BTSO Tüccarın El Kitabı Serisi - X NAKİT YÖNETİMİ Kasım 2007 Yayına Hazırlayan : İletişim ve Halkla İlişkiler Müdürlüğü ISBN :
İÇİNDEKİLER Giriş...22 Nakit Nedir?...22 Nakit Yönetimi Nedir?...22 Nakit Bulundurmanın Faydaları...22 Nakit Sıkıntısının Yol Açabileceği Sakıncalar...22 Nakit Bulundurma Nedenleri...22 Bulundurulması Gereken Nakit Tutarını Belirleyen Faktörler...22 Optimum Nakit Tutarı...22 Nakde Dönüşüm Süresi...22 Nakit Oranı...22 Nakit Devir Hızı...22 Nakit Bütçesi ve Nakit Bütçesinin Hazırlanması...22 Nakit Benzeri Varlıklar ve Fazla Nakdin Değerlendirilmesi...22 Nakit Yönetimi Kapsamında Bankaların Sunduğu Bazı Hizmetler...22 Nakit Yönetiminde Etkinliği Arttırmak İçin Bazı Öneriler...22. Yararlanılan Kaynaklar...22
ÖNSÖZ Kurumların saygınlıkları, tartışmasız verdikleri hizmetlerin kalitesi ile doğru orantılıdır. Ve saygın kurumlar hedef kitlesinden aldığı geri bildirimlerle beslenir. 118 yıldır Bursa da taş üstüne taş koymayı adeta kurumsal bir disiplin haline getiren Bursa Ticaret ve Sanayi Odası, bugün yakaladığı saygınlığını üyelerine borçludur. Sadece ticari ve sınai alanlarda değil, sosyal ve kültürel alanlarda da kendini içinden doğduğu kentine karşı sorumlu hisseden Odamız, üyelerine en kaliteli ve sürekli iyileşen hizmet verme anlayışıyla varlığını sürdürmektedir. Bugün Odamız ın örnek, öncü ve saygın bir kurum olarak parmakla gösterilmesinin ardında verdiğimiz hizmetlerdeki kurumsal özgüvenimiz, hizmetlerimizi sürekli iyileştirme kararlılığımız ve siz üyelerimizden aldığımız cesaret vardır. Sizden aldığımız geri bildirimler doğrultusunda, Odamız, bilgi birikimini ve deneyimlerini sizlerle paylaşmaya devam ediyor. Tüccarın El Kitabı serisi de bu düşüncenin bir ürünü olarak ortaya çıktı. Elinizde tuttuğunuz Nakit Yönetimi başlıklı kitapçığı, siz değerli üyelerimize sunmaktan duyduğumuz gururu ifade ederken, söz konusu çalışmamızın iş süreçlerinize katkıda bulunmasını dileriz. S.Tolga YÜCEL Genel Sekreter Bursa Ticaret ve Sanayi Odası 3
4
Giriş Nakit, işletmenin damarlarında dolaşan kan gibidir, bünye ne kadar güçlü olursa olsun, damarlarda yeterli kan olmadığında hareket imkansız hale gelir. Bu nedenle, nakit, işletmeler açısından bulundurulması zorunlu bir varlıktır. Çünkü, nakit olmadan, işletmenin olağan faaliyetlerini yürütmesi mümkün değildir. İşletmeler, olağan faaliyetlerinin gerektirdiği günlük nakit ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla yeterli miktardaki bir nakdi her zaman hazır bulundurmaya özen gösterirler. Fakat, nakit genellikle kar sağlamayan bir varlıktır ve elde nakit tutmanın bir fırsat maliyeti söz konusudur. İşletme faaliyetlerinin aksamadan yürütülebilmesi, borçların zamanında ödenebilmesi, alacakların zamanında tahsil edilebilmesi, nakit giriş ve çıkışlarının ayarlanabilmesi ve nakit açığının önceden tahmin edilerek gerekli önlemlerin alınabilmesi, ancak etkin ve başarılı bir nakit yönetimi sayesinde mümkün olabilir. Bu nedenle, nakit ve nakdin yönetimi, işletmeler için hayati bir öneme sahiptir. 5
Nakit Nedir? Dar anlamda nakit; bir işletmede kasa ve bankalar şeklinde ifade edilen aktif varlıklardır. Geniş anlamda; henüz tahsil edilmemiş veya bankaya yatırılmamış çek bedelleri, posta-banka havaleleri, YTL karşılığı dövizler, damga veya posta pulları, vadesi gelmiş kupon bedelleri, nakit kavramı içine girmektedir. İşletme sermayesinin en önemli unsurlarından birisi nakittir. İşletmelerde, sabit varlık alımı, işçi ücretlerinin ödenmesi, üretimde kullanılacak hammadde veya ara mamul alımı, vergilerin ödenmesi vb. gibi işlemleri yapabilmek için nakit varlığa ihtiyaç vardır. İşletmelerde, nakit giriş ve çıkışları eşzamanlı olsa ve kesin doğrulukla tahmin edilebilseydi, işletmelerin nakit bulundurmalarına gerek kalmayacaktı. Ancak, gerçek ticari hayatta, nakit giriş ve çıkışlarının zaman ve tutar olarak eşleştirilmesi, bütün alacakların tam zamanında tahsil edilmesi, beklenmeyen ödemelerin ortaya çıkmaması mümkün değildir. Dolayısıyla, işletmelerin faaliyetlerini aksatmadan sürdürebilmeleri açısından nakit varlıklar, işletmenin yaşamında önemli bir yer teşkil etmektedir. 6
7
Nakit Yönetimi Nedir? Nakit yönetiminin önemi, 1970 li yıllarda faiz oranlarının yükselmesi sonucu, elde nakit bulundurmanın fırsat maliyetinin artması ile kendini hissettirmiştir. Eskiden yöneticilerin amacı, fazla nakit bulundurarak, yatırım fırsatlarından yararlanmak, beklenmeyen olaylara karşı önlem ve prestij sağlamak olarak ifade edilmekteydi. Bugünün yöneticileri ise, nakit ve nakit benzeri varlıkları etkin bir şekilde yöneterek, satışlarını artırmak, ilave fonlar yaratmak ve faiz geliri elde etmeye çalışmaktadır. Nakit yönetimi; işletmenin nakit girişlerini hızlandırmak, nakit çıkışlarını yavaşlatmak ve nakit mevcudunu en iyi şekilde değerlendirmek olarak tanımlanabilir. Nakit yönetiminin amacı; işletmenin finansal sorumluluklarında zor duruma düşmeden, çalışmaların etkinliğini düşürmeden, karlılığı daha iyi arttıracak biçimde elde bulundurulacak nakit tutarını ayarlamaktır. Nakit yönetiminin üç temel fonksiyonu vardır. Bunlar; - Ödemeleri kontrol etmek ve tahsilatın hızlandırılmasını sağlamak, - Nakit ihtiyaçlarını belirlemek ve bunun için nakit girişlerini ve nakit çıkışlarını tahmin etmek ve - Fazla olarak elde bulundurulan nakdi, etkin bir şekilde değerlendirmektir. Nakit, genellikle kar sağlamayan bir varlıktır. Bu nedenle, işletmeler, nakit pozisyonlarını mümkün olan en düşük düzeyde tutmaya çaba gösterirler. Nakit yönetimi, genellikle, nakit benzeri varlıkların yönetimini de kapsamaktadır. Nakit benzeri varlıkların yönetimi ise, işletmelerin ellerindeki ihtiyaç fazlası nakdi, likiditesi yüksek hisse senedi, devlet tahvili, hazine bonosu ve yatırım fonu gibi 8
menkul kıymetlere yatırılmasıdır. Küçük işletmelerde, nakit yönetimi fonksiyonu, genellikle işletme sahibi tarafından yerine getirilmektedir. Büyük işletmelerde, nakit yönetimi fonksiyonu, finans ve/veya muhasebe departmanı tarafından yerine getirilmektedir. Nakit Bulundurmanın Yararları İşletmelerin ellerinde nakit bulundurmalarının sağlayacağı yararları şu şekilde sıralayabiliriz: - Günlük ödemelerin eksiksiz bir şekilde yapılmasını sağlamak, - Vergi, vadesi gelen borçlar, kâr payı dağıtımı vb. ödemeleri zamanında yapmak, - Beklenmeyen olaylara karşı hazırlıklı olmak ve bu tür olayların gerçekleşmesi durumunda mali açıdan güç duruma düşmemek, - Alışlarda nakit iskontosundan yararlanmak, - Ortaya çıkabilecek yatırım fırsatlarını değerlendirmek, - Bankalarla iyi ilişkiler kurmak. 9
Nakit Sıkıntısının Yol Açabileceği Sakıncalar Nakit yetersizliğinin işletme açısından doğurabileceği sakıncaları şu şekilde özetleyebiliriz: - Bankalardan kredi sağlama olanakları zorlaşacağından, işletme bütün ödemelerini peşin yapmak zorunda kalabilir. - İşletmeye kredi verenler, işletmenin ödeme güçlüklerini dikkate alarak, artan riskleri karşılamak için faiz oranını ya da kredili satışlarda malın satış fiyatını artırabilirler. - Satıcılar, kredili satış yapmayabilir. - Hammadde, malzeme alımındaki düzen bozulabilir; nakit sıkıntısı içinde bulunan firmalar ikinci sınıf müşteri muamelesine tabi tutulabilir. Çünkü, satıcılar, öncelikle nakit durumu güçlü firmaların taleplerini karşılamayı tercih ederler. - Para ve sermaye piyasasından uygun koşullarda fon sağlanamayabilir. - Vadesi gelen borçlar veya vergi ve primler, zamanında ödenemeyebilir.vadesi gelen borçların zamanında ödenememesi nedeniyle uğranılan kayıplar (protesto edilme, temerrüt faizi ödeme, haciz gelmesi vb.) artabilir. - Alışlarda nakit iskontosundan yararlanılmayabilir. - Nakit sıkıntısı içindeki işletmelerin sahiplerinin veya üst düzey yöneticilerinin, zamanlarının önemli bir bölümünü parasal sorunların çözümüme ayırmaları, asıl işlerini yapmalarını engellemektedir. - Bazı durumlarda, alacaklıların, işletmenin tasfiyesi için yasal yollara başvurmaları sonucu, işletmenin varlığı tehlikeye düşebilir. 10
Nakit Bulundurma Nedenleri İşletmelerin, nakit ve nakit benzeri varlıkları (devlet tahvili, hazine bonosu, yatırım fonu gibi nakde kolay dönüşebilen varlıklar) bulundurmaları için çok çeşitli nedenleri olabilir. Örneğin, yakın bir gelecekte büyük bir ödemenin olması, beklenen nakit girişlerinin gerçekleşmeme olasılığının olması, hammadde veya ürün alımlarını peşin yaparak çeşitli iskontolardan yararlanabilmek vb. gibi nedenlerle işletmeler ellerinde nakit tutmaya çalışırlar. Genel olarak, işletmelerin nakit bulundurma nedenleri üçe ayrılabilir: 1. İşlem nedeni ile nakit bulundurma, 2. İhtiyat nedeni ile nakit bulundurma, 3. Spekülasyon nedeni ile nakit bulundurma. - İşlem Nedeni ile Nakit Bulundurma: İşlem nedeniyle nakit tutma, işletmelerin normal faaliyetlerini yürütürken doğan nakit ihtiyacını karşılamaya dönüktür. Nakit giriş ve çıkışları arasındaki fark, işlem nedeniyle nakit tutma gereksinimini oluşturur. İşlem amacıyla bulundurulan nakit, işletmenin günlük faaliyetleri sırasında hammadde ve malzeme alımı, işçilik ücretleri, vergi ve benzeri ödemelerde kullanılan nakittir. - İhtiyat Nedeni İle Nakit Bulundurma: İşletmelerin; mevsimlik ya da dönemsel dalgalanmalara, olağanüstü olaylara karşı hazırlıklı olmak ve beklenmeyen nakit ödemelerini yapabilmek için tuttukları nakit miktarıdır. İhtiyat nedeniyle tutulan nakit miktarı, 5-10 günlük veya 15 günlük satış tutarına eşit olabilir. Ancak, işletmenin, sektörün ve ekonominin durumu da bu tutarın belirlenmesinde dikkate alınmalıdır. İşletmelerde, nakit girişleri büyük bir olasılıkla doğru olarak tahmin 11
- edilebildiği takdirde, ihtiyat nedeni ile tutulacak nakit miktarı azalacak; buna karşılık, gelecekle ilgili belirsizliğin arttığı durumlarda ihtiyat nedeni ile tutulacak nakit tutarı artacaktır. Spekülasyon Nedeniyle Nakit Bulundurma: Spekülasyon nedeniyle nakit tutma, işletmelerin, karlı iş olanakları ve yatırım fırsatlarını kaçırmamak, elverişli koşullarla alım yapabilmek, menkul kıymetlerde beklenen fiyat değişmelerinden faydalanmak gibi amaçlarla nakit bulundurmalarıdır. İşletmelerin, spekülasyon nedeniyle çok fazla nakit bulundurdukları söylenemez. Buna rağmen, bazı işletmeler, belirli dönemlerde, büyük fiyat düşüşlerinden faydalanabilmek veya büyük fiyat artışları öncesinde daha büyük alımlar yapabilmek için ellerinde para bulundurabilirler. 12
Bulundurulması Gereken Nakit Tutarını Belirleyen Faktörler İşletmeler, genellikle günlük işlerini yürütebilmek için nakde ihtiyaç duyarlar. İşletmelerin kasalarında bulunduracakları minimum nakit tutarını belirleyebilmek için, nakit bulundurmayı gerektiren faktörleri bilmek gerekir. Söz ko nusu faktörler, sektörden sektöre, işletmeden işletmeye farklılık gösterebilir. Faktörlerin bir kısmı, işletmenin kontrolü altında iken, bir kısmı da, işletme yönetiminin denetimi dışındadır. İşletmelerde bulundurulması gereken nakit tutarını belirleyen bu faktörler şunlardır: 1. İşletmenin Nakit Giriş ve Çıkışları Arasındaki Uyum: Nakit gereksiniminin saptanmasında, işletmenin nakit giriş ve çıkışları arasındaki zaman uyumu önemli bir rol oynar. Eğer, nakit giriş ve çıkışları arasında zaman uyumu varsa, işletmenin fazla nakit bulundur masına gerek yoktur. Ancak, bu uyum, işletmenin faaliyet konusuyla sıkı sıkıya ilgilidir. Örneğin, satışları mevsimlik dalgalanmalar gösteren işletmelerde, nakit gereksiniminin saptanması çok zordur. Çünkü, satışların dalgalanma göstermesi, nakit girişlerini değiştirmektedir. Bu nedenle, söz konusu işletmelerde ihtiyat nedeniyle daha fazla nakit bulundurmak gerekir. 2. İşletmelerin Alış ve Satış Koşulları: Nakit gereksinimini belirleyen faktörlerden biri de işletmenin alışları ve satışlarıyla ilgili uygulamalarıdır. Satıcılarından, ticari kredi sağlayan bir işletmenin, yani vadeli alım yapan bir işletmenin, nakde gereksinimi azalır. Bunun yanında, aynı işletme, satışlarını da büyük ölçüde peşin yapıyorsa, nakde olan gereksinimi daha da aza lacaktır. İşletmenin alış ve satışlarıyla ilgili olarak, yukarıdaki uygulamanın tam tersi bir durum söz ko nusu ise, nakit 13
gereksinimi artacaktır. Öte yandan, işletmelerin nakit gereksinimlerini, stokları ve alacakları da etkiler. İşletmenin stok miktarı ve müşterilere açılan krediler arttıkça, nakit gerek sinimi de artar. Ancak, alacak ve stok devir hızı arttıkça, gereksinim duyu lacak nakit tutarı azalır. 3. Alacakların Devir Hızı: Alacak devir hızı veya alacakların nakde dönüşüm hızı, alacakların ne kadar zaman sonra paraya dönüşeceğini gösterir. Alacak devir hızı, toplam net satış tutarının, ticari alacaklara bölünmesiyle bulunabilir. Bir işletmenin nakit ihtiyacı, alacakların nakde dönüşmesi için gereken süreye de bağlıdır. Alacakların tahsil süresi kısaldıkça, nakit ihtiyacı da azalacaktır. 4. Stok Miktarı ve Stok Devir Hızı: Stokların miktarı, bir yandan sebep olabileceği giderler (depo kirası, sigorta giderleri, kredi ile alınmışsa ödenecek faizler vb.) diğer yandan stoklara daha fazla kaynak bağlanması nedeniyle işletmenin nakit ihtiyacını arttırır. Stok devir hızı veya stokların paraya dönüşüm hızı arttıkça, fonlar daha kısa süre ile stoklara bağlı kalmış olacağından, işletmenin nakit ihtiyacı da azalacaktır. Stokların yılda kaç kez nakde dönüştüğünü gösteren stok devir hızı, net satış tutarının stoklar toplamına bölünmesiyle bulunabilir. 5. İşletmelerin Kredi Sağlama Kapasitesi: İşletmeler, beklenmeyen olaylara karşı, kasalarında para bulundurmak yerine, bankalardan kullanılmaya hazır krediler sağlayabilir. Böylece, işletme beklenmeyen bir ödemeyle karşılaştığında, bankalardaki kredi olanaklarını kullanarak nakit gereksinimini karşılayabilir. Nakit gereksinimi için bu şekilde bir politika izlemenin iş- 14
letmeye maliyeti de azdır. Çünkü, işletme, banka kaynaklarını kullanmadığı sürece maliyet söz konusu da olmayacaktır. 6. İşletmenin Nakit Giriş ve Çıkışlarının Gerçekleşme Olasılığı: Nakit bütçesindeki nakit girişlerinin gerçekleşme olasılığı düşük ise, işletmenin nakit bulundurma gereksinimi artacaktır. Öte yandan, nakit çıkışlarının gerçekleşme olasılığı yüksekse ve ertelenemeyecekse, nakit gereksinimi artacaktır. 7. Diğer Faktörler: Yukarıda ifade edilen faktörler yanında, sektördeki rekabet, nakit yönetimindeki etkinlik, işletmenin borçlarının vade yapısı, mevsimlik hareketler gibi faktörler de elde tutulması gereken nakit miktarını etkilemektedir. 15
Optimum Nakit Düzeyi İşletmelerin bulunduracakları optimum nakit tutarı ne olmalıdır? Optimum nakit tutarı, fayda-maliyet temeline göre, fazla nakit bulundurmanın sağlayacağı yararlarla, nakit noksanlığının neden olacağı sakıncaları dengeleyecek, nakit miktarıdır. İşletme sahibi veya finans yöneticisi, fazla nakit bulundurmanın sağlayacağı yararlarla, nakit açığının neden olacağı sakıncaları dengeleyici bir politika izlemelidir. Diğer bir ifadeyle, işletmelerde nakit bulundurmanın yararlarını ve sakıncalarını dengeleyici, optimum nakit düzeyi saptanmaya çalışılmalıdır. Optimum nakit tutarının belirlenmesinde; gelecek dönemlere ilişkin para akışı tahminlerinin gerçekleşme derecesi, nakit akışında beklenen dalgalanmalar, olağanüstü durumlarla karşılaşma olasılığı, beklenmeyen durumların yaratacağı nakit yetersizliğinin doğuracağı sakıncalar, acil durumlarda işletmenin fon bulma yeteneği, işletmenin bankalarla olan ilişkisi gibi faktörler etkili olmaktadır. Optimum nakit tutarının belirlenmesi, zor ve karmaşık bir sorundur. Optimum nakit tutarının belirlenmesiyle ilgili çeşitli teorik modeller bulunmasına karşın, uygulamada kullanılan pratik yöntemlerin başlıcaları şunlardır: - İşletmeler, en az 10-15 günlük satış tutarına eşit miktarda bir nakit mevcudu tutabilirler. - İşletmeler, kısa vadeli borçlarının belirli bir oranına karşılık gelen (kısa vadeli borçların %20 si gibi) nakdi ellerinde tutabilirler. - İşletmeler, belirli bir süredeki (örneğin bir ay) para çıkışı gerektiren giderlerini karşılayacak tutara eşit miktarda nakit bulundurabilirler. 16
Nakde Dönüşüm Süresi İşletmelerde nakde dönüşüm sürelerinin bilinmesi, nakit yönetimiyle ilgili çeşitli kararların alınması ve işletmenin likiditesinin belirlenmesi açısından büyük öneme sahiptir. Nakde dönüşüm süresi, borçların ödenmesine yönelik nakit çıkışları ile alacakların tahsiline yönelik nakit girişleri arasındaki gün sayısı olarak ifade edilebilir. Nakde dönüşüm süresi, stokta geçen süre ile alacakların tahsilinde geçen sürelerin toplamından, borçların ödenme süresinin çıkarılmasıyla bulunur. Nakde Dönüşüm Süresi = (Stokta Geçen Süre + Ticari Alacakların Tahsil Süresi) (Ticari Borçların Ödenme Süresi) Stokta Geçen Süre, Ticari Alacakların Tahsil Süresi ve Ticari Borçların Ödenme Süresi ise şu şekilde hesaplanmaktadır: Stokta Geçen Süre = [Ortalama Stoklar / (Yıllık Satılan Malın Maliyeti/365)] Ticari Alacakların Tahsil Süresi = [Ortalama Alacaklar / (Yıllık Satışlar / 365)] Ticari Borçların Ödenme Süresi = [Ortalama Ticari Borçlar / (Yıllık Satılan Malın Maliyeti / 365)] Örneğin, bir işletme, satın aldığı hammaddelerin bedelini 30 gün sonra ödemektedir. İşletmenin üretim süresi 20 gündür. Üretilen mallar, alıcılara kredili olarak satılmakta ve karşılığında 45 gün vadeli senetler alınmaktadır. Bu işletmenin nakde dönüşüm süresi, [(45 gün + 20 gün) 30 gün] = 35 gündür. İşletmelerde nakde dönüşüm süresi ne kadar kısa olursa, işletmenin nakit ihtiyacı da o kadar artar. Bu nedenle, işletmeler, nakde dönüşüm sürelerini hesaplamalı ve eğer 17
nakde dönüşüm süresi uzun ise, bu süreyi azaltmaya çalışmalıdırlar. İşletmeler, nakde dönüşüm süresini kısaltmak için aşağıdaki stratejileri uygulayabilirler: - Nakit iskontosu yapılmış olsa bile, borç senetleriyle ilgili ödemelerin mümkün olduğu kadar en son güne sarkıtılması, - İşletmelerin kolayca borçlanabilmesi için kredibilitenin korunması, - Maliyetleri artırmayacak şekilde stok devir hızının artırılması, - Müşterilerle iyi anlaşarak, tahsilatın mümkün olan kısa zamanda gerçekleştirilmesi. 18
19
Nakit Oranı Nakit oranı, hazır değerlerin (kasa, bankalar ve nakit benzeri varlıklar), kısa vadeli borçlara bölünmesiyle bulunmaktadır. Bu nedenle, nakit oranına, hazır değerler oranı da denilmektedir. Nakit oranı, işletmenin, likit varlıklarının düzenli nakit çıkışlarını karşılayıp karşılamadığını gösteren bir orandır. Bu oran kullanılarak, işletmenin, sadece kasasındaki veya bankadaki nakdi ve diğer likit varlıklarını kullanarak, ödemelerin ne kadarını yapabileceği hesaplanabilir. Bu oranın, %20 nin altına düşmemesi arzu edilir. Nakit Oranı = (İşletme Kasasındaki Nakit Mevcudu + Banka Hesaplarındaki Nakit Mevcudu + Yatırım Fonu, Repo, Devlet Tahvili gibi Nakde Kolay Çevrilebilir Nakit Benzeri Varlıklar) / Kısa Vadeli Borçlar Nakit Devir Hızı Nakit devir hızı, işletmedeki, nakit ve nakit benzeri varlıkların ne derece verimli kullanıldıklarını ölçmeye yaramaktadır. Nakit devir hızı; net satışların, hazır değerlere (nakit ve nakit benzeri varlıklara) bölünmesiyle bulunur. Nakit devir hızı; yıldaki gün sayısının, nakde dönüşüm süresine bölünmesiyle de bulunur. Nakit devir hızı, ne kadar yüksek ise, nakde olan ihtiyaç da o kadar az olacaktır. Nakit Devir Hızı = Net Satışlar / Hazır Değerler 20
Nakit Bütçesi ve Nakit Bütçesinin Hazırlanması Plan, bir amaca ulaşmak için izlenecek yolun önceden saptanmasıdır. Planlama ile; neyin, niçin, nasıl, ne zaman, nerede, kim tarafından, hangi kaynak ve maliyetlerle yapılacağı kararlaştırılır. Finansal planlama ise, işletmelerin faaliyeti sırasında ortaya çıkacak her türlü fon giriş ve çıkışlarının önceden bir programa bağlanmasıdır. Nakit giriş ve çıkışlarının hem tutar hem de zaman açısından uyumlaştırılmasıdır. Planlana, ileriyi görme yeteneğini geliştirir ve gelecekte ortaya çıkabilecek sorunlara ilişkin önlemlerin bugünden alınmasını sağlar. Uzun vadeli (bir yıl ve daha uzun süreli) finansal planlamalarda, planlama aracı olarak, tahmini bilanço ve tahmini gelir tablosu kullanılırken; kısa vadeli finansal planlamalarda, nakit bütçeleri kullanılmaktadır. Nakit bütçesi, nakit yönetiminin en önemli ve etkili araçlarından biridir. Nakit bütçesi, işletmelerin nakit giriş ve çıkışlarının miktar ve zaman bakımından uyumlaştırılmasını sağlayan kısa vadeli bir planlama aracıdır. Nakit bütçeleri; günlük, haftalık, aylık, üç ya da altı aylık dönemler için hazırlanabilir. Nakit bütçesi; her bütçe dönemi sonunda tahmini para mevcudunu, tahmini nakit açığı veya fazlasını, ek finansman sağlanmasının gerekli olup olmadığını, ek finansman gerekli ise, bunun zamanını ve nerelerden sağlanabileceğini, ilave fonlara duyulan süreyi belirlemede işletme yöneticilerine yardımcı olur. Nakit Bütçesi Düzenlemenin Faydaları - Ne zaman nakde ihtiyaç olacağı önceden görülerek, gerekli önlemler alınabilir. 21
- Nakit fazlalıkları önceden belirlenir ve kısa süreli yatırımlara yönlendirilebilir. - Elde yeterli nakit bulundurarak, nakit iskontolarından faydalanılabilir. - Borçların, vadesinde herhangi bir gecikme olmaksızın ödenmesi sağlanır. - Hammadde fiyatlarında meydana gelebilecek dalgalanmalardan korunarak, üretimde istikrar sağlanır. Nakit Bütçesi Düzenleme Aşamaları 1. Bütçenin Kapsayacağı Süre Belirlenir. Nakit bütçesi, çeşitli zaman aralıkları için hazırlanabilir. Günlük, aylık, altı aylık vb.. Nakit bütçesi, mevsimlik hareketlerin etkisini ortaya koyabilmek için, genellikle aylık olarak hazırlanmaktadır. Nakit akışı, aşırı dalgalanma gösteriyorsa, daha kısa süreli nakit bütçesi hazırlanabilir. Nakit akışı, istikrarlı ise, üç aylık veya daha uzun süreler için nakit bütçesi hazırlanabilir. 2. Nakit Girişleri Tahmin Edilir. Para girişlerinin sağlıklı tahmini, satış tahminine bağlıdır. Nakit bütçesi düzenlenmeden önce, satış tahminlerinin yapılması ve satış bütçesinin hazırlanması zorunludur. Satışlardan sağlanacak nakit girişlerinin saptanabilmesi için, firmanın satış koşullarının ve tahsilat politikasının belirlenmesi gerekmektedir. 22
Nakit girişlerine örnek olarak şu kalemler verilebilir: Peşin satışlardan tahsilat, Kredili satışlardan tahsilat, Faiz gelirleri, Bina, arazi, taşıtların vb. satılması. 3. Nakit Çıkışları Tahmin Edilir. Bir işletmenin nakit çıkışı gerektiren işlemleri 4 grupta toplanabilir: - Firmanın günlük olağan faaliyetleri, - Borç ödemeleri, - Yatırım harcamaları, - Kar payı ödemeleri. Nakit çıkışlarını sağlıklı tahmin edebilmek için, şu bütçelerin hazırlanmış olmasında büyük fayda vardır: - Üretim bütçesi, - Stok bütçesi, - Satın alma bütçesi, - İşçilik bütçesi, - Genel üretim giderleri bütçesi, - Satış giderleri bütçesi, - Yatırım bütçesi. Nakit çıkışlarına örnek olarak şu kalemler verilebilir: Hammadde alımları için yapılan ödemeler, İşçilik giderleri, Genel üretim giderleri, Faiz ödemeleri, Vergi ödemeleri, Yatırım giderleri, Kar payı ödemeleri. 23
4. Net nakit akışı sağlanır ve nakit dengesi kurulur. Nakit giriş ve çıkışları belirlendikten sonra, aralarındaki fark alınarak, net nakit akışı belirlenir. Net nakit akışına, dönem başı nakit mevcudu eklenerek ve asgari bulundurulması gereken nakit tutarı indirilerek, her dönem için nakit açığı ya da nakit fazlalıkları bulunur. NAKİT BÜTÇESİ Ocak Şubat Mart Nakit Girişleri Peşin Satışlar Kredili Satışlardan Tahsilat ------- ------- Nakit Girişleri Toplamı Nakit Çıkışları Hammadde Giderleri Personel Giderleri Genel Giderleri ----- Nakit Çıkışları Toplamı Net Nakit Girişi/Çıkışı Dönem Başı Nakit Mevcudu Minimum Nakit Gereksinimi Nakit Açığı veya Nakit Fazlalığı 24
25
Nakit Benzeri Varlıklar ve Fazla Nakdin Değerlendirilmesi Nakit yönetiminde, işletme açısından önemli diğer bir konu da nakit benzeri varlıkların yönetimidir. Nakit benzeri varlıkların yönetimi, işletmelerin ellerindeki ihtiyaç fazlası nakdin, likiditesi yüksek hisse senedi, devlet tahvili ve hazine bonosu gibi menkul kıymetlere yatırılmasıdır. Burada önemli olan, fonların, nakit ve menkul kıymetler arasında hangi oranlarda dağıtılacağını belirlemektir. İşletmelerin, bir süre atıl olarak kalacağı tahmin edilen fonlarını, kasasında veya bankalarda mevduat hesabında tutmak yerine, likiditesi yüksek yatırım araçlarına yatırması, işletmenin karlılığına katkıda bulunur. Böylece, ihtiyaç fazlası fonlar, bu fonlara gereksinmenin duyulacağı tarihe kadar yatırım araçlarında değerlendirilmiş olmaktadır. Ne kadar nakdin yatırım araçlarına yatırılacağı kararı; beklenen net nakit girişlerine, nakit girişlerinde beklenen sapmalara, borçların vade yapısına, borçlanma olanaklarının varlığına, işletme sahibinin veya yöneticinin risk alma tercihine ve nakit yönetiminin etkinliğine bağlıdır. Yatırım yapılacak menkul kıymetler veya yatırım araçları seçilirken; yatırım aracının riski, getirisi, nakde dönüşüm hızı ve vadesi göz önünde bulundurulmalıdır. Fazla nakdin değerlendirilebileceği başlıca yatırım araçları şunlardır: - Hisse Senedi: Hisse senedi, anonim şirketler ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketlerde, payları temsil eden bir menkul kıymettir. Hisse senedi, şirket sermayesinin belli bir kısmını temsil etmekte ve sahibine her türlü ortaklık haklarından yararlanma hakkı sağlamaktadır. Halka açık işletmelerin hisse senetleri İstanbul Menkul Kıymetler Borsası nda (İMKB) işlem 26
görmektedir. Hisse senetlerinin getirisi, kar payı (temettü) geliri ve değer artış kazancı (zaman içinde hisse senedinin değerinin değerinde meydana gelen artış) olmak üzere iki unsurdan oluşmaktadır. - Devlet Tahvili: Devletin fon ihtiyacını karşılamak amacıyla, Hazine Müsteşarlığı tarafından çıkarılan, vadesi 1 yıldan uzun iç borçlanma senetleridir. - Hazine Bonosu: Devletin fon ihtiyacını karşılamak amacıyla, Hazine Müsteşarlığı tarafından çıkarılan, vadesi 1 yıldan kısa iç borçlanma senetleridir. - Özel Sektör Tahvili: Anonim şirketlerin borç para bulmak için çıkardıkları borç senetleridir. Özel sektör tahvillerinin vadesi 2 yıldan az olamaz. - Yatırım Fonu: Menkul kıymet yatırım fonu, halktan katılma belgeleri karşılığı toplanan paralarla, katılma belgesi sahipleri adına, riskin dağıtılması ilkesi ve inançlı mülkiyet esaslarına göre, çeşitli yatırım araçlarından oluşan portföyü işletmek amacıyla kurulan mal varlığıdır. Portföy değerinin en az %25 i sürekli olarak hisse senetlerinden oluşan fonlara A Tipi Yatırım Fonu, diğer fonlara B Tipi Yatırım Fonu denilmektedir. Diğer bir deyişle, hisse senedi ağırlıklı ve yüksek riskli fonlara A Tipi Fon, devlet tahvili ve hazine bonosu ağırlıklı fonlara ve düşük riskli fonlara ise B Tipi Fon denilmektedir. Fon portföyünün en az %51 ini devamlı olarak; kamu ve/veya özel sektör borçlanma araçlarına yatırmış fonlar Tahvil ve Bono Fonu, hisse senetlerine yatırmış fonlar Hisse Senedi Fonu, belirli bir sektörü oluşturan işletmelerin menkul kıymetlerine yatırmış fonlar Sektör Fonu, iştiraklerce çıkarılmış menkul kıymetlere yatırmış fonlar İştirak Fonu, yabancı 27
özel ve kamu sektörü menkul kıymetlerine yatırmış fonlar Yabancı Menkul Kıymetler Fonu olarak adlandırılmaktadır. Fon portföyünün tamamı; hisse senetleri, borçlanma senetleri, altın ve diğer kıymetli madenler ile bunlara dayalı sermaye piyasası araçlarından en az ikisinden oluşan ve her birinin değeri fon portföy değerinin %20 sinden az olmayan fonlar Karma Fon ; vadesine 90 günden az kalmış sermaye piyasası araçlarından oluşan fonlar Likit Fon ; portföy sınırlamaları itibariyle yukarıdaki türlerden herhangi birine girmeyen fonlar Değişken Fon olarak adlandırılmaktadır. Ayrıca, fon portföyünün en az %80 i devamlı olarak, bir endeks (İMKB 30 endeksi gibi) kapsamındaki menkul kıymetlerden oluşan fonlara Endeks Fon denilmektedir. Likit fonların, diğer fon türlerinden önemli bir farkı (üstünlüğü) vardır. Diğer fonlarda, alış veya satış emri verdiğinizde, işlem iki iş günü sonra gerçekleşirken, likit fonlarda, alış ve satış emirleri anında gerçekleşmektedir. Anında nakde çevrilebilmesi ve riskinin düşük olması nedeniyle, likit fonlar, nakit yönetimi için oldukça kullanışlı araçlardır. - Repo: Repo, ellerinde menkul kıymet bulunan ve kısa vadede nakit paraya gereksinim duyan kişi ya da kuruluşların, nakit ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla mevcut menkul kıymetlerini belirli bir fiyat üzerinden ve önceden saptanan bir vade sonunda geri satın almayı taahhüt ederek satmalarıdır. Reponun tersi, ters repodur. Kısacası, repo, menkul kıymetlerin geri alma taahhüdü ile satılmasıdır; ters repo ise, menkul kıymetlerin geri satma taahhüdü ile alınmasıdır. Ülkemizde repo işlemlerine, devlet tahvili ve hazine bonosu konu olmaktadır. Reponun vadesi, 1, 3, 7, 15, 30 gün olabilir. 28
Vadeli Mevduat - : Bankalara belli bir vade sonunda çekilmek ya da vadesini değiştirmek üzere yatırılan paralara vadeli mevduat denilmektedir. Bankalarda açtırılan mevduat hesaplarının vadeleri, 1 ay, 3 ay, 6 ay veya 1 yıl olmaktadır. Bazı bankalar, kırık vade olarak ifade edilen (20 gün, 45 gün vb.) vadelerle de hesap açmaktadırlar. İşletme, bir süre atıl kalacak fonlarını yatırım araçlarına yatırırken, bunların değer kaybına uğramadan ihtiyaç duyulduğu an paraya çevrilebilme olanağını öncelikle göz önünde bulundurmalıdır. Genellikle, hisse senetleri ve özel sektör tahvilleri, fonların kısa süreli olarak değerlendirilmesi için elverişli araçlar değildirler. Çünkü, hisse senedi fiyatlarında sık görülen dalgalanmalar ve faiz oranlarındaki değişmeler, bu menkul kıymetlerin değer kaybına uğrama olasılığını artırmaktadır. Hisse senetleri ve tahviller, uzun dönemli yatırımlarda tercih edilebilecek yatırım araçlarıdır. Nakit yönetiminde, daha çok, riski düşük, paraya çevrilmesi kolay ve getirisi az çok belli olan repo, devlet tahvili, hazine bonosu ve likit fon gibi yatırım araçları kullanılmaktadır. 29
Bankalar, kurumsal ve ticari müşterilerine, nakit yönetimi kapsamında çeşitli hizmetler sunmaktadırlar. Bankadan bankaya değişmekle birlikte, bankaların sunduğu başlıca hizmetler şunlardır: - Nakit Toplama Hizmeti: Çok sayıda mağaza veya şubeye sahip olan işletmelerin bu mağaza ve şubelerinde biriken günlük nakit cirolarının, bankanın zırhlı araçları ve görevlileri tarafından toplanması ve işletmenin hesabına aktarılmasını sağlayan bir nakit yönetimi hizmetidir. Bankaların sunduğu bu hizmet, işletmelerin kasasında nakit saklama riskini azaltmakta ve işletmelerin bankalara nakit taşımak için kullandığı kurye maliyetini ve riskini ortadan kaldırmaktadır. - Havuz Hesap Sistemi: Havuz sistemi, bir veya birkaç firmanın çeşitli şubelerde veya bankalarda bulunan artı veya eksi bakiyeli hesaplarının, hesap bazında değerlendirilmesi yerine bir bütün olarak değerlendirilmesini sağlayan bir sistemdir. Havuz hesabı; artı hesaplardaki meblağların tek bir hesapta toplanması ile tek hesap üzerinden hareketlerin izlenmesi olanağını sağlamakta, tek bir hesapta toplanan artı bakiyelerin daha iyi bir şekilde değerlendirilmesini sağlamakta, eksi bakiyede bulunan hesaplarının havuz hesaptan gelen bakiye ile sıfırlanmasıyla gereksiz faiz ödemesini önlemekte ve işlemler otomatik yapıldığı için işletmelere zaman ve işgücü tasarrufu sağlamaktadır. - Üye İşyeri Hizmetleri (POS Hizmetleri) : Satışlarını kredi kartı veya banka kartından tahsilat yaparak gerçekleştiren işletmelere sunulan önemli bir nakit yöne- 30