W,llilffxltlul!iltfl ffi

Ilnffi*r T$lrkfintnn ve k*$ T*i*i*ta*t vq Uyfiur T{lrkleri Arasrnda istimiyet cl o CtCl( Prnf. Dr. Zekeriya Kitapcr Prof. Dr. Zekeriya Kitapcr ro A,...Ne varki dilertrirk boylannda olrlrrtf rr rlilrt, Uygurlar arasrnda da ls16miyetin nasll y,ryrklrif r,'lrrr ycinde girigilen Eetin mucadelc ve qckik,rr rrkrrrlrl,rr hakkrnda hem kendi, henrrjt. y,rlr,rrrr r l,rrllr1, llet fd C cra tarafrndan hig bir ciddi q,rltyn,t y,ll)tlnl.untlltr, Daha aqrk bir ilarlr. ilc Kar,r llarrlr (,arl llt yarrhklorr l)l\lnnl,, lrerrrir Htiktimdar'larrnrn parlak krhll,rrrrrrrr rrql,lr mrib6rek "uycur lslam yazrlmamrgtrr. E (D A) v) Bunda isimlerini burada 5d!nltk islr.rrrerll{hrrlr kendi tariheilerimizin de btiytik bir ihrn,rli, Uygur Tiirltleri Aiasrnda islflmiyet "lllttr l" veb6li soz konusudur. Onlar; Uygurlar'ur y,rrrrrr yamalak sadece siyasi tarihi uzerinde durnrullar vt, Uygurlar't Manihaizm ve Budizm'in adeta qok gtillri bir gampiyonlan olarak gdstermede lrizumsuz bir yan$a girmigler ve Uygur lsldm Destanr,nr aprzlanna bile al mam rglardrr. a. g) z o)> J (? 1 Tilrk tarihgileri bciyle yaparken kadim Uyguriar'rn.bugrinkri asrl vatan bekeileri olan Do$ u Triikista n Uyg u r Tti rklti! ri'nti hatrrlamak [izumunu dahi duymamrglardtr.. Bu bedbaht bir keyfiyet delilse ya nedir? :i C) f N o o.:?' h, n O) -o n W,llilffxltlul!iltfl ffi W

DoGU TtiKKiSTAN ve LJYcLJK rtinnmni ARASIITIDA istaiuiynt Tann Dailannln Eteklerlncle Yiikselen ith tetulr vc Ezan Seslerl Prof. Dr. Zekeriya xifanql

,$d&n, l$'&es. i@6 YEDIKUBBE YAYTNLART: 2 Dolu T0rkistan ve Uygur TtlrkleriArasrnda lsldmiyet oa 1. Baskr: Ocak,2004 O ISBN:975-92203-0-X x Genel Yayrn Y6netmeni ErtulrulG, KITAPQI oa Yazrgma Adresi: Prof. Dr. Zekeriya KlTAPql K. Karabekir Cad. Hoca Hasan Sk. No: 15/407 Tel:0332,350 82 96 Meram - KONYA 6 www.zkitapci.com bilgi@zkitapci.com O @ Kitabrn her hakkr mahfuzdur. Eserin; Mtiellifin yazrh musddesi olmaksrzrn tamamen, krsmen veya herhangi bir deligiklik yaprlarak yayrnlanmasr dijital ortamlarda go$altrlmasr veya bir bagka dile gevrilerek yayrnlanmasr yasaktrr. DoGU TtJRKiSTAN ve [JYcrJK rtlnnmni ARASINDA ist,afiiynt Tann Da$annm Eteklerincle yiikselen llk Tekblr ve Ezan Seslerl Dizoi Dlzbl EVI T l:03i 2,351 66 41 Kapak Tasaflm GRAFIT.o ir"-pr"rr-baskr-cilt SEBAT OFSET MATBAACILIK Tel:0332,342 01 53 Fax:0332, 34297 80 www.sebat.com sebat@sebat.com Prof. Dr. Zekeriya KiTApeI Ph. D. Karagi Universitesi PAKiSTAN Assot. Prof. Jas Universitesi; NiIERYA

irnnr "Bu naciz eserimi koca bir iimrii DoSu Tiirkistan ve Uygur davasrna vakfeden, bir vatan hasreti iginde giizlerini kapayan biiyiik miicahid, biiyiik vatanperver isa Yusuf Alptekin'e ve onun agtrf,r bu gileli yolda yiiriiyen asil dava arkadaglanna ve bu miicadele bayra$rnr diinyanrn diirt bir yanrnda gerefle dalgalandrrmaya gahgan bugiinkii yiice temsilcilerine sonsuz bir gururla ithaf ediyorum". Prof. Dr. Zekeriya KiTAPCI 6r.rsdz Uygur Miisliimanhfmm Tarth Obj ektifinile G enel B ir D efierl endirilme si llygurlar nasil mrtsliiman oldu? llygnt isl6m Destanr nasil olugtu? fiu bir gerqektirki; di$er bir krsrm Ttirk boylarrnda oldu$-u gibi, Uygurlar arasrnda da istdm Dininin yayilmast ve medeni llygurlat'nbu biiytik islam kiilttir ve medeniyetindeki yeri tizerinde qimdiye kadar hig bir ciddi qahqma yaprlmamrq ve neticede bu sorulara da heniiz tatmin edici hig bir cevap verilmemigtir. De$il bu <jnemli konular, Uygurlann siydsi tarihleri hakkrndan yaprlan aragtrrma ve yayrnlar bile tatmin edici olmaktan uzaktr. Uygur siyasi tarihinin bir qok meseleleri bizim bu eserimizde de iqaret edildi$i gibi, heniiz qoztilmemiq, Uygur siydsi tarihinin bir qok temel tagr hala yerli yerine oturtulamamrgtrr. Ustelik bu yarrm yamalak araqtrrmalarda konunun Isldm Dini ae Medeniyeti yonti tamamen ihmal edilerek, onlar nerede ise Buda dini ve kiilttiriintin asrl temsilcileri olarak gtisterilmeye gaherlmrq ve bundan bazr tarihgilerimiz Adeta gurur duyacak bir hale gelmiqlert{ir. Onlar boyle yapmakla neylersinizki medeni ve miisliiman Uygurlara gok biiyi.ik bir haksrzhk yaptrklarmrn heniiz farkrnda bile olmamrqlardrr. Oysa Uygurlar mrisltiman olmuglardrr. Ne varki onlann islam hidayetine giden yolda, di$er Tiirk boylarrndan farkh olarak gok ilging, inadma kanh ve qok qetin miicideleleri olmuq ve asrl "Ilygur isldnt Destanr" da bu qekilde ortaya grkmrqtrr. Bilindi$i gibi, Uygurlarda, di$er Ttirk boylan gibi tarihte

6 7 devlet kurma gerefine ulaqan en medeni Ttirk boylarrndan biridir. Kcikri tarihin derinliklerinden kopup gelen ve Oguz boylanna kadar uzanern bu Tiirk boylarr ozellikle Dokuz O{uzlar, biiyiik Giik-Tiirk imparatorlusunun, bir krsrm ig kargaqahklar sonucu yrkrlmasrndan sonra tarih sahnesine qrkmrglar ve bugtinkii iq Mo$olistan, daha ziyade Orhon nehri boylan veya Otiikende gok bnyiik bir devlet kurmuelar ve dolayrsryla kendi nesillerinin bu giinlere kadar gelmelerini saslamrglardrr. Artrk bundan boyle 6ti.iken; mukaddes i.ilkenin mukaddes Kaianlarr; "Giin Tengride Ulug Bulmtg" veya "Ay Tengriile Kut bulmtg " gibi "ilahi iihvan"larla amlacaklardr. Bunlar; bir manada diser Turk boylannda oldu$u gibi, Uygurlarrnda btiytik olqtide Gdk Tann, yani bir di$er ifade ile Tek Tann'ya qok berrak bir gekilde inandrklannr ve Uygur Ka- $anlarrnrn gtiq ve kuvvetlerini bir ilahi varhktan aldrklarmr, boylece O; Yiice Vailtk'n yerytiziinde tek temsilcisi olduklarrnr ve Ona inandrklannr gosterirki bu gergektende konumuz aqrsrndan tesbit edilmesi gereken bir husustur. Ne ilginqtirki, Uygurlannbu gtizel yonlerine ra$men onlarr di$er Ttirk boylarrndan farkh krlan bir di$er onemli yonleri daha vardrr. O da Uygurlarrn, ozellik aristokrat Uygr. tabakalannrn, islamiyetten once Gdk Tann dtntnibnytik rilqiide terk etmeleri, her zaman yeni bir din arayrgr iginde olmalan ve bir gok "din" hatta "alfhbe" def,igtirmiq olmalarrdrr. Bu hem 5tiiken,hem de Turfan Uygurlan iein geqerli bir hiikiimdtir. Uygurlann Allahrn hidayetine giden yolda ve Hak dini aramada gok garib bir maceralan vardrr. Yeni Uygur Ka$anlarr onceleri Manihaizmir tesiri altrnda kalmrglar ve bunu, bir devlet dini olarak kabul etmiqlet ve Mani dinini qok kalabahk Uygur boylarr igin milli bir din olmasrnr is- temiglerdir. Onlann bu manasrz rsrarlan ve Manihaizmi ytice bir din olarak benimsemeleri netice itibarr ile iyi ata binen, ozellikle iyi ok atan Tiirk Uygur Boylarmr dejenere etmek, onlarrn milli ve manevi de$erierini gcikertmekten ote hiq bir iqe yaramamrgtrr. Ata dinini terk eden ve Manihaizme giren bedbaht Uygurlarm kaprsrnr gok geqmeden bu defa Budizm qalmrg; beyaz elbiseler giyen, sozi.im ona bu bezgin, yorgun ve bitkin Mani rahiplerinin yerini bu defa krrmrzr pelerinli Buda rfrhanileri almqtlr. Uygur ka$anlarr bu defa Budanm krihne akideleri ile Uygur Ttirk boylanna yeni bir nefes vermek istiyorlardr. Bu ise Uygurlar igin inang anargisine giden yolu btitriniiyle aqmq ve beklenen dini huzur ve banq bir tiirhi temin edilememiqtir. Zira Buda ilini de; islami kaynaklarda "Ztndtkhk" netice itibarr ile Uygur topluluklarrnrn milli manevi de$erlerini yrkmada, Manihaizmden hiq te farkh olmamrqtr. Tiirk'iin milli karakteri olan askerlik ruhu ve destanlar yaratan kahramanhk duygulanm dumura u$ratan Buda dini, krsa zamanda kendine inanan Uygur topluluklarrnr prsrnk, hig bir iddiasr olmryan uyuquk bir kitle haline getirmiqtir. Uygur'larrn, Allah hidayetine giden yolda bu defa kargrlarma isldm Dini qrkmrg ve onlar isldm dininin yeni, zinde, iman hakikatlan, bir diier ifide ile"kuran" ve "EzAn" sesi ile kargr kargrya gelmiqlerdir. Evet, Ceyhun havzasrndan Tiirk yurtlarrna giren; "Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Tirk gehirlerinde griglii bir varl* haline gelen ve krsa zamandatann da{lannrn eteklerine ulagan isl6m dini, gerek Manihaizm, gerekse Budizmin tortu niteli$indeki inanqlanna, Uygurlar arasmda yaqama Qansl vermemig ve bu karanhk topraklar, islam hidayet grineqinin aydrnlattr$r bereketli, aydrnhk bir iilke olmuqtur. isl6m Dini her ne kadar bu ilk hamle yrllarrnda dtiiken'e

8 ulaqmresa da o asil mticadelesini dtiiken llyguilan arasrnda cleiil, ozellikle Turfan Uygrlan arasrnda vermiq ve bu topraklarda Hz. Peygamber'in ilk niibtivvet yrllarrnda oldusu gibi; imanla ktfriin, hidayetle dalaletin, hakla batrhn, zulmetle nurun kryamete kadar olan mticadelesinde bir "ildhi destan" devri yagamrqtrr. Evet, mukaddes Otriken, bugtinkri iq Mof,olistanda ilk "Tiirk Uygur Deoletini" kuran ve tarihlere genellikle Dokuz Oiuz Tiirk Boylan olarak gegen bu yan gogebe Tiirk boylarr, Krgrz felfrketinden sonra Turfan, Kogu, Beg Bal* bcilgelerine gelmiqler ve Tanrr daslanrun golgesinin diieti.i$ri bu geniq topraklarda, Trirkiirt devlet kurma dehasmt bir kere daha kanrtlamrqlar ve burada tarihin altrn sayfalanna geqen yeni bir Uygur Tiirk Dealeti daha kurmuelardrr. Onceleri Mani dinine giren, sonralau Budizme geqen ve en sonunda islilmiyeti di$er Tiirk boylarr gibi milli bir din, bir yagayrq tarzr, bir ktiltiir yiiceli$i ve bir btiyiik medeniyet yolu olarak seqen ve kabul eden Turfan Uyguilan, bu dinlerin verdikleri ortak de$erler, hele hele islam dininin verdi$i yeni bir ruh ve dinamizmle Orta Asya TiirkltiSi.iniin "Hayrr!" belki de bittin Asya kavimlerini kendi devirlerinde en medeni temsilcileri olmuglardrr. Matbayr belki ilk defa onlar icad etmigler, qiai ynzstntn drqrnda yeni bir "alffrbe" benimsemiqler, bciylece kendi islami de$er ve ktilti.irel zenginliklerini geligtirmiglerdir. Yeni alffrbe, Turfan Uygur devletinin resmi rnuhaberat yazrsr oldu$u gibi, yine bu alfdbe ile bir gok dini metinler yaztlmlq/ aynca Tiirk'iin devlet kurma gelene$i ve felsefesinin ilk islarni iirrinii olan "Kudatgu Bilik" te, yine bu yeni Uygur alfabesi ile yazrlmrqtrr. Boylece bu medeni Uygurlar bir zaman sonra istikl6llerini kaybettikieri halde, daha sonra gelen Ttirk Boylan, mesela Mo- {ollann akrl hocalan olmuglar, onlann devlet kadrolarrnda qok onemli gtirevler almrglardrr. Ne varki, Turfan Uygurlarurrn miisltiman olmalan hiq de kolay olmamrgtrr. Mahm0d el-kapgari onlarr "en katr kafirler" olarak saymqtr ki bu, qok do$ru bir tesbit olmahdrr. Zird, islam dininin Uygurlar arasndaki bu ilk miicadele yrllarr bize onun, Hz. Peygamberle Kureyg ulularr arasrnda geqen getin, kanh miicddele, y Ani " Me clin e d ea rini " hatrrlatmaktadrr. Nevarki Uygurlarr "iman" ululufuna gotiiren bu miicadele de; tlz. Peygamber'in mribarek yerini, Ttirktin Allahn hiddyetine giden yolda ulu atasr olan,abdii'l-kenrn Satuk Bu$ra Han ve "sahabe"nin yerini ise, onun ddeta bir sahabe neslini andrran cihad erleri almrglar vellygur kdfirlerinekarqr "cihdd" gorevini bilfiil onlar yiiklenmiqlerdir. Boylesine getin bir rnticadeledell sonra Uyguilarda ister istemez kenclilerini bu "Yeni l)in"in ilahi cazibesine kaptrmtqlar, zorla da olsa miisliiman olmuqlar, fakat zorlu, giiqlii, nazik, medeni, miisliiman olmuglardrr. Oyte ya, Allahrn dininin aziz olmasrnr, kendileri iqin hereeyin iistiinde qok yiice bir gaye olarak kabul eden Karahanh Gazi Hakanlan "Haytr!" Allahrn hidayetine giden yolda Tiirk milletinin ulu atalarr, yahn krhnq bu en kah kafir Uygurlarm kargntna dikilmigler ve onlarr biittin giiqleri ile miisltiman olmaya qa$trmrqlar ve bunda biiynk iilqiide muvaffak olmuqlardrr. Bciylece islam Tarihinde, Orta Asya bozkrrlarrnda bir eqi ve benzeri olmayan gok kanh bir dini mi.icadele, bir "ilahi dest&n" devri veya bir bnyiik 'isl6m inktlilbt"da baqlamrg oluyordu' Zira, LJygurlar arasrnda meydana gelen bu biiyi.ik islam inkrlabrnrn gerqeklegti$i devirlere qok yakrn bir zamanda ya- Qayan ve bu topraklarda geligerr ilk istam k0ltur ve medeniyetinin en cinde gelen temsilcileri arasmda zikredece$imiz 9

l0 bi.iynk devlet adamr, briynk bilgin Yusuf Has HAcib ve Ttirk dili ve edebiydtmrn kendi asnnda en biiyrik mimarr olan Mahmud el-kaggari'nin o dev eserini okuyanlar, bu getin mticadele ve isldm inkrlabrnln ne kadar zor gartlar altrnda cerey;u:l ettisini hayretler iginde gcireceklerdir. Yusuf Has HAcip, btiytik Kara Hanh devlet adamr (do$. 1,079) Kuilatgu Bilrk adrndaki krymetli eserinde, Kara Hanlilarla Uygurlar arasrndaki bu gok katr iman-ktiftir mi.icadelesine brittin varh$r ile sahip Ekmq, onlarrn baganh olmalan igin qrrprnrp durmug, onlara briyiik hedefler gtistermig dini btitiin bir mtishimandrr. Hele hele KaEgari; Uygur islan inkrlabmr tarihe maletmiq ve bu gtinlere kadar gelmesinde qok biiytik hizmetleri olmug bir Trirk bilginidir. O; Diaanii'l-Lu{at et-tiirk adrnr verclisi krymetli eserinde bu ilahi destanrn halkrn mageri vicdanna yansryan ycinii, daha aqrk bir ifade ile onlarrn bir gcintil cogkusunu andrran qiirlerini belki denizden bir damla olarak zikretmiq ve bizlere bir irfan hazinesi brakarak gdeiip gitmigtir. Ne varki Uygurlar arasrnda islamiyetin yayrlmasma asil cinciiltik edenler, bu il6hi destanm asrl kahramanlan, eli bayrakh cihad erleri, buna goni.il veren O, Tann yolunun nur yiizlii rehberleri, Trirk islam tarihine pek fazla bir malzeme brrakmadan kendi uhrevi Alemlerine qekilip gitmiglerdir. Oyle tahmin ediyoruz ki Kaggarh Mahmud (ol. 1030) krymetli eseri olan Diztanii'l Lii{at et-tiirk'ii yazdrsr srralarda Uygurlar arasrnda islamlagma siireci de qoktan kendini tamamlamq oluyordu. Kaggari bu kanh mticadelenin halkm mageri algrsma malolmug giirleri, hem Kara Hanh cihad erleri, ve hem de miisltiman Uygurlardan dinlemig ve kryrnetli eserinde, birazda Arap dil bilginlerine cizenerek onlarr edebi "geohhid" yani, metin bilgisi olarak zikretmig ve boylece farkrnda olmaksrzrn bu biiynk islim inkrldbmm boyutlarrnr ortaya koymuqtur. Artrk asrl bu kanh mucadelelerden sonradrr ki; bugiinkti "DoEu Tiirkistan llyy, Yuttlan" Qin Seddine kadar yayrlan bu geniq topraklar, tslam dizi sayesindebu "gekik giizlii, yuaailak yattii, giizel gtiriiniiglii",* medeni llygurlann kutsal bir aatant olmuqtur.bu mtibarek topraklar asrl bundan sonradrr ki, onlarrn dirisi ve oliisiinii, o kuytu bagnnda saklayarakbu giinlere kadar getirmig ve yannlara, kryamete kadar da gottirecektir ' Zira, islam dini onlann geqmiqte oldusu gibi bu giinde "millet sevgisi" ve "patan peraerlik"lerinin de yegane kayna$rdrr' Gerqekte, Wgw Tiirkleri; onlarrn tarihi, sosyal ve siyasi yaprlan, medeni yaqayrglarr hakkrnda bu gtin, dtinya gaprnda baq dondi.irticii qahgmalar yaprlmakta, bir qok kitap ve bir o kadar da ciddi araqtrrma ve makaleler yayrnlanmaktadrr. Ne varki, dif,er Ttirk boylannda oldu$u gibi, Uygurlar arasrnda da islamiyetin nasrl yayrldr$r, bu yonde giriqilen qetin mticadele ve gekilen srkmtrlar hakkrnda hem kendi, hem de yabancr tarihgiler tarafindan hiqbir ciddi qahqma yaprlmamrgtrr' Daha agrk bir ifade tle Karu Hanh gdzi hiikiimdarlarrmn parlak krlrnglarrnrn uqlan ile yazdrklarr mtibarek "llyg, islam Dest ant " henijrz yazrlmamrgtrr. Bunda isimlerini burada saymak istemedi$imiz kendi tarihgilerimizinde buyi.ik bir ihmali soz konusudur. Onlar, Uygurlann, sadece siyasi tarihi, medeni yonleri ile meggul olmuglar ve Uygurlan; Manihaizm ve Budizmin Adeta gok gnglti bir gampiyonlarr olarak gd,stermede ltizumsuz bir yarrga girmiqler ve boyle yaparkende onlarrn bugiinkii asrl vatan bekgileri olan "DoEu Tiirkistan LIVgu, Tiirklii$iinii" hatrrlamak li- - Hz. Peygamberin T0rkler hakkrndaki hadislerinin if6desidir. il

t2 zumunu bile duymamqlardrr. Bize gore bu, bedbaht bir keyfiyettir. Di$er taraftan Uygurlann miislumanh$r konusunda yazrlanlar ise, ne yazrk ki; kitap sayfalan arasrna srkqtrnlmrg, iistelik bu biiytik "i6ht ittkililbr" izah etmekten uzak bir krsrm ytizeysel gcirdq, bir kaq tutarsrz crimle ve gerekti$inde sadece bir kag paragraftan ibaret subjektif aqrklamalardrr. Ne varki onlar bu yiizeysel goriqlerinde Uygwlarur ancak XV. asrrda miisliiman olduklanru iddia etmiqlerdir ki bu inarulacak bir durum de$il, bundan da ote bir tarih sefaletidir. iqte bizim bu mtitevazi aragtrrmamrzda ilk defa "Uygurlann miisliimanh{r" iizerinde durulmug, baqta Diafrnii'l- Lugdt et-'iiirk ve Kudatgr Bilik olmak tizere temel milli ve islami kaynaklanm bu konudaki rivayetleri titiz bir gekilde ele alrnmrq ve llygur isldm tnhtfrfu ilk defa, hemde britrin canhhsr ile okuyucularn grizleri onrine serilmigtir. Briylece Uygurlann islnmi geqmigi bir btitiiur olarak ortaya konuldu$u gibi, Uygur Tiirk tarih ve medeniyetinin oturdu$u zeminde, britrintiyle aydrnlatrlmak istenilmiqtir. Bu araqtrmamrzda bununla da yetinilmemiq ve Uygur siyasi tarihinin bazr temel taqlan yerli yerine oturtulmak ister"rilmigtir. Bundan maksadrmrz Temim b. Bahr el-mutawai Ebff Diilef Misar b. Miihelhil ve Wang Yende gibi, Arap ve Qinli gezginlerin muhtelif devirlerde Uygur yurtlarma yapmrq olduklarr seyahat ve bununla ilgili "gezi notlart"drr. Bu aragtrmamlzda sriz konusu gezginlerin seyahat ve gezi notlarr ele alnmrg ve onlarrn ilk defa "llygur islfrm realitesi" agrsmdan genel bir de$erlendirmesi yaprlmrg ve qok ilginq bazr neticeler elde edilmietir. Bciylece Uygur Trirk tarihinin bir qok meseleleri aydrnlatrlmrq ve ternel taqlan da yerli yerine oturtulmugtur. Yine bu miitevazi qahgmalarrmrzla, bir gerqek btittiniiyle bir kere daha ortaya grkmrgtrr. O da; di$er Tiirk boylan igin olduf,u gibi, Uygur Tiirk Boylan'nrn miisl0man olmalan da tam bir "hidfryet firttnasr" bundan da cite, gergek manada bk "irflht Destant"dt Bu destan; Kara Hanlilaila Uyguflar arasrnila baglayan bir dalalet oe hidayet miicfrd.elesinde ortaya gtkmtg, Uygu, ae Katfl Hanh Tiirklerinin mageri oicdanlannda gekillenmig, bir imani cogku oe bir giir seli hdlinile senelerce ililen ile, dilden dile anlatimrg ae insanlann giinliinile bir iltk iman nefesi gibi akmtg oe bu genig topraklarda bir bahar yeli, bir deli iizgm gibi esmig ae onlara senelerce bir ruh yiiceli[i ae itnan tazeli{i aermigtit. llygur islfrm Destanmm klasik manada dcirt krtahk giirler halinde dile getirildif,i ve gok uzun oldu$u anlagrlmaktadrr. Ne varki Sartuk Bu$ra Han ve onun qahsmda Kara Hanlilann lslama yoneliqlerini anlatan "Satuk Bu{ra Hnt Destan " sadece anlatrlmakla kalmamrq bir "Tezkere" hilinde yazrlmrg ve bugiinlere kadar gelmiqtir. Ne varki Uygur isldm destanr boyle olmamrqtrr. Belki kendi devrinin en heyecanh destanlanndan biri olan bu destan, gerek o altrn nesil, gerekse parlak krhnglan ve mtibarek kanlan ile onu yaratan gazi kahramanlarrn, kendi manevi alemlerine gekilip gitmeleri ve zamanla, bu destan isyan denizinde bo$ulup gitmigtir. Ancak Uygur islam destanrndan belki denizden bir damla misali, biiynk Ttrk dtiqiiniirti, Tiirk milliyetgisi Mahmud el-kaggarinin bize naklettisi ddrtli.ik krtalar kalmrgtrrki bu krtalar bile bize llygur islfrm Destanrhm ihtigamr hakkrnda qok irnemli fikirler vermektedir. MAmdfih biz bu EahEmamzda iqte boylesine 6nemli bir konu i.izerinde durduk. 6nce llyguilanr miisltiman olugunu giin yiiztine grkarmaya gahgtrk. Bu crimleden olmak iizere temel l3

t4 islami kaynaklarrn bu konulardaki rivayetlerini briytik bir sabrr ve gok yo$un bir titizlikle def,erlendirdik, bu yonde yaprlmrg araetrrmalarr inadla gozden geqirdik, siydsi Uygur tarihqileriin bir qok konularda oldusu gibi bu konularda da ne kadar yetersiz olduklarul ortaya koyduk. Bciylece Uygurlann miishiman olmalarr ile ilgili bu naciz ve kendi sahasrndaki tek eser ortaya grkmrg oldu. Bu bir manada qarprtrlmrq bir Uygur tarihinin bir qok temel taglarmrn yerli yerine oturtulmasr idi. Biz bu araetrrmamrzla bir qey daha yaptrk. O da, Uygurlar arasrnda islamiyetin yayrlmasr desil, heni.iz yazrlmamrq "llypr isl6m Destanr" bir di$er ifade ile qekli manada olmasa bile, gerqek manada onu; hem de btitiin canhh$r ile ortaya koyduk. Bu; bitrin ilmi hayatr ve akademik gahgmalartrv Orta-Asya ve Turan Yutdu olaylan ve Tilrk-islfrm gizgisine sarfetmig bir "Miiellif" igin ulaqabilece$i qok briytik bir mutluluk olmahdrr. Oyle temenni ediyoruzki Uygur islam destanrnr yaratan o gazi kahramanlarrn bu grinkti Eerefli torunlarr, Uygur vatanperverleri, yazarlar, qairler ve edipler, hele hele bizim bu naciz eserimizden sonra, ona ycinelecekler ve Uygur islam destanr bir edebi eser, bir roman olarak yeniden kaleme alacaklardrr. Difer taraftan Uygurlarn miisli.imanh$r sadece bir "ilaht Destan" de$il, bundan da ote; bu geniq topraklar ve cof,rafi bolgeleri miishiman Uygur Tiirklerine ebedi bir "Vatan yaptna" mticadelesidir. Uygurlarrn bu getin mticadeleleri sayesinde, isldm dini; btittin Eski ve Orta Qa$lar boyunca bir qok din ve kiiltrirlerin merkezi olan bu topraklardan, Manihaizm, Budizm, Mecfisilik ve Hrristiyanl* gtbi eski Ari ve Sdmt dinlerini bu topraklardan srinip grkarmrg, Uygurlann kalb ve gcinullerini, onlarrn tortu niteli$indeki <i$retilerinden temizlemigtir. Boylece bu topraklar; altr, ristti, ovalan, daflan taglan, yaylalar., kuglarr ile islam'ur cizyurdu ve kryamete kadar siirtip gidecek olan Uygur Ttirk varh$rnrn mtibarekbfu "oatanr" olmuqtur. Biitrin bu hayrrh geligmeler sebebiyledirki; bu grinkti yabrz qehreli, yigit yaprh UYGUR TURKLERI; o qanh ecdadlannrn kahraman torunlan; tam on asrr cince sahip olduklarr bu yurtlannr yine islimrn verdigi celadetle taqryla topra$r ile korumuglar, bu topraklan mtibarek kanlarr ile yosurmuqlar bir gok cami, mescid, medrese, han, hamam kervansaraylar yapmrqlar, kendi dil, kiiltrir, sanat ve edebiyat eserleri ile suslemigler ve miibarek bir vatan co$rafyasr haline getirmiglerdir. Artrk bu ugsuz bucaksrz do$u Asya steplerinde, yedi kat goklerin sahibine ulagmak iizere ve bir ilahi u$ultu halinde "Tekbir", "EzAn" ve "Kuran" sesleri ytikselmiqti. igte bu yiiit insanlar, bundan bdyle hem islamrn ebed mtiddet yurdu olan bu topraklar, hem de bu topraklarda yi.ikselenbtj "Ezan", "Tekbit" ve "Kuttt " seslerinin sarsrlmaz bekgileri olacaklardr. 6yle inanryoruzki onlarrn bu bekqili$i "Tiirk Diinyast" her tiirlii gartlar altrnda ve "Tutafl Yurdu" adrna kryamete kadar devam edecektir. KONYA,2OO3 Prof. Dr. Zekeriya KiTAPQI l-5

l7 6ns6z iqirunnxir,nn rininci n6runa OTUTEN UYGUR TUNX BOYLARI ARAsINDA israuiyer Savfa No....'."...s r. OrUxex uycurlant veni r0nr UYGUR nuvre:riniru runurugu....-...-...'...'.27 Uygurlar'rn Tarih Sahnesine Qrkrqr....-..--...-...27 Yeni Uygur Devletinin Qehirleri; Kara Balgasun...' 30 Yukarr Nuqcan... "...'...31 Bahvan...'...32 Moyon Qor ve Yeni Uygur Devleti'......'..' 32 islam Co$rafyacrlarr Ne Diyor?'....33 Talas Savagr ve Qarprtrlan Bir Tarih Olayrnrn Gergek..."'...36 Yi.i2ii... Taqkent Tiirk Beyinin Of, lunun Yeni Arayrglan...'..... ". 37 TalasSavaqrnrnKiiltiirelSonucu;Ka$rt...'...39 Tarih Objektifinde Talas Savaqr......'..'...41 Talas Savagr, Moyon Qor ve Ottiken Uygurlarr'..... - - -... 42 Talas Hezimeti ve Qinliler...'..'.'.."..'..."" 44 Moyon Qor ve Ottiken Uygur Devleti...45 II. B6CU KAGAN Manihaizmin Uygurlann Resmi Dini.---...'"'...'."'.""'47 O1ugu... BoSii Kafian ve Uygur Ka$anhf,r... -.-'...-...'...'47 SemmAh b. DrrAre Ne Diyor......48 B6$ii Ka$an ve Manihei2m......50 Bo$n Ka$an'rn Manihaizmle KarqrIaEmasr...51 GokTi.irkler'inKaprsrnrQalanFelAket......52 TunBaSaTarkan'nKarqrQrkmasr......54 Mani Dininin Uygurlar Arasmda Yayrhqr...55 Manihaizmin Biiyiik Baqarrlan......57 Manihaizmin Uygur Yurtlannda Yayrlmasr Meselesi... 58 Manihaizm'le Gelen Biiyiik Felaket...59 Manihaizm ve SoSd AlfAbesi...61 Yeni Uygur AlfAbesi...62 III. ABBASiLER'iN DoCu poririxlsr ve runxisren uycur runxrnni...ds Temim b. Bahr Uygur Yurtlarrnda..."...65 Ebfi Ca'fer el-mansur'un Do$u Politikasr...65 Qin'e Yerleqen ilk Mtisliimanlar......56 el-mehdi ve Do$u Tiirk Beylerini islarn'a Qairrsr... 68 Karluk Yabgusunun Miisltiman Olmasr...69 Temim b. Bahr'rn Uygur Ka$anrna Gtrnderilmesi... 70 el-mutavvai Kimi Ziyaret Etmiqtir?......72 Tarihqiler Ne Diyor?...73 Temim b. Bahr Ttirk Yurtlarmda......75 el-mutawai Uygur KaSanrnrn Huzurunda...78 Ilir Di$er Ttirk Hakanrnrn islima Qa$rrhqr...80 Manihaizmin Parlak Dcinemi ve Yeni Ka$anlar Devri...81 Otriken Uygur Devletinin Y*rhqr...83 Ottiken Uygurlarr Arasmda islamiyet......84 Mtishiman Tdcirler ig Baqrnda.....85 Gontil Erlerinin Faaliyetleri. I{afi' b. el-leys'in Faaliyetleri...90

t8 Uygurlarrn Da$hsr ve Yeni Yurt Arayrglarr"...'..." 91 Turrfan'a Giden Yo1......'.'...'...93 6Nsdz ixir.{ci u6runl islam HidAyetine Giden Yolda Turfan Uygurlan Arasrnda MANiHAiZM ve BUDiZM...e7 I. TURFAN UYGURLARININ AYAdA KALKMASI... "."... 102...'..l0z Dinler Arasr Miicadelede Turfan Uygurlarr Yeni Uygur Devletinin Kurulugu'.'....102 Uygur Ka$anlarrnrn itahi Uakimiyeti...'......103 idikut Uygur Devleti...' 105 Turfan Havzasr: Onemli Din ve Kiilti.ir Merkezi... 105 Koqo; Eski Bir Din ve Kiiltiir Merkezi... '.'...108 Beq Bahk; Yeni Uygur Devletinin Yazhk Baqkenti...'... 1 10 Turfan: Eski Din ve Ki.iltiirlerin Mozeyik $ehri...'... 111 Hoten; Biiyiik Din Ki.iltir ve TicAret Merkezi...'..113 Hami veya Kamul Qehri... '...'..'.115 Bri$n Tekin ve Turfan Uygurlannrn Yiikselmesi'...'... 1 16 Turfan Uygurlarr Yol Ayrnmrnda...'...'...'...--..I77 tt. islam HIDNYSTiNE GiDEN YOLDA UYGURLAR ARASINDA MANiHAiZM VC BUDiZM "."...120 isldma Giden Yolda Manihaizm...120 Manihaizm: Yeni Krrallar Dini... -.."...'.'...'...'122 Budizmin DoSuqu ve iq Asya.. '.."...124 islama Giden Yolda Uygurlar Arasrnda Budizm...'.'... "..-'...' 125 Qinli Seyyah Wang- Yande'nin ilginq MtiqAhedele ri.'... "... 727 Qinli S;eyyah Wang Yande ve islam Gergeii...128 W*g Yande ve Tiirkistandaki islimi GeligmeIer... 1 30 Wang Yande'nin Qeligkileri...132 Uygur SiyAsi Tarihqileri Nigin Susuyor?... 133 Wang-Yande'nin Ziyaret Tarihi Do$rumudur?... 135 Turfan Uygurlannda islam QafaSrnur Atmasr... 135 UqUrucu sdr0rvr TURFAN UYGUR TUNT BOYLARI ARASINDA istauivet I. SAMANILERDEVRI...141 IslAm HidAyet Giineqinin Dogu Tiirkistan Uygur Yurtlarmr Yeniden Aydrn1atmasr......141 Turfan Havzasr Eski Dinlerin U$rak Yeri...141 Turfan Havzasr ve Mtisltiman Tiirk Tacirleri...,...1.42 Milsliiman Tiirk Tacirleri ve Uygur Yurtlannda islamiyet......145 Batrh Yazar L. Ligeti'nin isyan Etmesi...1.47 islama Giden Yolda Samaniler... l9...1.4g Uygur Ka$anr Samani Emirinin Karqmmda...151 Uygur Ka$anhnrn SAmdni Emirligi Tehdit Etmesi... 153 Uygur Ka$anr'mn Evlenme Teklifi......154 Eb0 Diilef in Verdigi Bilgiler... Ebfr Diilef Yanrhyor......15d Ebff Diilef in Yeniden DeSerlendirilmesi...L57 Qin - Uygur Qeliqkisi......159 Senda-Bil $ehri Neresidir?......160 Ebfi Dtilef in Wang-Yande ile Kargrlagtrrdmasr... 1()z Senda-Bil Qehri Koqu $ehrinin Ta Kendisidir...164

20 2t Mi.isli.im Samani Emirinin Uygur Ka$annm Krzr ile Evlenmesi......165 islam HidAyet Frrtnast Uygur Yurtlannda...'...158 II. KARAHANLILAR DEVRi: Tann DaSlannrn Eteklerinde Duyulan ilk Ezan Sesleri..'...L7L Satuk Bu$ra Han'rn Yeni Misyonu......'177 Uygurlar islam HidAyetiyle Kargr Kargrya...'.'...172 Uy gur Yurtlarrndaki Yeni iman Kiiftir Miicadelesi.... 17 6...'...In Kara Hanlr Gazileri Hoten Ontinde islam Mticahidleri Kuca ve Kara $ehir Ontinde...'...'... 178 Yeni Uygur islam Destanr......'...'...'.179 Musa Bu$ra Han Uygur Yurtlarrnda Kara Hanh isldm Ordusu ve Hoten Seferi...183 Kara Hanh Cihad Ordularrnrn Ozellikleri.....183 Hoten'inBirislAm$ehriOlmasr...'...185 Alp Tekin GAzinin MrnSlak Seferi......'...'...' 186 Mrnilak Destamnrn $iirleri...'787 USrak Akmcrlarr Kara Hanhlarla Uygurlar Kargtsurda... 189 Alp Tekin Gazinin Kinkent ve Kocu'ya Giriqi...' 190 Alp Tekin Gazi'nin Qehid OImasr......'192 Uygur islam Destarundan Manzaralar...193 Kara Hanh-UygurHarblerinin De$erlendirilmesi... 195 Kara Hanhlarla Qarprgan Uygur Ka$anlan Kimlerdir...796 Qinli Seyyah Wang Yande Yanrlmtyor mu?...... 197 Uygur idikutlarr ve Kara Hanh KaSanlarr...199 Hoten Ayak1anmas1......200 Hoten'in Ele Gegirilmesi...,......'207 Hoten Bir islam $ehri Oluyor......202 Uygur ve Hrtay Hanlarrnrn isldm'a KarEr ittifak Arayrglan...203 Hrtay Hanrnrn Sultan Mahmud'a Yazdr$r Mektup... 205 Uygur idikutu'nun Sultan Mahmud'a YazdrSr Mektup... 20g Elqilik Heyetleri Sultamn Huzurunda...210 islam Dininin Sosyal Etkisi... Basmrllar-Uygurlar ve islamiyet...:......213 Kara Hanh Gazileri Basmrllar Karqsmda.....21s Bekeq Arslan Tekin ve Yeni Basmrl isldm Destanr...2L6 KaqgariBuDestamNasrlAnlatryor?......218 Basmil idikutunun Son QrrprnrEl......21g Uygur Yurtlanna Dikilen isldm Sancagr...-.ZZO Tavgag Bu$ra Han ve Uygur idikutlan......222 Yusuf Has Hacibe G<ire; Uygur isl6m Destanr...... ZZg Uygur idikutunun Hrtay Baqbu$u ile Birlegmesi...... 226 isldmrn Turfan Havzasrna Girmesi......,...,.222 Uygur Ka$anlarrnrn Son Qrrprnrglan......229 Uygur Ka$anlan ve Ti.irk Budist Rahipler......,290 Yeni Geligmeler ve Sonug......291 III. Mo6oLLAR DEvRi uyg* idikutlannrn islama Boyun E$mesi... Mo$ollar'rn Tarih Sahnesine Qrkrqr..:...233 ilk Uogot Uygur lligkileri.;...233 Mo$ollar; Uygur Yurtlarndaki islam Realitesi...235 Nayman Komutanr Ktigltik'tin Aya$a Kalkmasr... 236 Asrl Biiyiik Hoten Faciasr...238 $ehir Halkrnrn Bir Meydanda Toplatrlmasr...299 imam AlAuddin el-hoteni'nin idam EdiImesi... 240 Hotendeki Dini Teror,..242 Beq Bahktaki Mtisliiman Uygur Katliamr......243 Uygur idikutu Sahndrnrn Baqrna Gelenler...2M Tekmiq'in Miisliiman Olmasr...246

22 Mo$ol idarecileri ve Uygur Miisltimanlan...247 Uygur Beyi'nin Tticcar Bir Miisliimanr Zorlamasr... 248 Hrzrr Hoca Han ve Uygur idikutlarr Kargrsrnda...249 Hrzrr Hoca Han'n Uygur idikutuna Son Darbesi... 251 lslim Dini Uygurlarrn Milli Dini Oluyor......253 Uygurlarrn islam Ktiltiir ve Medeniyetindeki Yeri...... 254 DORDONCU NOTUNA I. EBO DULET MiSAR B. MUHELHiL Tiirk Yurtlannda Bir Arap Gezgini Orta Asya ve Arap Gezginleri......263 EbO Dtilef Kimdir?......2& Ebu Dtilef in Uygur Yurtlarrna SeyAhate Qrkmasr......26 EbO Diilef Tiirk Yurtlannda; Harkdh, Tahtah ve BacAlar.....26 Peqenek CiSil ve Ba$raglar......269 O$uzlar ve Dokuz Ofruzlar......27L Kugrzlar ve Karluklar......272 Kutluklar, Hrtaylar ve Behiy'ler...273 II. EBO DULEF MiSAR r. pruheruil ve Gezi Notlannrn Genel Bir De$erlendirmesi...276 Hargfilar...276 Tahtahlar...,277 Bacalar......278 Peqenekler...279 Qi[i11er......279 EbO Diilef in GormediSi Hususlar...280 Ba$raqlar...... 281 Tibetliler...283 Kimaklar......283

ninixci sorun,i OTUrcEN UYGUR runx BoYLARI ARASINDA israuiver

26 "Sen Ey UIU Ka{an! Ejderhah tahtta kollanm gererek otur. Anta, oezir yiinetimde ileniz ue dad kailar iizel bir yetkiye sahip olmah. Dealet iddresinde kanunlar oe frmirlere itaat edilffieli. itdhi merhamet ae indyete giioenilmeliilir, igte bizim erkdn-t dealetten istedi$imiz bunlardr!" I. dtuxen UYGURLARI yeni TURK UYGUR DEVLETiNiN runurugu ljy gurl ar' n T atih S ahne sin e Qrkr Et : Gergekte llygwlar; islam hidayet cazibesine kendini kaptrran ve yaqadrklarr topraklarda btiyi.ik bir var olma mticadalesi veren ve milli varhklarnt bu gi.inlere kadar getiren en biiyiik Ti.irk boylarmdan biridir. Onlarm ktikti de di$er bir qok Ttirk boylan gibi milli destanlarrmrzln en biiynk kahramanlarrndan biri ve yan peygamber yaradrhqh O6la Ka$an'a kadar dayanmaktadrrl. Onceleri Hunlar, daha sonra Giik Tiirklerle birlikte olan bu qok kalabahk Uygur boylarr, sonralan Orta Asya bozkrrlarmda kurulan bu biiynk Girk Tiirk imparatorlu$unun asrl varisi olmuglar, bundan da iite bir btiyrik devlet kurarak insanlrk tarihinde derin izler brrakmrglardv (744)'. D-evletin asli unsurla n "Dokuz O{uz" ve On llygur" boylarr idi3. Yeni Uygur Devletinin kurucusu, kendi asrl adr bir yana, bundan boyle Ti.irk devlet gelene$ine gcire yan dini bir unvan 1 Togan, 2.V., Oluz De3lanl, lslanbul, 1982' s. 20, "Oguz' kafirlerte yapt$r bu savaglardan sonra, attndan inince alttn evin kurulmastnl buyurdu ve orada kenditaraltarlan ve dostlan ile bir toy yapt. Kendine yardlm etmek ozere iltihak etmi$ olan bir kavme "llygur" adrnr verdi. T0rk dilinde 'izinden giden uyan demektir.' Uygur kelimesinin etimololik yaprsr hakkrnda bkz. Hatipoglu, V.' Tiirk Tarihinin Baglangtcl, T0rkoloii Dergisi, Vlll. 1979' s' 45-51' Ogel' B.' Uygurlarrn Menge Efsanesi, DTCF. Dergisi, 1948, Vl. 1'2' Togan V.' Um0mi Tiirk Tarihine Glrig, istanbul, 1981, s. 147. 2izgi,6., Uygurlarrn Siyisi ve K0lt0rel Tarihi, Ankara, 1987' s. ll vd. Rasonyi, 1., Tarihte T0rkl0k, Ankara, 1988, s. 104. 3 Hamilton, J., Toquz{guz et On Uygur, Journal Asiatique, 1962' s. 39'40.

28. ZEKERIYA KITAPCI sahibi olan "Kutlu Bilge Kiil Ka{an" unvanr ile anrlacaktr4. Ona, Uygur Ka$anhk tahtrna oturmadan <ince muhtegen-r bir ciiltis merisimi yaprlmrq ve halk namrna q<iyle denilmiqtir; "Sen Ey UIu Kaian! Ejilerhah tahtta kollanw gererek otut, ama oezir yiinetimile deniz oe da! kadar iizel bir yetkiye sfrhip olmah, Deplet iddresinde kanunlar ae dmitlete itaat edilmili, il6hi nerhamet oe inilyete giiaenilmelidir. igte b izim etk frn - r d eo I e tt en i s t e ilifimi z bunl ar d.r'e. Di$er Ti.irk Kaganlarr, meseld Giik Tii*lerde oldu$u gibi, Uygur Kaganlannm da egemenlig'i ilahi, di$er bir ifade ile onlar; bu yiice kudretin, yaniulu Tanrtntn yer yi.iziindeki tek temsilcileri idi. Bu bakrmdan Uygur Ka$anlanna da kutsal kasanlrk tahtrna oturduklannda; "Giin Tengride Kut Bolmry" veya "Ay Tengide Kut Bolmtg" gibi il6hi unvanlar verilmig ve boylece onlann egemenlik ve hdkimiyetlerinin bir ildhi kaynaf,a dayandr$r vurgulanmrqtrr. Nitekim Kutlu Bilge Kiil Ka$an oldtikten sonra onun anlslna o$lu tarafrndan diktirilmig olan "$ine-usu" yazrtrnda: ",,giik yer emtetti, Giik (Tanrr) Httuo erdi ;' denilmiqtir6. Yeni devletin baekenti, btiyi.ik Uygur Ka$anrnrn asrl ordugahrnrn civannda ve Karakurum'a yakrn bir yerde yeni bir gehir olarak kurulanz Karu Balgasut veya Ordu Bal* idi. Devletin ana unsurlannr daha ziyade islami kaynaklarda "Dokuz O{uzlar" olarak bilinen kalabahk Trirk boylarr teekil ediyordu. Daha sonralan bunlara,"llg O{uzlar" denilen Kara izgi, 6., a.g.e., s. 14, c6meg, S., Uygur T0rkleri Tarihi ve K0ltiirii, Ankara, 1997, s.23. 5 Gumil6v, L.N., Eski T0rkler, lstanbul, 1999, s. 515. 6 Orkun, H.N., Eski Tiirk Yazrtlar, Ankara, 1987, s. 168 vd. 7 Barthold, W., Orta Asya T0rk Tarihi Hakkrnda Dersler, Ankara, 1 975, s. 60. OTUKEN UYC;UR T'URK BOYLATT] ARASINDA ISLAMIYET. 29 tuklar ve Basmrllarda katrlmrg ve boylece yeni devlet gok daha giiqlii ve bir manada federal bir devlet haline gelmiqtirs. Gerqekte Kafluklar, Yeni Uygur federe devletinin en sadrk en gtivenilir temel dinamiklerinden birini olugturuyorlardr. Bu bakrmdan onlann hiiktimdarr da Uygur devlet iddresinde qok onemli bir yer olan "Sol Yabgu" ma' kamrna getirilmiqtig. Karluklar 840 yrh yani; Uygurlar, Krrgrzlara mailup oluncaya kadar resmen, Uygur devletine ba$hhklarrnr devam ettirmigler ve yeni Uygur Tiirk devletine qok bnyiik hizmetlerde bulunmuqlardrr' Temel islami kaynaklardan biri olan Hudfidu'l-Alemile bizlere, Dokuz Oduz, bir di$er ifade ile yeni Uygur iilkesi ve onlarrn ozellikleri hakkrnda Eu tinemli bilgiler verilmektedir;"do{uda Qin tilkesi, giineyile Tibet tte Karluk iilkesinin bazr ktsrmlart, kuzeyi boyunca yine Krgrz iilkesi ile komgudurlar. Dokuz Oiuz iilkesi, Tiitk iilkelerinin en biiyiifii ae en genigidir. Dokuz Ofuzlar, niifus baktmmdan da en kstabal* Tiirk iilkesidir. Eski zamanda, biitiin Tiirkistan hiikiimdarlan Dokuz O{uzlardan Ekmtgtrr. Dokuz Oduzlat cengdaer hir kuaim idiler. Qok sayfia silahlan asrdr. Bunlnr yazlan ae ktglan otlak araziler boyunca, uygun iklimler seqerek bir yerden bir yere giig edeiler"l0. Bunlarl "Qin, Tibet, K arlukl ar, O {uzl ar, P e g en ekl e r, TiitgiEler, Ez gi gl et, Kry g akl at ae Ktrgrzlar'la kamguduilar"ll. I Genig bilgi igin bkz. Qandaroglu, G., ottiken B<ilgesinde Kurulan B0y0k Uygur figdnlrlr, istinbul, 1972, Mackerras, C'' The Uighur Empire-744' SiO=, AccolAing to ttre T'ang Diynastic Histor.ies, Canberra, 1978' Eberhard, W., Qin'in $imal Kogullart, Ankara, 1942, Ogel, B', lslamiyetten Once Tiirk K0ltiir Tarihi, Ankara, '1988, s" 348-366. 9 Gunay, U., GungOr, H., Ttrklerin Dini Tarihi, istanbul, 1997, s. 128, R A ' la', Vl, s. 351, 406. 10 Hududu't-Alem, ngr. V. Minorsky, London, 1937, s. 92. 11 ibnu'l-fakih, Kitabii'FB0tdan, ngr, De Goeie' Leyden, 1885' s' 329'

30. ZEKERiYA KiTAPqI lteni Uygur Dealetinin $ehirleri; Kma Balgasun; iq Mo$olistan ve Orhon boylannda yani, Otiikende kurulan bu yeni devletin bagkenti Kara Balgasun idi. Bunun yanl srra Yukarr Nugcan veya Yukan Barshan, Bahoan ve Kogu (Kuca, Kugan) yeni Uygur devletinin gok <inemli qehirleri arasrnda bulunuyordu. Bu gehirler aynr zamanda bir eyalet merkezi olup asrl Uygur Ka$anrnr temsil eden bir Han veya Hakan tarafrndan idare ediliyordu. Fakat bu eydlet merkezlerinin en geligmig olanr Uygur devletinin aynr zamanda bagkenti olan Karu Balgasun idi. Daha ziyade "Ordu Bahk" olarak biliniyordu. Daha cinceleri ktiqiik bir yerleqirn birimi olan Kara Balgasun, Uygurlarrn baqkenti olduktan sonra, mamur, mureffeh, son derece giizel bir qehir olnrug ve o, Hanlar gehri anlamrna "Han Balrk" olarak anrlmrqtrrl2. Maniheizm burada kdkhi bir qekilcte yerleqtikten sonra burasr, sedece siyasi def,il, yarr teokratik Uygur Devletinin giiqlti bir dini merkezi hdline gelmiq ve bu boyle Uygurlarrn yrkrhqa kadar devam etmiqtir. Kara Balgasun, Uygurlar'rn diser taraftan en btiyiik ticaret gehirlerinden birisi idi. $ehir dofuya do$ru akan btiyiik bir nehir iizerine kurulmuqtul3. $ehrin mermerden yaprlmrq diikkanlarr olan bir gok qargr ve ticdret haneleri vardr. Etrafi sailam surlarla qevrilmiqti. $ehre demirden yaprlmrg oniki kaprdan giriliyordul4. Bu kaprlan yahn krhng Trirk askerleri OTUKEN UYCUR TURK BOYI,ARI ARASINDA ist,att,tiyit..i I ktrruyorlardrl5. irlar., Cof,rafyacrlarr burasrnrn adlnr Cinankes olarak zikretmielerdirl 6. Yukan Nugcan; Yeni Uygur Devleti'nin qok <inemli eydlet merkezlerinden bir di$eri ise Yukart Nugcan veya Barshan idi. Burasr KudAme b. Ca'fer den o$rendi$imize grire; "Senrcrkant'tan 60lersah (250 kn) uzakltkta $a9 (Tagkent) oe Fergana tarafntdadr. Bolluk bercketli bir gehirdir. Kendisine ba{h ddrt biiyilk, bepte kilgiik gehri olan bir eyhlet merkezi idi. Btt belde halkmtn goflt nrccirsidirler. lglerinde nnd* (Mani d.ininde) olanlarda aardr. gehir lnlknun hepsi Tilrktiir. Tilrkler arasnda bmtlardan daha muharip kipiler yoktur. Bunlar kendilerinden 10 kipiyi, Karluklardan 100 kigiye niishai giiriir. Uygur Ka{anmt temsil eden bir Tiirk Hakantnm idhresi alhnda idi'17. Idrisi'ye gdre; "'Tiirk iilkelerinin en giiglii korunan bir pehriilir. Aynca pehrin ig ae dry olmak iizere iki miistahkem suru rardtr. Bu lmuhlide oturan Tiirklerin go{u ihtiyaglarmt almak igin bu pehri gelirler"78. Barshan'tn bizim iqin qok cinemli bir yonii daha vardrr. O da, Ttirk dilinin kendi devrinde en biiyiik mimarr olan Mahmud el-kaggari'nin babasmrn Barshanh olmasrdrr. KaEgari'ye gore Barshan bir riv6yete grire AfrAsiyAb'rn o$lunun adr, dif,er bir rivdyete gore ise Uygur Ka$anrnrn "Seyis"inin adrdrr19. 12 ldrisi, Nuzhetii'l-Miigta*, s. 510, Krg. gegen, R., istim Co$rafyacrlarrna G<ire T0rkler ve Tilrk Ulkeleri, Ankara, 1985, s.97. 13 idrisi, Niizhetii'l-Miigrak, s. 510. 14 lbn Hurdad bih, el-mesilik ve'l-memalik, n9r, De Goeje, Leyden, 1967, s. 30, el-hamevi, Mu'cem0'l-B0ldan, Beyrut, 1955, ll, s. 24. 15 Kudame b.,cafer, Kitab0'l-Hara9, ngr, De Goeje, Leyden, 1967, s.261 16 Hududu'l-Alem, s. 92. 17 Kudame b. Cafer, s.261. 18 idrisi, s.510. 19 Barthold, W., a.g.e., s. 127.

.J2. ZEKERiYA KiT'APCI Bahaan; Uygur Ka$anh$rnrn <inemli eyalet merkezlerinden birisi de Bahoan gehridir. Han Balrktar kuzeye do$ru 12 gtinhik bir mesafede kurulmuqtur. idrisiden o$rendisimize gorc;,,bu pehir Dokuz ofuzlara ba{ldrr. Burada Dokuz O{uz Ka{an siilfrlesinden bir Hakan oturur. Bu Hakarun askerleri, muhaftzran, kaleleri ue hmilleri uardr. Bahaan pehrinin miistahkem bir suru bulunur. Burada denirden, Ircr tiirlii nadir epyantn yapildt{t itiikkan ae Qnrgilar yer ahr. Bu gargilarda gegitli qalg ilietleri, toprak kaplar as. yapilr. Bu pehir dahi do{uya aknn bir nefuin krytstnda kurulmuptttr. Bu gehrin etrafinda tarlalar ae Tilrklerin otlaklart, aynca anlarm etrafada korury gdgtiikleri gaylar aardr"2}. Bu muhtevada bizim burada zikredebilece$imiz bir diser Uygur gehri ise, Koga veya Kuca, Kuqan'du. el-hameviye gore; "Tiirk iilkelerinin en uza$mda bir pehirdir. Burantn meliki ue sahibi Dokttz O$uz Ka{ant olup, gehir orut temsil eden bir Hakan taraftndan idkre edilnrektedir. Burasmm lnlkt insanlarrn en knhramam, hiikiindarlart ise geure hiikilmdarlarrltnr en bilyii$iidiir,,21. Moyon Qor oe Yeni Uygur Deztleti; Uygurlann bir btiyrik devlet olarak Ttirk tarihindeki qe_ refli yerlerini almalarr igin gok biiytik hizmetleri olan Kiil Bilge KaSan'n 747. yrhnda oli.imii tizerine onun yerine daha sonra o$lu Moyon Qor "Ka{an" olmugtur (249-ZSg). Onun ilahi unvany "Tengride Bolmtg il itmig Bilge Kafan idi* O; Uygurlann qok gtiqlti bir devlet haline gelmelerinde qok b tiytik baqanlar gristermiqtir. OTUKEN UYcLjR TURK BOYI,ARI ARASINDA ISLAMiYET. 3.] ZirA Yeni Uygur Ka$anr; kuzeyde Krrgtzla4 batrda Karluklar ve onlara yardrm eden Tiirgegler, Basmtllar ve Qinlilerle savaqmre, hdkimiyetini Yenisey nehri kaynaklarr Qu, Talas havalisi, ig-asya ve Karulen nehri kryrlanna kadar yaymrq, o$ullannt "Yabgu" ae $Ad"" tayin etmig ve birylece 6ttiken Uygur Devletini qaidaq gtiglii bir Ttirk devleti haline getirmigtir. islfrm Co{rafyacilan Ne Diyor? MAmafih Kiil Bilge Ka$an tarafindan Doiu Tiirkistan'da kurulmuq olan bu yeni Uygur Dealeti krsa zamanda btiyiik mesdfeler kaydetmigtir. O kadar ki Moyon Qor'a kadar gelen ve gokta uzun olmayan bu stire zarfinda Uygurlar sidece srnrrlannr geniqletmekle kalmamrglardrr. Bu arada Uygurlar arasrnda devlet gelene$i tesis etmig, cirf ve Adetler geqerli olmug ve Uygur devleti geleneksel koklii bir Tiirk devleti olmuqtur. islami kaynaklarda ozellikle islim co$rafyacilarrnm eserlerinde konunun bu yrini.inti aqrklayan gok giizel riviyetler bulunmaktadrr. Meseld bunlardan $erefiiz-zaman Tihir el- Meto ezi (XI.) Tabayr'u'l-Hayevan adrndaki krymetli eserinde, Ttirk boylarr hakkrndaki qok genig de$erlendirmeler yapm$; Tokuz Oduzlar, Uygurlar ve Dokuzo{uz Hakan (Uygur) hakkrnda bizlere gok krymetli bilgileri vermektedir. O eserinin bir yerinde aynen qoyle demektedir; 20 idrisi, s. 512. 21 el-hamevi, lv, s. 489.. "Gokte Dolmug, Memleket idare Etmig Bitge Kagan',

34. ZEKERIYA KITAPCI,l,f,.1jJl i,;=js /r:f.;..1ru+:t i*-zi t-+& z-l cryl, 0.s j])!ls a;lll,fa ft rsy'l-t $llgfl t+r iu.ill 'j,riil P (F! ilorj.-.l-e LJI'r, l,jrjlt nltjlf{it.j s.-,- f{tj"r t;i6rit t' Ct I,+.2-'t (r4l).,'r ql,+,2'tut Ft olt*-jl d L-' 1n f:...ir*5 rr.+ J.l i,uti iii lljt -,L'.-i g.21.',-<'jlj rs. :Ql ;jsj g+ :a,l.'.:,).lll 051- r.ob5;tl3 "Tilrkler pek gok cinslere kabilelerc, oymaklara aynlan biiyiik bir millettir. Bir ktsmt gehirerde oe kiiyletde, bir ktsmt bozkrlarda ae giillerde otururlan Tiirklerin biiyiik kabilelerinden biri Oluzlarilr. O{uzlar on iki kabileye aynhilar. Bir krsmma Tokuz Ofuz, bir ktsmtna Uygur ve dider bir ktsmna Ug Llygur denir. Hiikiimdarlartna isel Tokuz (Ofiuz) Haknru denir. Dokuz (Oguz) Hal<nnt'nn gok biiyiik bir ordusu vardr. Onlann hiikiimdailannm eskiden bir muhafrzt, diirtyiiz cariyesi (hizmetcisi) oardr. Bu muhafizlar hergiin hiikiimdarlaila iig defa yemek yerler. Yemekten sonra iiqer, iiger igki igerlerili. Hakanlart ancak senede halk arasma grkardt. O{uzlar'n siydset hususunda uygulail*ian giizel iirf, frdet oe kanunlan oardr. Bit ktsmr gehirlerde oe ealetde, bir ktsmt krlarda ae sahralarda, gadrlarda ae hangdhlarila otururlar"2t, Diier briyiik islam co$rafyacrlardan biri olan Gerdezi ise eserinde bu Uygur; Dokuzo{uz Hakam hakkrnda gunlan sciylemektedir; 22 el-mervezi, $eref ez-zaman, Tabii' el-hayevan, ngr, V. Minorsky, London, 1924, s. 18. OrUrcpN uycur TURK BOyIARI ARASINDA lslamiyet. 35 "O; Tahtma oturunca herkes Onun iiniine yaya olarak gelirler, yolda onun iiniinii agarlar. $ehrin reislerinden biil onun iiniinde yiiriiyerek tagkmltklan iinlemeye gahgtr. Tokuz O{uz Hakan Mani mezhebindeilir. Fakat iilkesinin Eehiilerinde putperestler, seneailer (iliialistler) $amanistler oe Budistler de bulunur. Aynca Dokuz O$uz Hakanrnrn dokuz oeziti oardr. Bunlar; e{et bir kigi htrstzhk sugundan yakalanmtgsa, onun ayaklart oe kollann baflarlar ae ayflca gehtin ortasmda 200 sopa purduruilar. Daha sonra Dellfrl: "Herkes buna bakstn! Bunun yaphdtnt kimse yapmastn!" iliye bafitnr. Bir kigi, bir bfrkire ile zind yaparsa o adama 300 sopa oururlar, ondan bin krsrak, giimiig bir kaileh oe 50 deoe ceza alrlar. E[er bir adambir adamt iililiiriirse onu ezecek derecede biiyiik fidye iidemeye mecbur ederler. Aynca Dokuz Oiuz (Uygur) Hakan iluoatlan algak (ae fakat muhkem) bir sarayda oturur. Bu saray kege ile iliigenmitrtir. Kegenin iizerine miisliimanlann mefrfigatt serilmig, onunda iizerine Qiniliban iirtiiler yazilmtgtr. Dokuz Oduzlann hepsi krlarda, gaddarda oe hargdhlarda otururlat. Bunlann Hakanlarmtn elbisesi Qin dibast oe ipektit, Halk ise, ipekli ue pamuklu ham bezler giyeiler. Elbiseleri harmani, yenleti genig oe etekleri uzundur. Hakanlannm kemeileri zinetlidir. Meclisinde insanlar (biiyiik giilenler igin toplantnca) bagma tfrg gtyet, O tahtma otutunca 30,000 zrhh oe mrzrakh siiaari onunla beraber otu-,ur'23. ' Bu ifadeler 6t0ken Uygurlarrnrn daha ilk devirlerden itib6ren T0rkistanlr m0sl0man tacirlerle ticaret yaptrklannt gostermektedir Z.K. 23 Gerdezi, Zeynii'l-Ahbar, n9r. A.H. Habibi, Tahran, 1347, s.267.

36 T ZEKERIYA KITAPCI Talas Saaagr ae Qarpttrlan BirT'arih ahyrnm GergekYiizii; Fakat Moyon Qor devrinin Llygurlan, Qinlilerin kargrsrnda gok daha etkin bir devlet hdline getirmesirre ra$men, asrl amacrnrn drgrnda saptrrrlmrg bir btiyiik olayr daha vardrr. O da, Qinlilele mtisltim an Araplann Atlahta (Talas civannda bir yer) yaprlan btiytik meydan savaer veya Ttirk tarihindeki adryla "Talas Zaferi"dir (751). Ne yazrk ki bu zafer; aradan asrrlar geqtikten sonra kendi tarihqilerimiz tarafindan garprtrlmrg ve Tiirklerin mtisliiman olmalarr gibi bir "fiahi Destan'tn" yozlagtrnlmasr igin kullanrlmre ve neticede bizim daha ziyade "Talas Nazaiyesi" dedi$imiz bir tarih sefdleti ortaya qrkmrqtr. Bu bakrmdan Talas Savaql ve onun tarihi neticeleri iizerinde burada yeteri kadar durulmasmda yarar vardrr. $oyleki; GerEekte Emeviler'in kanh bir ihtilal sonucu yrkrlmasr, Aga* Tiirkistanda (islami kaynaklarda MAverati'n-Nehr) meydana gelen otorite boglu$u ve bu bcilgede beklenmedik bir gekilde ortaya grkan t:isldm Realitesi", Emevi akrnlan sonucu Ttirklerin Qin'e karqr direnmelerinin yrkrlmasr, mahalli Tiirk beylerinin birbirleri ile olan qetin ihtildflan ve bunun gibi daha nice, nice sebebler Qin'in uzun zamandrr ig-asya luizerindeki sinsi emellerinin bir kere daha uyanmasr ve "Talas Harbi "nin do$masrna sebeb olmugtur. Bunun zihiri sebebi Fergane Tiirk beyi ile, mtisliiman Araplarrn $aq dedikleri Tagkent Tiirk beyi ve bir Gok-Ttirk aristokrab olanbagatut Tudun'un aralannrn olmasr ve bundan korkan FergAne beyinin Qin'in Tang Hanedanmilan yardrm istemesi idi. Ne varki bu beklenmedik geliqmeler; uzun zamandrr Orta-Asya iqlerine miidahale etmek ve bu biilgedeki Ti.irk beyleri iizerinde ntifuzunu artrrmak ve Mtisltiman Araplarr Qin'e karqr bir tehlike olmaktan grkarmak ve Gcik OTUKEN UYCT,R I'URK BoYLARI ARASINDA isi.amiyet. 37 'Ti.irklerin bir devamr gibi gririinen Taqkent Tiirk beylisini ortadan kaldrrmak iqin hrrslanrp duran Qinli idareciler igin qok giizel bir frsat olmugtur. Boylece onlar 5tiiken Llygurlanna da siydsi bir ders vermig olacaklardr. Bu ctimleden olmak iizere Tang Hanedanrnrn Kuga askeri valisi Kao Sien Qi, merkezden aldr$r bir talimat gereii gok biiyiik bir kuvvetle derhal Bagatur Tudun'un tizerine yiiriimtig, Taqkent Ttirk beyli$ine qok a$rr bir darbe vurdu$u gibi Bagatur Tudun'un bagrnr kesmiq ve bir zafer niganesi olarak bunu, Qin sarayrna gcindermigtir24. Oysa bu, zavalh askeri miceradan baqka bir qey desildi. Tagkent Ttirk Beyinin O{lunun Yeni ArayryIan; Tagkent Tiirk Hanr Bagatur Tudun'un bu qekilde Qinliler tarafmdan oldi.iriilmesi ve hele, hele kesik bagrnrn Qin'e gonderilmesi, baeta onun o$lu olmak iizere qevre Tiirk beylerini ayasa kaldrrmrg, Qinliler ve onlarrn bu yayrlma politikalanna kargr miiqterek bir askeri hareket yapmanrn yollannr aramaya zorlamqtrr. Onlar bir taraftan Kailuklan yardrma gagrrrrken2s diger taraftan Abbasi ihtilalinin gtiglii lideri Ebii Mtislim el- Horasani'yc gelmiqler ve ondan Qin'in dni.ine geqrnesini istemiglerdizo. Bagta Taqkent erlmak iizere qevre Ttirk beylerinin Ebri Mtislim'e gelmeleri, onunla uzun uzadrya Ttirkge konuqmalan, ayrrca Ebu Mrislimin onlan dinlemesi ve isteklerini kabul etmesi, hele hele gtiqli.i bir ordu ile onlann imdadrna kogmasr bu Turan kahramanrntn "Tiirk asilh" bir kimse oldu$unu ortaya koymaktadrr. 24 Esin, E., lalimiyetten 6nce Tiirk Kiilt0r Tarihi ve islima Girig, lstanbul, 1978, s. 155. 25 izgi,6., Qln Elgisi lyang Yen-Te'nin Uygur Seyihatnameei, Ankara, 1989, s.39. 26 Gibb, H.A.R., Orte Asya Arap Fiit0hatr, s. 80, G0ng6r, E., Tarihte Tiirkler, lstanbul, 1996, s.65.