TÜRKİYE DE ETNİK, DİNİ VE SİYASİ KUTUPLAŞMA Dr. Salih Akyürek Fatma Serap Koydemir 30 Haziran 2014
ÇALIŞMANIN AMACI Kutuplaşma konusu Türkiye de çok az çalışılmış olmakla birlikte, birçok Avrupa ülkesine nazaran daha büyük bir öneme sahiptir. Çünkü, kutuplaşma Türkiye de birden fazla grup arasında görülmekte ve bazı gruplar arasında, son yıllarda yükselen siyasi kutuplaşmanın da etkisiyle oldukça tehlikeli bir düzeye ulaşmaktadır. 2
ÇALIŞMANIN AMACI BİLGESAM olarak toplumsal olaylardan ve sosyal endişelerden hareketle; kutuplaşmayı tanımlamayı Türkiye de toplumsal çatışmaya sebep olabileceği öngörülen boyutlarını tespit etmeyi kutuplaşmanın hangi gruplar arasında ve ne düzeyde olduğunu saptamayı 3 amaçlayan niceliksel bir çalışma yapılmıştır.
ÇALIŞMANIN AMACI Çalışma ile son dönemde daha fazla gündemde olan ve söylemlere yansıyan kutuplaşmanın; taraflarını, boyutlarını, düzeyini ve kutuplaşmayı besleyen etkenleri somut olarak gösteren bir Türkiye resmi çizmek hedeflenmiştir. 4
ÇALIŞMANIN AMACI 109 soruluk anket çalışmasının verilerine dönük ayrıntılı analiz ve raporlaştırma çalışması devam etmektedir. Bu sunum dosyası ile çalışmaya ait bazı temel bulguların kamuoyu ile önceden paylaşılması amaçlanmıştır. 5
ÇALIŞMANIN AMACI 109 soruluk anket formu internet tabanlı olarak ve tüm illerden katılım sağlanarak Mayıs 2014 ayı sonunda uygulanmaya başlanmış ve Haziran 2014 ayının ilk yarısında 5039 kişiye ulaşılmasıyla sonlandırılmıştır. Veri temizliği ve rassal eliminasyon yöntemi ile uygulanan kotalama (etnisite ve oy verilen siyasi parti temelinde) neticesinde Türkiye profiline daha yakın 3612 kişilik bir örneklem oluşturulmuş ve analizler bu örneklem üzerinden 6 gerçekleştirilmiştir.
ÇALIŞMANIN AMACI Bu kısa raporda; etnik, dini ve siyasi kutuplaşmayı ve ayrımcılığı ölçen 16 sorunun temel istatistikleri paylaşılmıştır. 7
8 ETNİK KUTUPLAŞMA
9 ETNİK KUTUPLAŞMA
10 ETNİK KUTUPLAŞMA
11 ETNİK KUTUPLAŞMA
12 ETNİK KUTUPLAŞMA
13 ETNİK KUTUPLAŞMA
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Türkiye de Kürt olmayanların Kürtlere bakışı, önemli düzeyde bir kutuplaşmanın işaretlerini vermektedir. Yaklaşık her 4-5 kişiden birisinin bir Kürt ile evlilik yoluyla akraba olmayı problem olarak görmesi (özel alan) ve yaklaşık her üç kişiden birisinin bir Kürt ün ülkede başbakan veya cumhurbaşkanı olmasından rahatsız olacağını beyan etmesi (kamusal alan), hem özel alanda hem de kamusal alanda ortaya çıkan mesafenin ve kutuplaşmanın göstergesidir. 14
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Bir diğer önemli bulgu ise yaklaşık her 10 kişiden birisinin Kürtlerle Türkiye de birlikte yaşamayı problem olarak görmesidir. Bu bulgu, ülkede bir kriz durumunda patlak verebilecek iç çatışma potansiyelini ortaya koymaktadır. 15
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Son iki yılda Çözüm Süreci nin de etkisiyle azalan terör olayları gerginliği ve kutuplaşmayı azaltmış olmakla birlikte Türkiye de Kürtlerle beraber yaşamak istemeyecek kadar radikal olanlar hala azımsanmayacak düzeydedir (%10). Not: Bu oran Terörle Mücadelede Toplumsal Algılar adlı BİLGESAM raporunda (2012:s.15) %15,8 olarak bulgulanmıştır. 16
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Türkiye de her iki etnik grubun birbirine bakışı değerlendirildiğinde, Türklerin Kürtlere yönelik tepkiselliğinin, Kürtlerin Türklere yönelik tepkiselliğinden daha yüksek olduğu görülmektedir. 17
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Genel olarak bakıldığında, her iki etnik grup arasında en yüksek kutuplaşma oranının %32,5 ile kamusal alanda Türklerin Kürtlere bakışında ortaya çıktığı görülmektedir. Bu tepkisellik düzeyi, ülkede iki etnik grup arasında yaşandığı düşünülen kutuplaşmanın aslında tahmin edilen düzeyin altında olduğunu göstermektedir. 18
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Çalışma bulguları, ortalama 5 Türk ten birisinin özel ve kamusal alanda Kürtlere yönelik bir tepkisellik beslediğini göstermektedir. 19
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Kürtlere yönelik algılara siyasi parti seçmenleri temelinde bakıldığında, her üç boyutta da tepkiselliğin en yoğun olduğu parti seçmeninin MHP liler olduğu görülmektedir. Tepkiselliğin yüksek olduğu ikinci parti seçmeni CHP iken, AKP seçmeni arasında Kürtlere karşı tepkisellik en düşük düzeydedir. 20
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI MHP seçmeninde hem özel alana hem de kamusal alana taşınan tepkisellik partinin milliyetçi söylemleri ve ideolojisi temelinde anlamlanmaktadır. 21
22 ETNİK AYRIMCILIK
23 ETNİK AYRIMCILIK
ETNİK AYRIMCILIK 24
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Kürtlerde geçmişte her 4 kişiden 3 ü etnik temelde ayrımcılık yaşadığını ifade ederken, bugün düşünüldüğünde ayrımcılık algısı önemli ölçüde azalmış olmasına rağmen kritik düzeydedir (%43,9) ve önemini korumaktadır. Ayrımcılık algısındaki düşüşün temel nedenleri, 2009 yılında başlayan demokratik açılım ve 2012 yılında başlayan Çözüm Süreci temelinde sağlanan iyileştirmelerdir. 25
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Kürtler arasında hem geçmişte hem de günümüzde en fazla ayrımcılığa maruz kaldığını belirten grup BDP/HDP seçmenidir. Kürtler arasında farklı siyasi partilere oy verenlerin ayrımcılık algısı genel olarak düşüş göstermekle birlikte, en dikkate değer azalma Kürt kökenli AKP seçmenindedir. 26
ETNİK KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Kürt kökenli AKP seçmenlerinin ayrımcılık algısının düşüş göstermesinin nedenleri, AKP nin iktidarda olması dolayısıyla bu grubun kendini temsil ediliyor hissetmesiyle mevcut iyileştirmelerin bu iktidar döneminde gerçekleştirilmiş olmasıyla 27 Açıklanabilir.
28 MEZHEPSEL KUTUPLAŞMA
29 MEZHEPSEL KUTUPLAŞMA
30 MEZHEPSEL KUTUPLAŞMA
31 MEZHEPSEL KUTUPLAŞMA
32 MEZHEPSEL KUTUPLAŞMA
33 MEZHEPSEL KUTUPLAŞMA
MEZHEPSEL KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Türkiye de yaklaşık her 3 kişiden birisi bir Alevi ile evlilik yoluyla akraba olmayı problem olarak görmektedir. Yaklaşık her beş kişiden birisinin bir Alevi nin ülkede başbakan veya cumhurbaşkanı olmasından rahatsız olacağını beyan etmesi ise mezhepsel temelde, kamusal alanda varlığını gösteren bir tepkiselliğe işaret etmektedir. Bulgular, Alevilere karşı özel yaşamda ortaya çıkan mesafenin kamusal alana göre daha yüksek olduğunu ortaya koymaktadır. 34
MEZHEPSEL KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Hem özel hem de kamusal alanda Sünnilerde Alevilere yönelik tepkiselliğin ve mesafenin, Alevilerin Sünnilere karşı tepkiselliğinden daha yüksek olduğu görülmektedir. 35
MEZHEPSEL KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Kamuoyunda var olduğu düşünülen Sünni-Alevi kutuplaşmasının, bu çalışmada bulgulanan düzeyin üzerinde olduğu değerlendirilebilir. Bu farklılaşmanın nedeni, iki grup arasındaki mesafenin temelde kişilerin zihinlerinde değil, toplumsal kalıplarda var olmasıdır. Her iki grup içinde bir diğerine karşı oluşan mahalle baskısı nedeniyle pratikte ortaya çıkan mesafeyi de unutmamak 36 gerekmektedir.
MEZHEPSEL KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Alevilere yönelik özel ve kamusal alandaki en fazla tepkisellik; dindarlığın, muhafazakarlığın ve Sünni kültürün daha çok sahiplenildiği AKP ve sonrasında MHP seçmeninde görülmektedir. 37
38 MEZHEPSEL AYRIMCILIK
MEZHEPSEL AYRIMCILIĞA AİT TEMEL BULGULAR Türkiye de geçmiş ile bugün karşılaştırıldığında Sünni inanca sahip kişilerin din temelli ayrımcılık algısı önemli bir düşüş gösterirken, Alevilerdeki dini ayrımcılık algısı bugün de geçmişteki düzeyiyle devam etmektedir. 39
MEZHEPSEL AYRIMCILIĞA AİT TEMEL BULGULAR Kendisini Sünni olarak tanımlayan kişilerin azalan ayrımcılık algısının temel nedeni, geçmişte inançları nedeniyle ve siyaseten mağdur olduğunu iddia eden bu insanların son üç dönemdir iktidarda olmasıdır. 40
41 DİNİ KUTUPLAŞMA
42 DİNİ KUTUPLAŞMA
DİNİ KUTUPLAŞMA 43
DİNİ KUTUPLAŞMA 44
DİNİ KUTUPLAŞMA 45
46 DİNİ KUTUPLAŞMA
47 DİNİ KUTUPLAŞMA
48 DİNİ KUTUPLAŞMA
49 DİNİ KUTUPLAŞMA
DİNİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Çalışma bulguları; inançsız kişilerin Kürtlere, Alevilere ve başka dinden insanlara göre, hem özel yaşamda hem de kamusal alanda daha mesafeli algılandığını göstermektedir. Başka dinden kişilere ve inançsızlara karşı duyulan tepkinin ve dini kutuplaşmanın, Kürtlere karşı tepkiden ve etnik kutuplaşmadan hem kamusal alanda hem de özel yaşamda daha yüksek olduğunu da vurgulamak gerekmektedir. 50
DİNİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Bu durum, Türkiye deki genel kanının aksine, kutuplaşmanın en yoğun şekilde etnik temelde yaşanmadığını; dini kutuplaşmanın da etnik kutuplaşma kadar önemli düzeyde, hatta bazı alanlarda çok daha fazla olduğunu göstermektedir. Başka dinden kişilere ve inançsızlara karşı özel ve kamusal alandaki en yüksek tepkisellik, beklentilerle ve diğer çalışma bulgularıyla örtüşen şekilde, geleneksel ve dini muhafazakarlığın öne çıktığı AKP ve sonrasında MHP 51 seçmenindedir.
DİNİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Başörtülü kişilere veya ailelerine yönelik özel alanda çok düşük olan tepkisellik, her 6-7 kişiden birisinin kamusal alanda bu kişileri önemli pozisyonlarda problem olarak algılaması şeklinde kendini göstermektedir. 52
DİNİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Bu konuda tepkisel olan kişiler, başörtülü bir ailenin Türkiye de başbakan ve cumhurbaşkanı olmasından rahatsız olduğunu veya olacağını ifade etmektedir. Başörtülü kişilere yönelik tepkisellik tüm toplumsal kesimlerde genel olarak oldukça düşük düzeyde olmasına rağmen, görece en yüksek tepkisellik CHP seçmenindedir. 53
54 DİNİ KUTUPLAŞMA
DİNİ KUTUPLAŞMA 55
56 SİYASİ KUTUPLAŞMA
SİYASİ KUTUPLAŞMA 57 Not: Bu grafikte yer alan dört ayrı sorunun analizinde, sorgulanan parti dışındaki parti seçmenlerinin görüşleri esas alınmıştır. Örnek olarak; AKP li birisi ile evliliği sorgulayan birinci soruda sadece CHP-MHP-HDP/BDP ve Diğer Partililerin görüşleri dikkate alınmıştır.
SİYASİ KUTUPLAŞMA 58 Not: Bu grafikte yer alan dört ayrı sorunun analizinde, sorgulanan parti dışındaki parti seçmenlerinin görüşleri esas alınmıştır. Örnek olarak; AKP li birisi ile evliliği sorgulayan birinci soruda sadece CHP-MHP-HDP/BDP ve Diğer Partililerin görüşleri dikkate alınmıştır.
SİYASİ KUTUPLAŞMA 59 Not: Bu grafikte yer alan dört ayrı sorunun analizinde, sorgulanan parti dışındaki parti seçmenlerinin görüşleri esas alınmıştır. Örnek olarak; AKP li birisi ile evliliği sorgulayan birinci soruda sadece CHP-MHP-HDP/BDP ve Diğer Partililerin görüşleri dikkate alınmıştır.
60 SİYASİ KUTUPLAŞMA
SİYASİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Kişilerin hem kamusal alanda hem de özel alanda en çok tepki duyduğu parti seçmeni BDP/HDP liler iken, AKP seçmeni siyasi kutuplaşmanın ve tepkiselliğin oldukça yükseldiği grup olarak ikinci sırada yer almakta; bu grubu ise CHP seçmeni takip etmektedir. MHP seçmeni ise diğer parti seçmenlerince hem kamusal hem de özel alanda görece en az tepki duyulan grubu oluşturmaktadır. 61
SİYASİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI BDP/HDP li seçmenlerin bir diğerine mesafesini ortaya koyan siyasi kutuplaşma bulgularına göre; diğer partilileri ülke yönetiminde görmeye dönük tepkisellik, onlarla evlilik yoluyla akraba olmaya dönük tepkilerden daha yüksektir. BDP/HDP lilere dönük tepkiselliğin temelinde etnik köken ile beraber örgütsel bağ düşüncesi etkili olmakla birlikte, AKP lilere dönük tepkisellik için benzer bir gerekçe söz konusu olmadığı halde var olan kutuplaşma düzeyi düşündürücüdür. 62
SİYASİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI BDP/HDP seçmenine yönelik algıların, her düzeyde Kürtlere bakıştan iki kat daha olumsuz olması, etnik temeldeki kutuplaşma yanında, örgütsel bağın siyasi alana taşındığı düşüncesine (Siyasi Kürtçülük) bir tepkisellik olarak yorumlanabilir. 63
SİYASİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI BDP/HDP lilerden sonra, en yüksek tepkisellik ve kutuplaşmanın AK Partililere bakışta kendini göstermesi, bu parti yöneticilerinin son iki yıl içinde, diğer kimlikleri ötekileştirici nitelikteki söylemleri ile açıklanabilir. 64
SİYASİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI AKP nin sürdürdüğü politikalar AKP seçmenini partiye daha çok yaklaştırırken kendinden olmayanı büyük ölçüde ötekileştirmiş ve uzaklaştırmıştır. 65
SİYASİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Ülkedeki siyasi kutuplaşmanın da en az dini kutuplaşma kadar yüksek; hatta özellikle AKP ve BDP/HDP seçmenine yönelik tepkinin dini ve etnik kutuplaşmadan çok daha fazla olduğunu söylemek gerekmektedir. 66 Bunun yanı sıra, etnik ve dini kimlik temelinde diğer gruplarla evlilik yoluyla akraba olma konusunda ortaya çıkan mesafenin siyasi alanda da gözlenir hale gelmesi, Türkiye de kutuplaşmanın boyutları hakkında oldukça çarpıcı sinyaller vermekte ve siyasi kutuplaşmanın kamusal alandan özel alana kadar indiğini göstermektedir.
SİYASİ KUTUPLAŞMANIN TEMEL BULGULARI Kesinlikle oy verilmeyecek siyasi partinin sorgulanmasından ortaya çıkan bulgular, en yüksek tepkiselliğin BDP/HDP ye yönelik olduğunu göstermektedir. Bu durum, hem etnik hem de siyasi kutuplaşmanın bir arada düşünülmesiyle daha anlamlı hale gelmektedir. 67
68 SİYASİ AYRIMCILIK
SİYASİ AYRIMCILIK 69
SİYASİ AYRIMCILIĞA AİT TEMEL BULGULARI Türkiye genelinde siyasi temelde ayrımcılık algısı geçmişe göre önemli derecede artmıştır. Bugün itibariyle her iki kişiden birisi siyasi kimliği nedeniyle ayrımcılığa uğradığını düşünmektedir. Bu durum, siyasi temeldeki ayrımcılık algısının, son dönemde etnisite ve dini temeldeki ayrımcılık algısının üzerine çıktığını göstermektedir. 70
SİYASİ AYRIMCILIĞA AİT TEMEL BULGULARI Siyasi temeldeki ayrımcılık algısı geçmişe göre AKP seçmeninde önemli bir düşüş gösterirken, BDP/HDP seçmeninde değişmemiş, CHP ve MHP seçmeninde ise yaklaşık iki kat yükseliş göstermiştir. Artan siyasi ayrımcılıkta, son dönemde AK Parti nin kendinden olmayanı ötekileştiren söylemlerinin etkisini vurgulamak gerekmektedir. 71
SİYASİ AYRIMCILIĞA AİT TEMEL BULGULARI Ayrımcılık algısı, siyasi temeldeki kutuplaşma ile birlikte yorumlandığında; Türkiye de siyasi kutuplaşmanın pek çok alanda ayrımcılığa dönüşerek tehlike sinyalleri verdiğini de göstermektedir. 72
TÜRKİYE DE ETNİK, DİNİ VE SİYASİ KUTUPLAŞMA Dr. Salih Akyürek Fatma Serap Koydemir