber Gökbilgin eserlerden ve tarihi kroniklerinden 1488 yılında doğduğunu ifade etmektedir. Gelibolulu Mustafa Ali ve İbrahim Peçevi başta olmak üzere birçok tarihçi ve kaynaklar Lûtfi Paşa nın Arnavut asıllı bir devşirme olduğunu vurgulamaktadır. Müellif II. Bayezid devri (1481-1512) ortalarında Avlonya taraflarından saraya alınmıştır. Bu zaman zarfından sonra sarayda hayatını devam ettirmiş ve burada eğitimini almıştır. Lûtfi Paşa yazmış olduğu Tevarih-i Al-i Osman ve Asafnâmesi nde geri kalan hayatıyla ilgili bilgi vermektedir. Bu eserlerinin giriş kısmında, uzun yıllar Harem-i Has ta tahsil ve terbiye gördüğünü ve saray hizmetinde bulunduğunu belirtmektedir. 1508 yılında Şah İsmail in Dulkadir Beyi Alaüddevle üzerine yürüdüğü tarihten itibaren olayları takip ettiğini belirten Lûtfi Paşa, Yavuz Sultan Selim in cülusunda (1512) elli akçe ile taşraya çıktığını, daha sonra Çaşnigirbaşılık, Kapıcıbaşılık, Miralemlik, Kastamonu Sancakbeyliği, Karaman Beylerbeyliği, Anadolu Beylerbeyliği ve Kanuni Sultan Süleymen devrinde (1520-1560) vezirlik ve sadrazamlık görevlerine geldiğini ifade etmektedir. Lûtfi Paşa, Kanuni Sultan Süleyman devrinde Rodos kuşatmasına (1522), Yanya Sancakbeyi iken Viyana muhasarasına (1529), Karaman Beylerbeyi iken Irakeyn Seferi ne, Barbaros Hayreddin Paşa ile Korfu Seferi ne (İtalya Seferi-1537) ve Boğdan Seferi ne (1538) katılmıştır. Boğdan Sefer i sırasında ordunun Prut Nehri üzerinde kurduğu köprülerin her defasında yıkılması üzerine, Lûtfi paşa harekete geçerek Mimar Sinan a bir köprü yaptırmış ve ordunun nehri geçmesini sağlamıştır. 4 Lûtfi Paşa, 12 Temmuz 1539 tarihinde Kanuni Sultan Süleyman devrinde sadrazamlığa getirilmiştir. Paşa, göreve getirildiği vakit yapmış olduğu ilk faaliyet seferler sırasında büyük yardımlarını gördüğü Koca Sinan ı Ser Mimar-ı Hassa görevine getirmek olmuştur. Daha sonra uzun savaşların yaşandığı Venedik ile bu savaşlara son verecek antlaşmanın yapılmasında sadrazam büyük bir rol oynamıştır. Lûtfi paşa, getirildiği bu önemli görevler esnasında büyük tecrübeler kazanmış ve bu tecrübelerinden faydalanarak önemli faaliyetlerde bulunmuştur. Yapmış olduğu bu faaliyetlerden en önemlisi menzil ve ulaşım alanında olanıdır. Osmanlı için büyük bir engel teşkil eden ulaşım sorunu çözüme kavuşturulmuştur. Sadrazam ulaşım için halktan at temin etmek yerine, her menzile devlete ait bir at bulundurmaya başlamıştır. Böylelikle ulakların gereksinimini karşılama yoluna gitmiştir. Diğer bir faaliyeti kırk süren saray düğün ve eğlencelerini on beş güne indirmiş böylelikle gereksiz harcalamaları engellemiştir. Korfu Seferi sırasında denizcilikte yaşanılan sorunları dikkate alarak, denizcilik alanında çalışmalara başlamıştır. Ayrıca memurların ticaret yapmalarını engellemiştir. 5 3 Ahmet Uğur, Lütfî Paşa ve Asafnâme, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, s. 7-27. 4 Ümit Kılıç, Sadrazam Lutfi Paşa nın Dimetoka Vakfı, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Dergisi, 2007, Sayı 22, s. 109-111. 5 Ümit Kılıç, Sadrazam Lutfi Paşa nın Tire Vakfı, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, Temmuz 2009, Cilt 24, Sayı 1, s. 55-56.
16 Lutfi Paşa, Yavuz Sultan Selim in kızı ve haliyle Kanuni Sultan Süleyman ın kız kardeşi olan Şah Sultan ile evlenmiştir. Böylelikle saraya damat olmuştur. Sadarete geldikten kısa bir süre sonra o zamana kadar görülmemiş bir şekilde zina yapan bir kadını zina yaptığı uzvunu yakarak cezalandırmış ve bu durum eşi Şah Sultan ın kulağına gitmiştir. Şah Sultan bu duruma büyük bir tepki göstermiş ve Lutfi paşa ile ciddi bir şekilde tartışmaya girişmiştir. Bu durum üzerine Lutfi paşa dayanamayıp, Şah Sultan a şamarı indirmiştir. Tabi bu durum sadrazama ağır bir şekilde ödetilmiştir. Sadrazam, ilkin sarayda bulunan çalışanlar tarafından cezalandırılmış, daha sonra Kanuni Sultan Süleyman tarafından Dimetoka ya sürgüne yollanmıştır. Bu sayede 1539 yılında sadarete getirilen Lutfi paşa, 1541 yılında yani iki yıllık bir süre zarfından sonra azledilmiştir. Böylelikle devlet için bu denli mühim olan bir şahsın bu şekilde etkisiz hale getirilmesi Osmanlı açısından büyük bir kayıp olmuştur. 6 Lutfi Paşa, kalan yirmi yıllık hayatını araştırma ve eserler kaleme alma ile geçirmiştir. Kendisi azil sebebini eserlerinde mağlub-ı nisa olmayıp onların keyd-ü mekrinden emin olmak içün sadrazamlıktan fariğ olmağı evla görmeğin şeklinde ifade etmiştir. Yani aslında sadrazamlıktan azlini kendisinin istediğini belirtmektedir. Ayrıca sadrazamlıktan azlinin diğer bir nedenini ise sadareti sırasında siyasi, idare ve mali icraatlerde bulunduğunu ve rüşvet, torpil gibi iltimaslarda bulunmadığı için kendisine karşı olan muhalif bir grubun etkisinin de olduğunu açıklamaktadır. 7 O dönemde özellikle Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman için önemli bir sürgün merkezi olan Dimetoka Lutfi Paşa nın yeni meskeni olmuştur. Lutfi Paşa, o dönemde ciddi bir miktar olan yirmi bin akçe bağlanarak Dimetoka ya gönderilmiştir. Lutfi paşa bir süre sonra tekrar İstanbul a gelmiş ve hacca gitmek için kanuni Sultan Süleyman dan izin istemiştir. Gereken izinleri alan Lutfi Paşa, 1542 yılında hacca gitmiş ve Dimetoka ya dönerek ömrünün sonuna kadar burada kalmıştır. Lutfi Paşa Dimetoka da bulunduğu yılları iyi bir şekilde değerlendirmiş ve burada birçok eser kaleme almıştır. Lutfi Paşa zamanındaki tüm ilimleri öğrenmiştir. Kendisinin yirmi yedi adet yazmış olduğu eseri vardır. Bunları bir kısmı Türkçe, bir kısmı Arapça ve bir kısmı da Farsça dır. Türkçe eserleri şunlardır; Kitab-ı Tuhfetü t-talibin, Kitab-ı Tenbihü l-gafilin ve Te kidü l-gafilin, Kitab-ı Hayat-ı Ebedi, Risale-i Sual ve Cevab, Risale-i Niyyet, Tevarih-i Al-i Osman, Umur-ı Mühimma ve Asafnâme dir. 8 Lutfi Paşa, azil sonucu toplamda Dimetoka da on iki yıl sürgün kalmıştır. 1563 yılında altmış üç yaşında hayata gözlerini yummuştur. Kendisin yazmış olduğu eserleri arasında özellikle Tevarih-i Al-i Osman ı, Asafnâme ve Halasa l-ümme fi Marifeti leimme si dikkatleri çekmektedir. Osmanlı Devleti ni anlamak ve bu yönde eserler kaleme almak için önemli bir kaynak teşkil etmektedirler. Tevarih-i Al-i Osman (Osmanoğulları Tarihi) ile Osman Gazi den 1553 yılına kadar meydana gelen olaylar anlatılmıştır. Bu dönemde yaşayan padişahlar ele alınmış ve eser bir cilt halinde basılmıştır. 9 Halasa lümme fi Marifeti l- eimme de ise Mısır ın alınması ile halifeliğin Osmanlı sultanı Yavuz Sultan Selim e geçmesi konusu tartışılmıştır. Bu halifelik tartışmasını Lutfi Paşa eserinde 6 Murat Bardakçı, Lutfi Paşa nın Gerçek Öyküsü, Habertürk Gazetesi (31.05.2013). 7 Mehmet İpşirli, Lutfi Paşa, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2003, Cilt XXVII, s. 234-235. 8 Ahmet Uğur, Lutfi Paşa ve Asafnâme, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, s. 4-6. 9 M. Orhan Bayrak, Osmanlı Tarih Yazarları, Milenyum Yayınları, İstanbul 1982, s. 229-230.
DERGİ 17 peygamber hadisleri gibi kanıtlara dayandırarak açıklığa kavuşturmaya çalışmış ve halifeliğin Osmanlı sultanlarının hakkı olduğunu savunmuştur. 10 LÛTFİ PAŞA NIN ASAFNÂMESİ Lutfi Paşa nın en önemli eserlerinden biri de Asafnâmesi dir. Bu eser ile müellif, vezirlere yol göstermek ve rehberlik etmek için kaleme alınmıştır. İsmini Süleyman Peygamber in veziri Asaf tan almaktadır. Asafnâme, giriş ve dört bölümden meydana gelen bir eserdir. Siyasetname türünün en önemli olanıdır. Giriş kısmı Allah a hamd ve Peygamberi ne salat ve selam ile başlamaktadır. Müellif bu kısımda eseri niçin kaleme aldığını ifade etmektedir. Eserin birinci bölümü veziriazamın davranış ve hareketleri ile veziriazamın padişaha nasıl davranması gerektiği hakkında bilgi verir. İkinci bölüm, veziriazamın savaş zamanı alması gereken tedbir ve önlemleri açıklar. Üçüncü bölüm, hazine ile ilgili tedbirleri anlatmaktadır. Dördüncü bölüm de ise reaya yani Osmanlı da bulunan halka nasıl davranılması gerektiğini ifa eder. Bu bölümde özellikle reaya kayıtlarını Divanhane defterlerinde bulundurması gerektiğini, her otuz yılda tahrire yeni doğanların yazılmasının lüzumunu, reayadan sık sık avarız alınmasının sakıncalarını ve reayadan sipahi olanların hısım ve akrabalarını himaye etmemesi gerektiğine dair nasihatlerde bulunmaktadır. Eser teorik öğüt ve nasihatler yerine uygulanması mümkün şeyleri öğütler. Eserin bir başka özelliği, örnekler başka medeniyet ve milletlerden değildir bilahare eserdeki örnekler Osmanlı padişahlarından ve devlet adamlarındandır. Ayrıca bu eserle birlikte müellif Osmanlı daki aksama ve sarsıntıları fark eden ilk siyasi düşünür vasfını almıştır. 11 Müellif eserinin ilk bölümünde, veziriazamın evvela her şeyi Allah için yapması gerektiğini, Padişahla veziriazam arasındaki sırları kimseyle paylaşmamasının uygun olacağını, veziriazamın padişahın halk ile buluşmasına önayak olması gerektiğini ve veziriazamın adam kayırmaması yönünde nasihatler de bulunmuştur. Kısacası devletin içinde olup biten her şeyden veziriazamın haberdar olması gerektiğine dair ifadeler kullanmıştır. İkinci bölüm de, savaş esnasında lazım olacak tüm malzemelerin tedarik edilmesinde, askerin ve hazinenin ayarlanmasında veziriazamın yükümlü olduğunu belirtmiştir. Savaşın bitiminde ise, savaş zaferle biterse bayram gibi el öpülmesi ve makam sahiplerinin kaftan giyinmesi gibi adetleri uygulama da veziriazamın sorumluluğu altında olduğunu ifade etmiştir. Lutfi Paşa, gerek karaya ait önemli işler ve gerek deniz işleri ve gerekse vezirlerin ve beylerin nizam ve intizamı, veziriazamın yüz akıdır ve hayırla anılmasına sebep olurlar. diyerek sefer hakkında son sözünü söylemiştir. Üçüncü bölümde hazine tedbirlerinin önemine vurgu yapmaktadır. Müellife göre, bir devleti devlet yapan hazinesidir. Bundan dolayı veziriazam hazineyi en iyi şekilde korumak ve gelirlerini artırmak ile yükümlüdür. Müellif, veziriazamın sık sık maaşları arttırmamasını, emeklilerin emekliye ayrılmasını ve her yıl gelir-giderlerin kontrol edilip ona göre hareket etmeleri gerektiğini nasihat etmiştir. Dördüncü bölümde ise halkın durumunu açıklamaktadır. Bir yerin halkının zulümden kaçıp başka bir yere gitmesi durumunda o yerin valisinin onu eski yerine göndermesini -ki memleket harap olmasın- belirtmiştir. Ayrıca halka çok fazla yüz 10 Erdal Taşbaş, Klasik Dönem Osmanlı Tarihi Yazarları ve Eserlerine Kısa Bir Bakış, Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi, Aralık 2011, Cilt 1, Sayı 2, s. 220. 11 Ahmet Altay, Klasik Dönem Osmanlı Siyasetnâme Geleneğine Genel Bir Bakış, Turkish Studies Dergisi, Summer 2011, Cilt 6, Sayı 3, s. 1803-1804.
18 verilmemesini ancak zengin olmasına imkan sağlanmasını eserinde ifade etmiştir. Ve son olarak müellif, eserini kaleme alırken kendinden öncekilerden ve kendi yaşadıklarından tecrübe edinerek kaleme aldığını açıklamıştır. Allah a hamd ve Peygamber e salat ve selam ederek eseri bitirmiştir. 12 Asafnâme Lutfi Paşa nın son yıllarında kaleme alınmıştır. Eserin giriş bölümünde müellif, Osmanlı nın adabı, erkânı, kanunu ve divanını eskisine nazaran perişan gördüğü için bu makama geleceklere bir yadigâr olmak üzere yazdığını belirtmektedir. Asafnâme nin önemi 20. yüzyılın başlarında gerek Türk toplumu ve gerekse de Avrupa toplumlarında dikkatleri çekmeye başlamıştır. Asafnâme nin, İstanbul ve Avrupa kütüphanelerinde aralarında ciddi farklılıkların bulunduğu birçok yazma nüshası mevcuttur. Bazıları tenkitli neşir olmak üzere çeşitli baskıları da yapılmıştır. 13 20.yüzyılda Asafnâme nin, Leipzig (Berlin) ve İstanbul olmak üzere iki farklı yerde baskısı bulunmaktadır. Bunlardan biri Rudolf Tschudi tarafından, diğeri ise Ali Emiri tarafından yapılmıştır. Bu baskılar arasında Kütükoğlu na göre Rudolf Tschudi nin neşri daha doğrudur. Çünkü Tschudi, Asafnâme yi neşrederken hangi yazmalardan yararlandığını belirtmiştir. Ancak Ali Emiri baskısında böyle bir durum söz konusu değildir. 14 SONUÇ Lutfi Paşa 63 yıllık hayatı boyunca keşmekeş bir ömür sürmüştür. Kendisi II. Bayezid devrinde saraya girmiş ve böylelikle saray serüveni başlamıştır. Birçok göreve getirilen Lutfi Paşa, Kanuni Sultan Süleyman devrinde kariyerinin en zirvesini yaşamıştır. 1539 yılında sadaret görevine getirilen sadrazam, belirli nedenlerden dolayı 1541 yılında görevinden azledilmiştir. Bu azil de eşi Şah Sultan ın ve sadrazama karşı olan bir grup muhalifin etkisi büyüktür. Sadrazam bu gibi etmenlerden dolayı Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman devrinin önemli bir sürgün merkezi olan Dimetoka ya sürülmüştür. Dimetoka ya sürgününden sonra hac farizasını yerine getrmiş ve yine Dimetoka ya dönerek ölene kadar burada bulunmuştur. Lûtfi Paşa, Dimetoka ya sürülmesini kendisine bir lütuf olarak görmüş ve burada hayli önemli eserler kaleme almıştır. Sadrazam Yavuz Sultan Selim e karşı olan büyük hayranlığını eserlerinde yansıtmıştır. Lutfi Paşa, başta Tevarih-i Al-i Osman olmak üzere Halasa l-ümme fi Marifeti l-eimme ve Asafnâme gibi ciddi eserler ortaya koymuştur. Tevarih-i Al-i Osman, Osmanlı araştırmaları açısından gelecek kuşaklara önemli bir kaynak niteliği taşımaktadır. Keza Halasa l-ümme fi Marifeti l-eimme de aynı özelliklere sahiptir. Bu eser sayesinde hilafet meselesi hakkında ciddi bir kaynak ortaya çıkmıştır. Müellifin Asafnâme si ise başlıbaşına bir yapıttır. Bu eser sayesinde Osmanlı da Siyasetnâme geleneğinin en güzel örneğini görmekteyiz. Eser de sade bir dil kullanılmasından ötürü rahat bir şekilde anlaşılmaya açıktır. Müellif bu eser ile gelecek kuşaklara tecrübelerini aktarmakta ve onlara yapmaları gerekenler konusunda tasviyelerde bulunmuştur. Bu sayede devlet yapısındaki sarsıntılar bir nevi önlenmiştir. Lutfi Paşa bu 12 Ahmet Uğur, Lutfi Paşa ve Asafnâme, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, s. 13-28. 13 Mehmet İpşirli, Asafnâme Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, Cilt III, s. 456. 14 Mübahat S. Kütükoğlu, Lûtfi Paşa Asafnâmesi, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1991. S. 6-9.
DERGİ 19 eser sayesinde Osmanlı Devleti nde ki aksama ve sarsıntıları fark eden ilk siyasi düşünür vasfına kavuşmuştur. Ve bu eser sayesinde bu duruma ileri ki kuşaklara nasihat ve öğütler de bulunarak çözüm getirmiştir. Kısacası Lutfi Paşa, İbrahim Paşa gibi sivri bir zekâya sahip olmasa da iyi bir gözlem yeteneğine sahip oluşu ve sorunlara isabetli çözümler getirdiği için Osmanlı Devleti için gayet büyük bir öneme sahiptir. Onun sadaretinin kısa oluşu Osmanlı için büyük bir kayıp teşkil etmektedir. Kendisinin önemi geç de olsa fark edilmiştir.
20 KAYNAKÇA ALTAY, Ahmet, Klasik Dönem Osmanlı Siyasetnâme Geleneğine Genel Bir Bakış, Turkish Srudies Dergisi, Summer 2011, Cilt 6, Sayı 3, s. 1795-1809. BARDAKÇI, Murat, Lûtfi Paşa nın Gerçek Öyküsü, Habertürk Gazetesi (31.05.2013). BAYRAK, M.Orhan, Osmanlı Tarihi Yazarları, Milenyum Yayınları, İstanbul 1982. İPŞİRLİ, Mehmet, Lûtfi Paşa, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2003, Cilt XXVII, s. 234-236. İPŞİRLİ, Mehmet, Asafnâme, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, Cilt III, s. 456. KILIÇ, Ümit, Sadrazam Lutfi Paşa nın Dimetoka Vakfı, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Dergisi, 2007, Sayı 22, s. 109-124. KILIÇ, Ümit, Sadrazam Lutfi Paşa nın Tire Vakfı, Ege Üniversitesi Tarih İncelemeleri Dergisi, Temmuz 2009, Cilt 24, Sayı 1, s. 53-79. KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Lutfi Paşa Asafnâmesi, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1991. TAŞBAŞ, Erdal, Klasik Dönem Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserlerine Kısa Bir Bakış, Akdeniz İnsani Bilimler Dergisi, Aralık 2011, Cilt 1, Sayı 2, s. 213-223. UĞUR, Ahmet, Lutfi Paşa ve Asafnâme, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982.