A. Spivakovsky ve V. Dyachkov GÖTÜRÜCÜLER (KONVEYORLER) VE İLGİLİ DONATIMI Çeviren Ali Münir CERÎT - Mak. Y. Müh. 2. BASKI ANKARA - 1984
BÖLÜM XX GÖTÜRME MAKİNALARININ KULLANIM YERLERİ Bundan önceki bölümlerde götürme makinalarının bazı türleri incelendi. Malzeme taşıma, yükleme ve boşaltma işlemlerini mekanikleştirmek için, genellikle bir ya da değişik türlerden bir dizi götürme makinası kullanılır. Bu makinalar süreç donatımı ile bağlantılı olarak çalışırlar. Malzeme iletim problemleri, en etkin biçimde, tam mekanikleştirme ile çözümlenir. Tam mekanikleştirme deyiminden, el işlerinin yerini makinaların almasını ve tüm malzeme akışı boyunca, bütün yapım süreçlerinin makina-donatımı ile bunlara malzeme taşıyan donanımın doğru biçimdeki uyumunu anlıyoruz. Etkin bir mekanikleştirilmiş taşıma donanımında insan gücü, yalnızca makinaların denetlenmesine ve bakımına indirgenmiştir. Tam mekanikleştirilmiş bir kuruluş için makina seçmekte ilk adım, bu makinanın üretimde kullanılan diğer makinalarla kapasite, çalışma ilkeleri, malzemenin ufalanmadan taşınma derecesi, vb. bakımlarından uyumunu sağlamaktır. Zorunlu durumlarda, makinaların ve düzeneklerin çalışmasını daha güvenilir duruma getirmek için, kontrol düzeni ve yardımcı donatım da kullanılmalıdır. Mekanikleştirme sonucu, ulusal ekonominin herhangi bir dalındaki her modern fabrika, götürme makinalannı kullanmaktadır. Ne kadar çok çeşitli götürücü kullanıldığını göstermek için büyük sayıda örnek verilebilir. Biz malzeme iletiminde tam mekanikleştirmeye örnek olarak, birkaç karakteristik uygulamayı görelim. A. BİR DÖKÜMHANEDE MEKANİKLEŞTİRİLMİŞ MALZEME İLETİMİ Modem bir dökümhanede başlıca şu malzemeler büyük miktarlarda iletilirler: harman hazırlama ve ergitme bölümünde madenler, katkı maddeleri ve yakıt; kalıplama bölümünde kum, maçalar, boş dereceler ve kalıplar ; maça bölümünde döküm kumu, bağlayıcılar ve hazır maçalar; kum hazırlama bölümünde yanmış kum, yeni kum, kok ve kil; tamamlama (fettling) bölümünde döküm parçaları ve telefler. Bir ton döküm parçası başına ortalama 65-125 ton malzeme taşınır ki bu da dökümhane i- cinde saatte 120-400 tonluk bir yük trafiğine eşittir. Bunun saatte 25-80 tonu tek başına kumdur. Küçük ve orta kır döküm parçaları üreten mekanikleştirilmiş bir dökümhanenin ana götürme makinalan Şekil. 276 da gösterilmiştir. Ana yüklerin taşınma bölümlerini inceliyelim. 399
Şekil. 276- Bir Dökümhanenin Döküm, Kalıplama, Tamamlama ve Kum Hazırlama Bölümlerindeki Ana Götürücülerin Yerleşim Planı
Kesit FF Şekil.277- Hazır Döküm Kumu İçin Depolama Haznesi (şekii.276 daki FF ve GG Kesitleri;
Kesit KK Şekil.278- Kalıplama Makinalarmın Üstündeki Hazne (Silo) Rampasından Kesit (Şekli.276 da KK kesiti) Hazır döküm kumu 1 silosundan (Şekil. 277) ve 2'tablalı besleyicisi yardımıyla (çapı 1,5 2m) 3 kayışlı götürücüsüne beslenir (kayış genişliği B* 500-600 mm, hızı u= 0,8-1 m/s). Bu da malzemeyi 5 havalandırıcısından geçerek kalıplama makinalarmın (Şekil. 278) üstündeki tekne rampasına giden 4 götürücüsüne (Şekil. 276) aktarır. 1-2,5 m hacmında ve 1,4 m çapındaki 7 yükleme hazneleri rampaların üstündedir ve 6 götürücüsü tarafından döküm kumuyla doldurulurlar. Götürücü, mafsallı sabit 8 alıcıları (Şekil. 276) yardımıyla boşaltılır. Bu alıcılar, elle ya da otomatik olarak, sıra ile devreye sokulurlar. 6 götürücüsünden diğer rampalara kum boşaltmak için 8 alıcısından (Şekil. 276) 9 kayışlı götürücüsüne ara-taşıma yapılır. Kum, bu götürücüden, ikinci bir boşaltma oluğu yardımıyla 10 götürücüsüne, oradan da kalıplama makinalarmın üstündeki 11 haznelerine (Şekil. 279) ya da 12 götürücüsünün uç kasnağının üzerine ve oradan da yukarda anlatılandan daha ağır türdeki kalıplama makinalarmın üstünde bulunan 13 haznelerine götürülür (Şekil. 280). Kum, 11 haznelerine elle ya da otomatik kumandalı mafsallı 8 alıcılanyla, haznelerdeki kum düzeci düştüğü zaman, dağıtılır ve yüklenir. 402
Hazır döküm kumu için kullanılan bütün haznelerin (elle ya da hava silindirleriyle kumanda edilen) çift menteşeli kapaklan vardır ve bu kapaklar düşüleri yönlendirirler. Kum haznelerden, kalıplama maki nal arının tablaları üzerine sıralanmış maça sandıklarına gelir. Kalıplanmış dereceler, yüksek yürüme rayları üzerinde hareket eden havalı yükselticiler yardımıyla hazır kum kalıplarının içine yerleştirilirler. Bu işlem, kalıplan ilgili dökümhane götürücülerine (14,15 ve 16 götürücüleri, Şekil.276 ya bakınız) ileten masuralı götürücülerle yapılır. Kalıplara yerleştirilen maçalar, 17 yüksek götürücüyle maça bölümünden kalıplama makinalan hattına götürülürler. Hazır kalıplar, dökümhane götürücüleriyle, döküm bölümüne götürülürler. Ergimiş demir, ocaktan küçük hacimli (30 litreye kadar) döküm düzeneklerine sahip ve taşıyıcı kancalara asılı potalara beslenir. Potalann asıldığı taşıma kancalan, çift raylı 18 yüksek götürücüsü boyunca, elle hareket ettirilir ve dökümhane götürücüsüne iletilirler. Kalıpların doldurulduğu bölümde, her döküm götürücüsünün yakınma, nareketli bir 19 yükleme tablası (platformu) yerleştirilmiştir. Bu tabla, düz madeni levhalardan paletleri olan bir paletli götürücü olup (genişlik B - 600-700 mm, uzunluk L= 12-30 m), dökümhane götürücüsünün hızına eşit bir hızda hareket eder. Hareketli tabla üzerinde duran işçiler, potadaki ergimiş madenle kalıpları doldururlar. Bu arada kalıplar da dökümhane götürücüsüne doğru yol almaktadırlar. Döküm kalıpları, dökümhane götürücüsüyle soğutma bölümleri yoluyla 20,21 ve 22 sarsma ızgaralarına gönderilir. Sökülme sırasında döküm kalıpları, 23 ve 24 havalı iticilerivle 14 ve 15 dökümhane götürücülerinden 20 ve 21 sarsma ızgaralanna itilir, 14 götürücü bölümünde sarsma kumu, ızgaralar arasından, 25 yeraltı götürücüsünün kayışı üzerine dökülür. Bazı dökümhanelerde normal kauçuklu dokuma kayış kullanılırsa da götürücü kayışı, genellikle ısıya dayanıklı kauçuklu dokuma türüdür. Sıcak döküm parçalan, çelik bir düşü yardımıyla yeraltında çalışan flanşlı baklavalı madeni paletleri bulunan 26 paletli götürücüsüne yüklenir (genişlik B= 800-1000 mm, hız v 0,03-0,05 m/s). Boş dereceler, dökümhane götürücüsünün tablaları üzerine yerleştirilir (ya da bir masuralı götürücünün üzerine) ve kalıplama makinalanna geri gönderilir. Bazı donanımlarda çetin ve işgücü tüketen sarsma işlemleri otomatikleştirilmiştir. Sıcak döküm parçaları 26 götürücüsüyle bodrumdan alınır ve bölüm içinde çalışan 27 yüksek soğutma götürücüsüne yüklenir. Bu götürücü de bunlan, yolda soğutarak, tamamlama (fettling) bölümüne götürür. Aynı şey, 28 kayışlı ve 29 paletli götürücüsü yardımıyla, 15 dökümhane götürücüsü tarafından yapılır (Şekil. 276 ya bakınız). Sıcak döküm parçalan 29 götürücüsünden 27 yüksek götürücüsüne iletilir ve tamamlama bölümüne götürülür. 16 götürücüsünün sarsma bölümünde kalıplar, 30 ve 31 yüksek raylan boyunca hareket eden havalı yükselticilerle (ya da elektrikli palangalarla) 22 ızgarasına iletilir. Boş dereceler, masuralı götürücü yardımıyla, kalıplama makinası hattına dönerler. Sıcak döküm parçalan, birim-içi çalışan 32 yüksek götürücüsü tarafından, tamamlama bölümüne götürülürler ve yolda soğutulurlar. Sarsma 403
g Kesit AA Şekil. 279- Kalıplama Makinalan Üstündeki Haznelerin Rampası ve Dağıtıa Kayışlı GÖtÜrÜCÜŞekil. 276 da AA Kesiti)
kumu 22 ızgaraları arasından flanşlı baklavalı sa t 'dan paletleri olan 33 paletli besleyicisinin üzerine dökülür (genişlik B = 650-800mm, hız ı = O, 16 M/s, Şekil. 282 ye bakınız). Kum 33 besleyicisinden 34 yeraltı kayışlı götürücüsür \t > aktarılır. Sarsma kumu 25, 28 ve 34 boyuna kayışlı götürücülerinden (Şekil. 276 ya biikiniz) enine ve yeraltında çalışan 35 kayışlı götürücüsüne aktarılır ve bu da bu kumu 36' k ayışlj götürücüsüne yükler. Kum ekonomisi sağlamak ve onun dökülüp saçılmasını önleme k için 37, 38 ve 39 yeraltı kayışlı götürücüleri, kalıplama makinası hatlarıyla yan yana yeri eştirilir. Bu götürücüler, ızgaralar arasından kalıplama malkina darının yakınındaki döşemeye dökülen kumu alırlar. Yükleme hazneleri doldurulduktan. sonra 6,10 ve 12 dağıtım götürücüler rinde kalan kum da 37, 38 ve 39 yeraltı götüyücule-rine yüklenir. Sarsma ve taşıma kumu 36 kayışlı götürücüsü tarafındai ı alınır ve kum hazırlama bölümündeki aralıklı kayışlı-kepçeli 40 yükselticisine (kepçe ge. nişliği B = 350 mm, kayış genişliği Bj = 400 mm, derin kepçeler ve hız ı; 1,25 m/s) vt >rilir. Aktarma donanımı o şekilde düzenlenmiştir ki kum, tekra <r dökün. hazırlanmak üzere 36. götürücüsünün döndürme kasnağından (mıanyetik ayırıcı ol arak kul»*' 811 ' 11 *) y J değiştirme vanalı borular boyunca 40 yükselticisinin besleme oluğuna ya da 41 k'^1? 11 götürücüsüyle kum yığınına iletilir. Kum iletilirken içindeki maden parçaları manyet '-* kasnak tarafından tutulur. Kum, 40 kepçeli yükselticisiyle, kullanın* ı yerlerinin üstündeki 44 yükleme ı haznelerinin rampasına taşınır ve buradan 42 silindirik eleğine ve oradan da 43 kayışlı dağıt. ' m götürücüsüne (Şekil. 283) iletilir. Buradaki sabit iüıcılar kumu 44 kum haznelerine dağıt, ' rlar -^ ' küm kumu yapıcılarını içeren yükleme tekneleri, her kanştırma biriminin üzerine \ ver - e " tirilmiştir: sarsma kumu için 44 haznesi (10-15 m3 hacminde), yeni kum için 45 h. ' ıznes - (4-8 m3 hacminde), pudra kil için 46 hazntîsi (2-3 m hacminde), pudra kok için 47 ha. z n e si (~ 2 m3 hacminde), vb. Bu dört yapıcı, döküm kumunu oluştururlar. Yeni kum ku m kurutma bölümünden 48 kayışlı götürücüsüyle gelir ve alıcılar yardımıyla yükleme haznelerine dağıtılır. Pudra kil ve pudra kok, kum kurutma bölümünden havalı götürücülerle getirilir ve tam sızdırmaz 49 ve 50 helezon götürücüleri (200 mm çapında) yardımıyla kullanma yerlerine dağıtılır. Haznelerden gelen yanmış kum, yeni kum, kil ve kok paçal makinalanyla gerekli oranlarda karıştırılırlar. Hazır döküm kumu, karıştırıcıdan 51 kayışlı götürücüsüne beslenir. Bu götürücü, kumu 1 haznelerine götürür (Şekil. 276 ya bakınız). Kum buradan da işletmeye girer. Artık sarsma kumu 36 götürücüsünden alınır ve iletim borusunun kelebek vanası çalıştırılarak 41 yeraltı kayışlı götürücüsüne verilir. 41 götürücüsü bunu, aralıklı derin kepçeleri o- lan 52 kayışlı-kepçeli yükselticisine (Şekil. 284) iletir. Fazla kum, 52 yükselticisinden alınarak bir demiryolu üzerine kurulmuş 53 yükleme haznesine doldurulur (genellikle 50-80 m3 ). 53 haznesi (silosu), peryodik olarak, altında bulunan demiryolu üzerinde gidip gelen vagonlara malzeme boşaltır. Bu kısa tanıtma yalnızca modern bir dökümhanenin belli başlı bölümlerindeki ana malzemelerin trafiğini gösterir. Yukarda tanımlanan makinalara ek olarak daha birçok iletim 405
o 05 Şekil. 280- Ağır Kalıplama Makinalan Üstündeki Hazne Bütünü (Şekil. 276 da BB ve DD Kesitleri)
Kesit II f Şekil. 281- Dökün Parçalar için Paletli Götühidi (Şekil. 276 da D Kesiti) O 3
makinası, maça hazırlama bölümünde (yüksek götürücüler, tablalı götürücüler, monoraylar, yükleme rampaları), kum kurutma bölümünde (kayışlı götürücüler, kayışlı-kepçeli yükselticiler, tablalı besleyiciler, havalı iletim donatımı), döküm malzemesi hazırlama bölümünde (kireçtaşı ve kok taşıyan kauçuktu dokuma ve çelik kayışlı götürücüler, dolu kaplan taşıyan masuralı götürücüler, vb), tamamlama bölümünde (yüksek götürücüler, paletli götürücüler, vb) iş görür. W i Bugün tek hatlı ya da kütlesel üretim yapan bir dökümhanede, götürücü makinalar olmadan çalışmak akla gelmiyecek bir durumdur. B. KUVVET SANTRALILARININ MEKANİKLEŞTİRİLMÎŞ KAZAN DAİRELERİ VE ENDÜSTRİYEL FABRİKALAR Bir üretim birimleri kompleksi durumundaki büyük-ölçekli endüstriyel fabrikaların gelişmesi yerel ve bölgesel büyük kuvvet santrallannın kurulmasını ve ayrıca, ısıtma ve üretim amaçlarıyla kazan dairelerinin yapımını gerektirmiştir. Kuvvet santrallanndaki yük trafiği 300-400 t/sa lık bir hacme, yalnız kazan dairelerindeki trafik ise 50-100 t/sa e varır: Bu miktar malzemeyi elle taşımak mümkün değildir. Bu nedenle, yakıtın işyerine tesliminden kazan dairesinde: depolanmasına kadar götürme, yükleme ve boşaltma işlemleri tümüyle mekanikleştirilmek zorundadır. Bir kuvvet santralının kesintisiz işletmesi için götürme ve süreç makinalarının bir saat düzeniyle güvenilir biçimde çalışmaları gerekir. Bunu sağlamak için kuvvet santrallarındaki ana götürme hatları genellikle yedeklidir ve birisi çalışıp diğeri bekler. Saatte 300 ton kömür yakan bir termik santralın götürme makinalarının genel yerleşme planı Şekil. 285 ve 286 da gösterilmiştir. İşyerine gelen kömür yüklü devirmeli demiryolu vagonları, doğrudan doğruya, kabul bölümünün 1 yoluna ya da katar seferleri arasında santralı besliyen yedek yakıtın bulunduğu alana giden 2 yoluna alınabilir. 1 yolu üzerindeki vagonlar, demiryolunun iki yanında ve altta bulunan yarıklı haznelere boşaltılırlar. Boşaltma alanının uzunluğu, bütün vagonların aynı anda boşaltılmasına elverişlidir. İki 5 ve 5a kayışlı götürücü hattı, götürücüler üzerinde gezinen 4 ve 4a hücre tekerlekli vanalı boşaltıcılarıyla donatılmış yarıklı haznelerin altından geçer. Şimdi, buna paralel ve eşdeğer diğer hattın yedek olarak beklediğini hatırlayarak, kömür taşıyan hatlardan birisinin çalışmasını inceliydim. İletim düşüleri, kömürün bir götürücüden bunu izliyen diğerine ya da paralel hattakine yüklenmesini sağlayacak biçimde düzenlenmişlerdir. 4 yükleyicisi 3 yarıklı haznesinden gelen kömürü 5 kayışlı götürücüsüne besler. Burada asılı ya da manyetik bir tambur ayırıcı maden parçalarını ayırır. 5 götürücüsü kömürü, yatay-eğimli 6 kayışlı götürücüsüne yükler. Bu götürücü de onu kırıcılara götürür. Kırıcılardan çıkan kırılmış kömür, 8 otomatik kantarıyla donatılmış olup götürücüye beslenen kömürü sürekli olarak tartan yatay-eğimli 7 kayışlı götürücüsüne yüklenir. Kantarı izliyen iletim düzeneğinde ağaç parçalarını tutan 9 kapanı vardır. 7 götürücüsü kömürü, 11 kazan besleme haznelerinin üstünden geçen 10 dağıtım götürücüsüne iletir. 12 otomatik alıcısı (Bölüm IV, B, Madde 2 ye bakınız) hazne boşaltma alanı boyunca gezinir ve kömürü 10 götürücüsünden alarak 11 haznelerine yükler. Buradan da otomatik stoklama düzenekleri, kömürü kazan külhanlarına yüklerler. 408
Kesit EE Şekil. 282- İyileştirilniş Kumun Saisma Izgaralarının Altmdan Getirilişi (Şekil. 276 da EE kesiti)
ıı,ir -s Şekil. 283- Kum Hazırlama Bölümünün Haznelerinin Rampası Boyunca Kesit (Şekil. 276 da JJ Kesiti) Hazneler dolduğu zaman demiryolu vagonları 2 yoluna alınırlar. Katar burada, açık ve yükseltilmiş bir demiryolu üzerinde gider. Demiryolunun iki yanında boyuna hendekler vardır. Devirmeli vagonlardan boşaltılan kömür, 14 gezer köprüsünün 13 kıskaçlı kepçeleriyle (klamşel) alınıp 2-3 aylık yedek kömür depolama kapasitesindeki açık depo yerine /ığılır. Stoklama alanından kazan dairesine iletileceği zaman kömür, aynı 13 kepçeleriyle, 14 gezer köprüsünün bir ayağına yerleştirilmiş olan 15 haznesine yüklenir. Yine bu ayağa bağlanmış olan 15 haznesinin altındaki 16 paletli besleyicisi, kömürü galerinin tepesindeki delikten, tüm stoklama alanı boyunca giden 17 kayışlı götürücüsüne yükler. 17 götürücüsü kömürü ana stoklama hattının 6 götürücüsüne besler. Stoklama düzeninin bütün kayışlı götürücülerinde kauçuklu dokuma kayışlar bulunur (oluklu makara takımları üzerinde). Kayış genişlikleri genellikle B = 1000-1400 mm ve kayış hızlan v = 1,25-1,6 m/s dir. Bir endüstriyel kuruluşta kazan stoklama düzeninin götürme makinalannı (kapasite yaklaşık olarak 10 t/sa) gösteren şema Şekil.287 de verilmiştir. Kırılmış kömür, devrilir arabalarla, 3 m3 lük 1 haznesinin ızgarasına yüklenir. Buradan yatay-düşey ve kapalı 2 kürekli götürücüsüne geçer (Bölüm VI, C ye bakınız). Kömür 2 götürücüsünden 3 iletim oluğuna yüklenir. 3 oluğu da onu, 5 parabolik haznelerine dağıtan yatay ve kapalı 4 kürekli götürücüsüne verir (Bölüm XIX, A, Madde 1 e bakınız). Kömür 5 haznesinden, 6 borusu yoluyla, kazanların mekanikleştirilmiş 7 ocaklanna verilir. Yukarda sözü edilen kapak kürekli götürücülerin 250 mm genişliğinde ve 160 mm yüksekliğinde bir mahfazaları vardır ve 125 mm adımlı, 0,16 m/s hızla giden bir zincirle çalıştırılırlar. 410
o o Şekil. 284- Artık Kumu Raylar üzerindeki Hazneye Götüren Yükseltici (Şekil. 276 da CC Kesiti)
V -\> 2- ı<a J c 5a İl A 17 16 z = /? 15 1 f şoıll II 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 M M 1 M II z X 1111 (11111111111 M 11 1 İMİMİ İl C ~^' E \ I I 1 1 1 II 1 III111 1 1 1 1 M 1 1 11 1 1 1 1 ıı \\y /! : - İ = ; : r E :; IHI M III İlli _. :z ' }_ Ü :: * T İTTİ llllı : IHI 1 III Milli M "-!/ i i E z - jjf\ II 1 1II 1 II 1 1 II 1 1 II II r z : \= i '- A\ 1 1 11 1 11 111 1 1 1 1 M 11 1 1 ıiiss 1 1 11 i. :; r - Şekil. 285- Bir Kuvvet Santralının Stoklama Alanındaki Götürme Makinalannın Yerleşme Planı
Kesit AA S/ss///, / / / / / / / / / / / / / / / I I 1 ////////Y//////////////////////////////////////////V/////. I- 100.000 Şekil. 286- Kömür Stoklama Hattının Kesitleri (Şekil. 285 e bakınız)
mutum l»'ib«mw''j Şekil. 287- Bir Endüstriyel Fabrikada Kazan Stoklama Düzeni 414