YAĞIŞ AKIŞ MODELLEMESİ (IHACRES); KONYA KAPALI HAVZASI, KOZANLI VE SAMSAM GÖLLERİ HAVZASI ÖRNEĞİ



Benzer belgeler
KOZANLI (GÖKGÖL) VE SAMSAM GÖLLERİ HAVZASI YAĞIŞ AKIŞ MODELLEMESİ. Murat ÖNCÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ İNŞAAT MÜHENDİSLİĞİ

MOCKUS HİDROGRAFI İLE HAVZA & TAŞKIN MODELLENMESİNE BİR ÖRNEK: KIZILCAHAMAM(ANKARA)

MERİÇ NEHRİ TAŞKIN ERKEN UYARI SİSTEMİ

EK-3 NEWMONT-OVACIK ALTIN MADENİ PROJESİ KEMİCE (DÖNEK) DERESİ ÇEVİRME KANALI İÇİN TAŞKIN PİKİ HESAPLAMALARI

Karadeniz ve Ortadoğu Bölgesel Ani Taşkın Erken Uyarı Projesi

HİDROJEOLOJİ. Hidrolojik Çevrim Bileşenleri Akış ve süzülme. 3.Hafta. Prof.Dr.N.Nur ÖZYURT

HİDROLOJİ DERS NOTLARI

EROZYON MODELİNİN GELİŞTİRİLMESİ & HAVZA VERİTABANININ OLUŞTURULMASI. Doğu Karadeniz Havzasının Su Çerçeve Direktifi Sınıflandırma Sistemi

HİDROLOJİ. Buharlaşma. Yr. Doç. Dr. Mehmet B. Ercan. İnönü Üniversitesi İnşaat Mühendisliği Bölümü

Türkiye nin Yüzey Suyu Kaynakları (Nehirler, Göller, Barajlar) Usul (2008)

Meteoroloji. IX. Hafta: Buharlaşma

T.C. ORMAN ve SU İŞLERİ BAKANLIĞI

İÇİNDEKİLER 1 AMAÇ Su Temini ( Su Potansiyeli ) Barajlarda Su Temini Göletlerde Su Temini... 3

HİDROLOJİ Doç.Dr.Emrah DOĞAN

AKARSULARDA KİRLENME KONTROLÜ İÇİN BİR DİNAMİK BENZETİM YAZILIMI

2016 Yılı Buharlaşma Değerlendirmesi

İSTANBUL BOĞAZI SU SEVİYESİ DEĞİŞİMLERİNİN MODELLENMESİ. Berna AYAT. İstanbul, Türkiye

Entegre Su Havzaları Yönetimi

Hidroloji Disiplinlerarası Bir Bilimdir

TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALAR

3. ULUSAL TAŞKIN SEMPOZYUMU M OGAN VE EYMİR GÖLLERİ SU KONTROL YAPILARI İLE İNCESU SEL KAPANININ TAŞKIN PERFORMANSI DEĞERLENDİRMESİ

Yüzeysel Akış. Giriş

İSTANBUL DERELERİNİN TAŞKIN DEBİLERİNİN TAHMİNİ ESTIMATION OF FLOOD DISCHARGE IN ISTANBUL RIVERS

SU MÜHENDİSLİĞİNE GİRİŞ YRD. DOÇ. DR. FATİH TOSUNOĞLU

BÜYÜK MELEN HAVZASI ENTEGRE KORUMA VE SU YÖNETİMİ. Prof. Dr. İzzet Öztürk İTÜ Çevre Mühendisliği Bölümü

3. Ulusal Taşkın Sempozyumu, Nisan 2013, İstanbul

Hazne Hacminin Belirlenmesinde Farklı Yöntemlerin Değerlendirilmesi: Afyonkarahisar Sandıklı Kızılca Barajı Örneği

508 HİDROLOJİ ÖDEV #1

YÜZEYSULARI ÇALIŞMA GRUBU

Hidrolojik Erken Uyarı Sistemleri ve DSİ Genel Müdürlüğü Uygulamaları

sayısal haritalardan taşkın tahmin we erken uyars sistemlerinde yararlanma

Havza. Yağış. Havza. sınırı. Havza. alanı. Akarsu ağı. Akış Havzanın çıkış noktası (havzanın mansabı) Çıkış akımı

Iğdır Aralık Rüzgâr Erozyonu Önleme Projesi

BÖLÜM-1 HİDROLOJİNİN TANIMI VE ÖNEMİ

Hidrograf. Hiyetograf. Havza. Hidrograf. Havza Çıkışı. Debi (m³/s) Zaman (saat)

Bursa İl Sınırları İçerisinde Kalan Alanların Zemin Sınıflaması ve Sismik Değerlendirme Projesi

HİDROJEOLOJİ. Hidrolojik Çevrim Bileşenleri Buharlaşma-Yağış. 2.Hafta. Prof.Dr.N.Nur ÖZYURT

TARIMSAL DRENAJ HAVZALARINDA SU BÜTÇESİ HESABI: SEYHAN ALT HAVZASI ÖRNEĞİ

2229 Ayrıntılı Etkinlik Eğitim Programı SAAT/ GÜN

HEC serisi programlarla Ardışık barajların taşkın önleme amaçlı işletilmesi Seyhan Havzasında Çatalan-Seyhan barajları örneği

Ders Kitabı. Doç. Dr. İrfan Yolcubal Kocaeli Üniversitesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü htpp:/jeoloji.kocaeli.edu.tr/

TAŞKIN YÖNETİMİNDE MODELLEME ÇALIŞMALARI

TARIM VE KÖYİŞLERİ BAKANLIĞINDA COĞRAFİ BİLGİ SİSTEM TARIMSAL ÜRETİMİ GELİŞTİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜNDE TAMAMLANMIŞ VEYA MEVCUT OLAN ÇALIŞMALAR

T.C. BALIKESĠR ÜNĠVERSĠTESĠ FEN-EDEBĠYAT FAKÜLTESĠ COĞRAFYA BÖLÜMÜ HAVZA YÖNETĠMĠ DERSĠ. Dr. ġevki DANACIOĞLU

MEKANSAL BIR SENTEZ: TÜRKIYE. Türkiye nin İklim Elemanları Türkiye de İklim Çeşitleri

TÜRKİYE NİN İKLİMİ. Türkiye nin İklimini Etkileyen Faktörler :

TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALAR

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDEKİ HİDROMETRİK ÇALIŞMALAR

SIZMA SIZMA. Yağışın bir kısmının yerçekimi, Kapiler ve moleküler gerilmeler etkisi ile zemine süzülmesi sızma (infiltrasyon) olarak adlandırılır

İçerik. Türkiye de Su Yönetimi. İklim Değişikliğinin Su Kaynaklarına Etkisi Çalışmaları

Tablo 4.2 Saat Yağış yüksekliği (mm)

CBS DESTEKLİ TAŞKIN ALANLARININ BELİRLENMESİ: KAVAKÖZÜ DERESİ ÖRNEĞİ GIS AIDED DETERMINATION OF FLOOD AREAS: KAVAKÖZÜ CREEK CASE STUDY

Akarçay Sinanpaşa Alt Havzası Akım Verilerinin Yağış Parametresine Bağımlılık Haritası

COĞRAFYA-2 TESTİ. eşittir. B) Gölün alanının ölçek yardımıyla hesaplanabileceğine B) Yerel saati en ileri olan merkez L dir.

UYDU KAR ÜRÜNÜ VERİLERİYLE TÜRKİYE İÇİN BÖLGESEL VE MEVSİMSEL KARLA KAPLI ALAN TREND ANALİZİ

4.5. DÖNEN SULAR İŞLETME ÇALIŞMALARI PROJE TAŞKIN DURUMU Taşkın Yinelenme Hidrografları Gözlenmiş Akımlard

İKLİM DEĞİŞİKLİĞİNİN SU KAYNAKLARINA ETKİSİ PROJESİ

Türkiye de iklim değişikliği ve olası etkileri

GÜNEŞ ENERJİSİ II. BÖLÜM

18. ESRI KULLANICILAR KONFERANSI

ArcGIS ile Su Yönetimi Eğitimi

Yüzeysel Akış. Havza Özelliklerinin Yüzeysel Akış Üzerindeki Etkileri

ArcGIS ile Tarımsal Uygulamalar Eğitimi

Türkiye deki karla kaplı alanların uydulardan takibi ve uzun yıllar trend analizi

EROZYONUN KANTİTATİF OLARAK BELİRLENMESİ. Dr. Şenay ÖZDEN Prof.Dr. Nuri MUNSUZ

FIRAT HAVZASI AKIMLARINDA GÖRÜLEN TRENDLERİN NEDENLERİNİN ARAŞTIRILMASI

BÖLÜM 3 BUHARLAŞMA. Bu kayıpların belirlenmesi özellikle kurak mevsimlerde hidrolojik bakımdan büyük önem taşır.

Coğrafi Bilgi Sistemleri Yardımıyla Anlık Birim Hidrografların Elde Edilmesi

Nakayasu sentetik birim hidrograf metodunun Türkiye havzalarında kullanılabilirliğinin incelenmesi: Göksu Nehri Havzası örneği

Tablo : Türkiye Su Kaynakları potansiyeli. Ortalama (aritmetik) Yıllık yağış 642,6 mm Ortalama yıllık yağış miktarı 501,0 km3

BİTKİ SU TÜKETİMİ 1. Bitkinin Su İhtiyacı

ÇAKÜ Orman Fakültesi, Havza Yönetimi ABD 1

TÜRKİYE DE TAŞKIN GERÇEĞİ VE METEOROLOJİK ERKEN UYARI SİSTEMLERİ

Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi TÜRKİYE 10. ENERJİ KONGRESİ ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNÜN ENERJİ TALEBİNİN MODELLENMESİ VE SÜRDÜRÜLEBİLİR POLİTİKALAR

Yeşilırmak Havzası Taşkın Yönetim Planının Hazırlanması Projesi

PROJE AŞAMALARI. Kaynak Envanterinin Oluşturulması. Emisyon Yükü Hesaplamaları

COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ

Türkiye nin Su Potansiyelinin Belirlenmesi Çalışmaları

Bahar. Hidroloji. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL. Yrd. Doç. Dr. Burhan ÜNAL Bozok Üniversitesi n aat Mühendisli i Bölümü 1.

Karadeniz Ve Ortadoğu Ani Taşkın Erken Uyarı Projesi

T.C. ÇEVRE VE ORMAN BAKANLIĞI Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü A. GENEL BİLGİLER

Ürkmez Barajı Çarpıtılmış Modelinde Ani Göçme Sonucu Oluşan Taşkın Dalgalarının Deneysel Araştırılması

ORMAN YOLLARININ UZAKTAN ALGILAMA VE CBS İLE PLANLANMASININ DEĞERLENDİRİLMESİ

TARIMSAL YAPILAR VE SULAMA

Türkiye de Rüzgar Enerjisi. Hakan Şener AKATA ETK Uzm. Yard.

GÜNEYBATI KARADENİZ DALGA VERİLERİ İLE PARAMETRİK DALGA MODELLEMESİ

T.C. ORMAN VE SU İŞLERİ BAKANLIĞI Meteoroloji Genel Müdürlüğü DEĞERLENDİRMESİ MAYIS 2015-ANKARA

TÜRKİYE ULUSAL HİDROLOJİ KOMİSYONU YÜRÜTME KURULU TOPLANTISI ve ÇALIŞTAYI

BUHARLAŞMA. Atmosferden yeryüzüne düşen yağışın önemli bir kısmı tutma, buharlaşma ve terleme yoluyla, akış haline geçmeden atmosfere geri döner.

DERS BİLGİLERİ HİDROLOJİ VE SU YAPILARI CE CE 252 Fluid Mechanics and Hydraulics. Yrd. Doç. Dr. M. Adil Akgül

UZAKTAN ALGILAMA VE CBS YÖNTEMLERİ KULLANILARAK AKIŞ EĞRİ NUMARALARINDAN EŞEN ÇAYI HAVZASI İÇİN TAŞKINLARIN BELİRLENMESİ

Baraj Yıkılması Sonrasında Taşkın Yayılımının Sayısal Modeli. Ürkmez Barajı

ALANSAL VARİOGRAM YÖNTEMİ İLE KISA SÜRELİ RÜZGAR ENERJİSİ TAHMİNİ 4. İZMİR RÜZGAR SEMPOZYUMU

YAĞIġ-AKIġ ĠLĠġKĠSĠNĠN MODELLENMESĠNDE YSA KULLANIMININ DEĞERLENDĠRĠLMESĠ: ORTA FIRAT HAVZASI UYGULAMASI

Horzumalayaka-ALAŞEHİR (MANİSA) 156 ADA 17 PARSEL DOĞAL MİNERALLİ SU ŞİŞELEME TESİSİ NAZIM İMAR PLANI AÇIKLAMA RAPORU

IĞDIR ARALIK RÜZGÂR EROZYONU ÖNLEME PROJESİ İZLEME RAPORU

SU YILI ALANSAL YAĞIŞ DEĞERLENDİRMESİ

SEYDİSUYU HAVZASINDAKİ YAĞIŞ, SICAKLIK VE BUHARLAŞMA DAĞILIMLARININ UZAKLIĞA BAĞLI TAHMİNLEME YÖNTEMLERİ İLE HARİTALANMASI

AKDENİZ ÜNİVERSİTESİ ÇEVRE MÜHENDİSLİĞİ BÖLÜMÜ KATI ATIK YÖNETİMİ PROJESİ

HİDROLOJİK DÖNGÜ (Su Döngüsü)

Transkript:

YAĞIŞ AKIŞ MODELLEMESİ (IHACRES); KONYA KAPALI HAVZASI, KOZANLI VE SAMSAM GÖLLERİ HAVZASI ÖRNEĞİ İbrahim Gürer 1, Murat Öncü 2 Özet Konya Kapalı Havzası, kuraklık tehlikesi nedeniyle, su kaynaklarının etkin, verimli ve sürdürülebilir olarak yönetilmesi açısından önemli bir bölgedir. Bu çalışmada, Konya Kapalı Havzasının bir alt havzası olan Kozanlı (Gökgöl) ve Samsam Gölleri Havzasında, kuraklık analizleri sonrasında belirlenen kalibrasyon sürelerindeki eksik akım verilerinin tamamlanması amacıyla hidrografların benzeşimi üzerine çalışılmıştır. Yağışları akışa dönüştürmede kullanılan Identification of Unit Hydrographs and Component Flows From Rainfall, Evaporation and Streamflow Data (IHACRES) yağış-akış modelleme programı uygulanmıştır. IHACRES programı değişken olarak; günlük sıcaklık, yağış ve ölçülen akım değerlerine ihtiyaç duymaktadır. Modelleme yapılırken ihtiyaç duyulan havza alanı, raster verilerinin ARC- GIS programının alt modülü olan ARCHYDRO programı ortamında sorgulanması sonucu belirlenmiştir. IHACRES de kullanılan değişkenler ölçülen akım verileriyle modellenen akım verileri arasında en iyi uyumu verecek şekilde uyarlanmıştır. Benzeşim çalışmaları, havzaya ait kuraklık analizleri yapılması sonrasında belirlenen kalibrasyon dönemlerine göre yapılmıştır. Yapılan analizler sonucu benzeşim çalışmalarında beş durum ele alınmış ve belirlenen durumlara göre IHACRES programı ile yapılan modelleme sonucunda benzeşim yapılan hidrograflar arasında genel olarak uyum gözlemlenmesine rağmen özellikle kurak dönemlerde uyumsuzluklar gözlenmiştir. 1. Giriş Hidrolojik çalışmalardaki mevcut su miktarının belirlenmesi, ilerleyen yıllarda su kaynakları potansiyelinin etkin ve verimli yönetilmesi açısından çok önemlidir. Ancak hidrolojik verilerin değişkenliklerinden dolayı meydana gelen belirsizlik vb. diğer faktörler çalışmaları zorlaştırır veya güvensiz konuma getirir. Hidrolojik verilerin belirsizliğine ve hidrometeorolojik analizler için yeterli veriye sahip olunmaması nedeniyle su miktarındaki meydana gelen ani değişikliklerin meydana getirdiği problemlere çözümler üre- 1 Prof.Dr.Gazi Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Maltepe, Ankara - gurer@gazi.edu.tr 2 İnş.Y.Müh.Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü - oncumurat@hotmail.com II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır - 261 -

Yağış Akış Modellemesi (Ihacres); Konya Kapalı Havzası, Kozanlı ve Samsam Gölleri Havzası Örneği tilememektedir. Bu nedenle, akımların modellenmesi, su kaynaklarının ileriye yönelik kullanımı bakımından büyük önem taşımaktadır. Ölçülen akım değerlerinin doğruluğu, havzaya ait fiziksel parametrelerin tahmini ve akım değerlerinin tahmin edilmesinde çeşitli yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemlerden biri, kapalı kutu modeli olan Identification of Unit Hydrographs and Component Flows From Rainfall, Evaporation and Streamflow Data (IHACRES) programının modelleme yapılarak bölgeye uygulanmasıdır. IHACRES programı, havzaya düşen yağış miktarına göre akışa geçecek yağış miktarının hesabına dayanmaktadır. Program modelleme yaparken ölçülen yağış, sıcaklık ve akım değerlerine ihtiyaç duymaktadır. 2. Çalışma Alanı Bu çalışma kapsamında, Konya Kapalı Havzası nda bulunan Kozanlı (Gökgöl) ve Samsam Gölü alt havzası incelenmektedir. Çalışma alanı Haymana ilçesindeki Hacıdere ve Şekil 1 - Kozanlı (Gökgöl) ve Samsam Gölleri havzası nın coğrafi konumu ve sayısal yükseklik modeli - 262 - II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır

İbrahim Gürer, Murat Öncü Kuyu derelerinden başlayarak Samsam Tahliye Kanalı üzerinden; Pazarözü deresine kadar devam eden kısımdır. Bu alan, Konya ilinin kuzeyinde, şehir merkezine yaklaşık olarak 150 km mesafede, 38 45-39 23 kuzey enlemleri ile 32 35-33 02 doğu boylamları arasında yer almaktadır (Şekil 1). Şekil 2 de havza içerisindeki Samsam Gölü ve Kozanlı (Gökgöl) göllerinin olduğu bölgedeki yerleşim yerleri, ulaşım bilgileri ve göller arasında su geçişini sağlayan tahliye kanalını belirten vaziyet planı gösterilmektedir. Planda belirtilen Samsam tahliye kanalının uzunluğu yaklaşık olarak 35 km dir. Havza içerisindeki göllerden biri olan Samsam gölü, Kulu İlçesinin 25 km. güneybatısında Konya ile Ankara illeri arasındaki sınır bölgede bulunmaktadır. Yapılan tahliye kanalı nedeniyle Hacı deresinden gelen sular Samsam gölüne boşalmadan Kozanlı (Gökgöl) Gölüne akıtılmaktadır. 1992 yılında yapılan ölçümde gölün orjinal boyutu 830 ha dır. Şekil 3 de belirtildiği gibi Samsam gölü yeraltı suyu, birkaç küçük dere ve yağışlarla beslenen küçük, sığ bir tatlı su gölüdür. Havza içerisinde bulunan diğer göl olan Kozanlı (Gökgöl) gölü ise Kulu İlçesinin 20 km. batısında, Kozanlı Beldesi sınırları içerisindedir. Şekil 4 de gösterilen gölün 1993 yılında yapılan ölçümde orjinal boyutu 650 ha iken gölün şu andaki boyutu 50 ha civarındadır (Konya İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004). Şekil 2 - Kozanlı (Gökgöl) ve Samsam gölleri vaziyet planı (Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2010) II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır - 263 -

Yağış Akış Modellemesi (Ihacres); Konya Kapalı Havzası, Kozanlı ve Samsam Gölleri Havzası Örneği Şekil 3 - Tahliye kanalı ve Samsam gölünün suyunun çekilmesi sonucu çoraklaşan topraklar Şekil 4 - Kozanlı (Gökgöl) gölünden bir görünüm 3. Ihacres Modeli IHACRES modeli, yağış, sıcaklık / buharlaşma ve ölçülen akım değerlerini kullanarak modellenen birim hidrografı ve akım değerlerinin bileşenlerini belirleyen bir programdır. IHACRES yağış-akış süreçleri iki modülle temsil edilir. Bu modüller, doğrusal olmayan ve doğrusal modüllerdir. Doğrusal olmayan modülle, yağış ve sıcaklık verilerinden (veya terleme ve buharlaşma tahminlerinden) etkili yağış değeri belirlenir; doğrusal modülle ise etkili yağış ve ölçülen akım verileri arasındaki doğrusal ilişkiye göre de modelleme yapılır (Littlewood ve diğ., 1994). Doğrusal olmayan modül formülasyonunda, akışa geçebilecek etkili yağış miktarı olan P e değeri; P o Ölçülen yağış, c kavramsal bir havzanın zemin nemi indeksi 1 (doygunluk) e ulaştığı andaki zemin ıslaklık miktarı, l zemin nemi indeksi eşiği, ф k zemin nemi ve p zemin nemi ile etkili yağış üssel dağılım bağlantısı parametreleri kullanılarak oluşturulan, - 264 - II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır

İbrahim Gürer, Murat Öncü formülü ile belirlenir [4]. Modelleme çalışmaları yapılırken zemin nemi indeksi değeri (l=0) ve zemin nemi ile etkili yağış üssel dağılım bağlantısı değeri ise (p=1) olarak kabul edilmiştir. Zemin nemi ф k, bir önceki dönemin zemin neminde meydana gelen ıslaklık azalımı sonrasında belirlenen değer ile yağışın toplanmasıyla belirlenmektedir. Zemin nemi hesaplamak için tasarlanan formülasyonda, τ k sıcaklığa bağlı havza ıslaklık azalım oranını, ф k-1 de bir önceki güne ait zemin nemi değerini ifade etmektedir (Ye ve diğ., 1998). (1) (2) 1 nolu formülde belirtilen ф k değerini hesaplamak için geliştirilen 2 nolu formüldeki parametrelerden biri olan τ k zeminde meydana gelen buharlaşma ve sızma olayları nedeniyle meydana gelen ıslaklık azalım oranını, t k ölçülen sıcaklığı, τ w referans sıcaklığa bağlı havza ıslaklık azalım oranını, f buharlaşma oranına bağlı sıcaklık değişimini ve t r de referans sıcaklığı parametrelerini ifade etmektedir (Ye ve diğ., 1998). Hesaplanan etkili yağış değerinin ardından; doğrusal modül formülasyonunda ise bu yağış değeri ile doğrusal bir ilişki kurulmak suretiyle akışa geçecek yağış değeri belirlenmektedir (3). Bu modülde hesaplama yapılabilmesi için akış tipi ve hazne depolama şeklinin belirlenmesi gerekmektedir. IHACRES yağış akış modellemesinde hızlı akış ve yavaş akış olmak üzere iki bileşen olarak düşünülmüştür (Ye ve diğ., 1998). Bu iki bileşken hazne depolama şekli olarak paralel veya seri olarak birbiriyle bağlanabilir (Şekil 5). (3) Şekil 5 - Drenaj Havzası biriktirme davranışları (Ye ve diğ., 1998) Doğrusal modül formülasyonunda ise Q k-1 bir önceki zamana dilimi (Günlük) ne ait akım değeri, akım şekli, hazne depolama şekli, birim hidrograf geri çekilme oranı ve etkili yağış değeri kullanılarak, Q k hesaplama yapılacak güne ait akım değeri, belirlenmekte- (4) II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır - 265 -

Yağış Akış Modellemesi (Ihacres); Konya Kapalı Havzası, Kozanlı ve Samsam Gölleri Havzası Örneği dir (Ye ve diğ., 1998). 4 nolu formüldeki a değeri akım geri çekilme oranını, b akım geri çekilme oranına bağlı olarak etkili yağışın maksimum değerinin kesir değerini ifade etmektedir. Akım değerlerinin hesaplanmasında kullanılan a ve b değerleri, farkı dönemlerde meydana gelen yağış olaylarına göre belirlenen çekilme eğrilerinin birleştirilmesi sonrası oluşturulan ortak çekilme eğrisine göre belirlenir (Whitehead ve diğ., 1975). 4. Çalışma Aşamaları ve Kullanılan Yöntemler Çalışmaya ilk olarak, Kozanlı(Gökgöl) ve Samsam Gölleri Havzasının sınırını belirlemek amacı ile bilgisayar ortamında Coğrafi Bilgi Sistemleri içerikli bir program olan ARCH- YDRO ile sorgulama gerçekleştirilmiştir. Bu çalışmayı yapabilmek amacıyla kullanılan ölçeği 1/25 000 olan raster veri tipindeki topoğrafik haritalar, Çevre ve Orman Bakanlığı Bilgi İşlem Daire Başkanlığından temin edilmiştir. IHACRES yağış akış modellemesi analizlerinin yapılabilmesi için çalışma alanının büyüklüğü, günlük yağış, sıcaklık ve akım değerlerinin bilinmesi gerekmektedir. Çalışma alanını temsil eden yağış ve sıcaklık verilerinin belirlenmesi için yapılan çalışmalarda, alan içerisinde meteoroloji gözlem istasyonu (MGİ) bulunmaması nedeniyle havza etrafındaki MGİ lere ait noktasal yağış verileri girdi alınarak Thiessen Metodu nun uygulanmasıyla havzayı temsil edebilecek alansal yağış verileri hesaplanmıştır. Thiessen metodu hesaplamasında kullanılacak yağış verileri, Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü(DMİ) ne ait Kulu, Cihanbeyli ve Haymana MGİ istasyonlarından, sıcaklık verileri ise havza ortalama kotuna (1000 m) en yakın kota sahip olan Kulu MGİ (1010 m) istasyonu verilerinden elde edilmiştir. Havza içerisinde DSİ tarafından ölçüm yapılan akım değerleri ise Gazi Üniversitesi Mühendislik Fakültesi ile DSİ arasında yapılan Kozanlı (Gökgöl) ve Samsam Göllerinde İklim Değişikliği Nedeniyle Meydana Gelen Değişikliklerin Hidrolojik Olarak İncelenmesi konulu protokol kapsamında temin edilmiştir. Havzayı akım rejimi açısından temsil eden Pazarözü Deresi üzerinde Karadağ köprüsü, Kırklar yaylası köprüsü ve Tollar yaylası olmak üzere farklı üç noktada akım gözlem noktası bulunması nedeniyle, her bir noktada müteferrik ölçümler yapılmıştır. Ölçüm istasyonlarıyla ilgili bilgiler Tablo 1 de, konumları ise Şekil 6 da gösterilmiştir. İstasyon No: Tablo 1 - Araştırma havzası mevcut akım gözlem istasyonları Dere Adı: İstasyonun Adı: Gözlem Süresi: Gözlem Süresi (Yıl) Drenaj Alanı (km 2 ) - Pazarözü Karadağ Köprüsü 1989-1991 3 1450 - Pazarözü Kırklar Yaylası 1998-2000 3 1535 - Pazarözü Tollar Yaylası 1985-1986 2 1542 12-138 Sırçasaray Sırçasaray 1977-2005 33 294,5 Tablo 1 de belirtildiği gibi kalibrasyon dönemlerinde kullanılacak Pazarözü deresine ait akım verilerinde eksiklikler bulunmaktadır. Bu amaçla araştırma havzası na ait yağış akış modellemesi yapılabilmesi için akış verilerindeki eksiklikleri gidermek büyük önem taşımaktadır. Bu çerçevede yapılan çalışmada ilk önce havza içerisindeki Pazarözü de- - 266 - II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır

İbrahim Gürer, Murat Öncü Şekil 6 - Araştırma havzası ve civarındaki ölçüm istasyonlarının konumu resi ve komşu alt havza içerisindeki Sırçasaray deresine ait akım değerlerinin özellikleri zaman serileri yardımıyla ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu iki derenin verilerinin, eksik akım verilerini tamamlamak için belirlenen korelasyon denklemlerini oluşturmak için kullanılmasının gerekçesi ise iki komşu havzada görülen bitki örtüsü, toprak yapısı ve yağış rejiminin aynı karakteristik özellik gösteriyor olmasıdır. Bitki örtüsü çeşitliliği bakımından iki havzada da bozkır bitki örtüsü gözlenirken, toprak yapısı bakımından da her iki bölgede Kestane-Kahverengi toprak yapısı görülmektedir. Ölçülmeyen akım verilerinin belirlenmesi için Pazarözü deresinin 8 yıllık ortalama aylık akım zaman serileri kullanılarak Sırçasaray deresine ait 29 yıllık ortalama akım zaman serileri oluşturulmuştur. Bu zaman serileri üzerinde korelasyon bağlantıları yapılması sonrasında belirlenen regresyon denklemlerine göre elde edilen veriler analiz yapılmaya hazır hale getirilmiştir. Akım verisi türetme hesaplamalarında, Sırçasaray deresi AGİ nu bağımsız değişken (X), Pazarözü deresi AGİ ları bağımlı değişken (Y) olarak kabul edilmiştir. Her iki AGİ nda ortak gözlem alınan yıllara göre kalibrasyon analizleri yapılması sonrasında Pazarözü ve Sırçasaray derelerinin özellikle kış ve bahar aylarında, Balkanlar dan kaynaklanan cephe yağışının etkisi altında bulundukları ve havza özellikleri benzer olduğu için akım değerleri arasında da bu dönemlerde yakın bir ilişkinin var olduğu Tablo 2 de görülmektedir. II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır - 267 -

Yağış Akış Modellemesi (Ihacres); Konya Kapalı Havzası, Kozanlı ve Samsam Gölleri Havzası Örneği Tablo 2 - AGİ birebir korelasyon tablosu Akım İstasyonları Birebir Korelasyon Tablosu İstasyon Adı (X) Korele Edilen Katsayı Denklemi İstasyon (Y) R 2 Sırçasaray Kırklar Yaylası 0,8588 Y= -0,0502X 2 + 1,0045X + 0,0017 Sırçasaray Karadağ Köprüsü 0,8868 Y=-0,157X 2 + 1,0809 X -0,0072 Sırçasaray Tollar Yaylası 0,8474 Y= -0.0142X 2 +1,0107 + 9E-05 5. Analiz Sonuçları Ölçülen akım ve yağış verilerinin olduğu 1990 ve 2004 arası su yıllarını kapsayan dönemde modelin analiz yapması için belirlenmesi gereken kalibrasyon dönemleri, Eşlenik Yağış İndeksi, Standart Yağış İndeksi ve Yağmur Anomali İndeksi kuraklık analizi metotlarının kullanılmasıyla, birbirini takip eden kurak ve yağış mevsimlerin tespit edilmesi sonucu belirlenmiştir (Tablo 3). Tablo 3 - Kuraklık analizi metotlarının ortak çizelgesi Tablo 3. incelendiğinde her üç kuraklık analiz metodunun uyumlu sonuç verdiği görülmüştür. Kuraklık analizleri sonrasında belirlenen kalibrasyon dönemlerine göre, akım verilerinin IHACRES tarafından modellemesi iki yolla gerçekleştirilmiştir. Bunlardan birincisi, yağış, sıcaklık ve ölçülen-korelasyon sonucu uyarlanan akım verilerinin kullanılması sonucu yapılan modelleme; ikincisi ise aynı akım rejimi özelliği gösterdiği kabul edilen Pazarözü deresi ile Sırçasaray deresinin ortak ölçüm alınan dönemlerde korelasyon yöntemi ile tahmin edilen akım verilerinin, akım verisi ölçülen kurak ve yağışlı dönemlerde model tarafından tespit edilen havzayı temsil eden fiziksel parametreler ile birlikte uygulanması sonucu yapılan modellemedir. Başlangıç aşamasında modelleme yapılacak kalibrasyon dönemleri için, programın belirlediği parametre değerleri (c, f, t r, τ w, p, l) belirlenerek analizler yapılmıştır. Ancak, sonraki aşamada model tarafından yapılan iterasyonlar sonrasında ölçülen akım verileri ile modellenen akım verileri arasındaki uyumu en iyi derecede sağlayacak şekilde parametre değerleri belirlenmiştir. Kuraklık analizleri sonucu belirlenen kalibrasyon dönemleri, kurak-yağışlı dönem için (Durum 1a,1b,1c), yağışlı dönem için (Durum 2) ve kurak dönem için (Durum 3) olarak adlandırılmıştır. Durum 1 koşturması içerisinde direkt hav- - 268 - II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır

İbrahim Gürer, Murat Öncü zayı temsil eden Pazarözü deresinden veri alınarak analizleri yapılan Durum 1a (yağışlı dönem) ve Durum 1b (kurak dönem) koşturmaları, Durum 1a koşturması sonucu yağışlı dönem için belirlenen fiziksel parametrelerin kullanılması ile aynı yağış rejimi etkisinde bulunan Sırçasaray deresinin verilerinin korelasyonu sonucu elde edilen veriler ile de Durum 1c (yağışlı dönem) koşturması adı altında analizler yapılmıştır (Şekil 7,8,9). Şekil 7 - (1989 1990) su yılları için yapılan Durum 1a koşturması sonucu ulaşılan hidrograf benzetimi Şekil 8 - (1991) su yılı için yapılan Durum 1b koşturması sonucu ulaşılan hidrograf benzetimi II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır - 269 -

Yağış Akış Modellemesi (Ihacres); Konya Kapalı Havzası, Kozanlı ve Samsam Gölleri Havzası Örneği Şekil 9 - (1992 1993) su yılları için yapılan Durum 1c koşturması sonucu ulaşılan hidrograf benzetimi 1994-1999 su yılları arasındaki dönemi içeren kalibrasyon süresi; Durum 2 koşturması adı altında incelenmiş olup; koşturma işleminde kullanılan parametre değerleri, aynı yağışlı dönem özelliği gösteren Durum 1a koşturmasındaki parametre değerleri kullanılarak belirlenmiştir (Şekil 10). Yapılan koşturma işleminde de bu döneme ait akım verileri, Sırçasaray deresinin verilerinin korale edilmesi sonucu belirlenen verilerdir. Şekil 10 - (1994 1999) su yılları için yapılan Durum 2 koşturması sonucu ulaşılan hidrograf benzetimi - 270 - II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır

İbrahim Gürer, Murat Öncü 2000-2004 su yılları arasındaki dönemi içeren kalibrasyon süresi; Durum 3 koşturması adı altında incelenmiş olup; yapılan koşturma işlemi sonrasında belirlenen parametre değerleri direkt ölçüm alınan dönem olan 1999-2001 yılları arasındaki kurak dönem için yapılan analiz sonucu belirlenen parametre değerleridir (Şekil 11). Bu koşturmada 1999-2001 yılları için programa yüklenen veriler direkt ölçüm yapılan dönemden, diğer veriler ise Sırçasaray deresi verilerinden korale edilerek bulunan verilerden sağlanmıştır. Şekil 11 - (1999 2004) su yılları için yapılan Durum 3 koşturması sonucu ulaşılan hidrograf benzetimi 6. Sonuçlar ve Öneriler Yapılan modellemeler sonucunda, IHACRES yağış-akış modelinin araştırma havzasına uygulanması aşamasında, yağışlı dönemlerdeki ölçülen akım değeri ile modellenen akım değerleri arasındaki uyum değerlerinin, kurak dönemlerdeki uyum değerlerine göre daha yüksek seviyede olduğu görülmektedir. Akım verilerine ilişkin eksiklikleri tamamlamak noktasında ise IHACRES yağış-akış modelinin kullanılması sonrasında ölçülen ve korelasyon yöntemiyle tamamlanan akım değerleri ile IHACRES modelinin belirlediği akım değerleri arasındaki uyum düzeyinin yüksek olması nedeniyle bu konuda yapılacak benzer çalışmalarda da modelin uygulanabileceği görülmektedir. Model ile yapılan analiz çalışmalarında akım değerlerinin pik seviyede olduğu zamanlarda, modellenen akım değerleri ile ölçülen akım değerleri arasındaki uyumun daha düşük olduğu tespit edildiğinden, modelin tüm zamansal koşullara uygun şekilde hesaplama yapabilecek şekilde tasarlanması gerekmektedir. Bunun için modele, Akım belirlemede kullandığı mevcut parametrelere ek olarak yeni parametreler (bitki örtüsünün çeşitliliği, zeminin sızma kapasitesi vd.) in eklenmesi, Havzanın hidrolojik özelliklerine ve akarsu rejimlerinin benzerliğine göre havzayı temsil edebilecek alt havzalar için de akım modellemeleri yapacağı ek modüllerin tasarlanması, II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır - 271 -

Yağış Akış Modellemesi (Ihacres); Konya Kapalı Havzası, Kozanlı ve Samsam Gölleri Havzası Örneği Kar erimesi ile ilgili de hesaplamaları da yapabilecek ek formülasyonlarında tasarlanması gerekmektedir. Kaynaklar [1] http://www.kulturturizm.gov.tr/trigenel/belgegöster.aspx?f6e10f8892433cff7e E1F1486EE5030A6B896F16D985D5D [2] Konya Valiliği, 2004 Yılı İl Çevre Durum Raporu, Konya İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 69-71 (2004). [3] Littlewood, I.G., Jakeman, A.J., A new method of rainfall-runoff modelling and its applications in catchment hydrology. Environ. Mod, 143-171.(1994). [4] Ye W., Jakeman A.J, Young P.C, Identification of improved rainfall-runoff models for an ephemeral low-yielding Australian catchment, Environmental Modelling and Software, 59-74 (1998). [5] Whitehead, P.G., Young, P.C., Hornberger, G.H., A systems model of stream flow and water quality in the Bedford-Ouse River., I: Streamflow modelling. Water Res.13, 1155-1169 (1979) - 272 - II. Su Yapıları Sempozyumu - 16-18 Eylül 2011, Diyarbakır