COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ: BÖLGESEL PLANLAMADA ETKİN BİR BİLİŞİM TEKNOLOJİSİ

COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ: BÖLGESEL PLANLAMADA ETKİN BİR BİLİŞİM TEKNOLOJİSİ GEOGRAPHICAL INFORMATION SYSTEM: AN EFFECTIVE INFORMATION TECHNOLOGY IN REGIONAL PLANNING Vahap Tecim Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Buca-İZMİR, vahap.tecim@deu.edu.tr Cem Kıncal D.E.Ü. Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Bornova-İzmir ÖZET Coğrafi koordinatlı tüm şekillerdeki bilginin görüntülenmesi, etkili bir şekilde bulup-çıkarma, kaydetme, güncelleme, irdeleme, analiz ve personel, bilgisayar donanımı, yazılımı ve coğrafik verilerin organize edilmiş koleksiyonu olarak tanımlanan Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) bölgesel planlanmada hemen hemen her bölgede kullanılmaktadır. Konu, arazi planlama olunca, o alanla ilgili topoğrafik, jeolojik, hidrojeolojik vs. bilgiler veri katmanları oluşturacak şekilde CBS içerisinde bir veri tabanını şekillendirirler. Daha sonra amaca yönelik olarak bu veritabanındaki bilgiler çeşitli analiz ve sorgu teknikleri kullanılarak şekillendirilir ve sonuç haritaları türetilir. CBS, yaşamı planlamada kullanılan müthiş gereçlerden bir tanesi ve en güçlü olanıdır. Şehir ve bölge planlamada değişik amaçlı olarak kullanılan bir çok araç bölgeye global bir bakış açısı getirmekten ne yazık ki yoksundur. Amerika ve Batı Avrupa ülkelerinde CBS teknolojisi bölgesel planlama ve yönetim amaçlı olarak önemli oranda kullanılmaktadır. Türkiye de ise bu teknoloji henüz yeterince etkin olarak kullanılmamaktadır. Bölgesel kaynakların etkin ve verimli kullanımı yanında bunların yönetimi ve geleceğe yönelik olarak planlanması bölge için önemli olduğu kadar ülke için de önemli olmaktadır. Bu çalışma CBS nin bölgesel planlama amaçlı olarak nasıl kullanılabileceğini detaylı bir şekilde açıklayarak, Sakarya da bölgesel planlama amaçlı olarak yapılan ve kullanılan bir sistem ortaya konulacaktır. CBS tabanlı karar destek sistemi olarak ifade edilen çalışmalarda, her türlü vektör ve raster verilerin yanında, kullanım amaçları ve stratejiler açıklanacaktır. Anahtar kelimeler: Bölgesel Planlama, CBS, Yönetim, Planlama, Karar Destek Sistemi ABSTRACT Geographical Information Systems (GIS), described as visualization of all types of referenced data, store, query, update, analyse and hardware, software, and collection of organised geographically coordinated data by ESRI (1994), is used in regional planning in everwhere. If we talk about land-use planning, topographical, geological and hydrogeological data layers of the study area, form a database in GIS environment. Later, in order to achieve this, data in the database is formed by different querrying technics and new maps are obtained. GIS is the most effective tool to manage life. Many tools used for different objectives in city and regional planning are lack of global point of view. In American and Western Europe countries, GIS technology is used for regional planning and management. On the other hand, in Turkey, it could not be used efficiently, yet. 1

Not only effectively and efficiently regional resources usage but also their management and future planning studies are very important both for regional and also country. This study explains that how GIS could be used for regional planning in details, then, states a system established for regional planning in Sakarya. Any kind of vector and raster data, their usage aim and strategies would be explained in defined as GIS-based Decision Support System studies. Key Words: Regional Planning, GIS, Management, Planning, Decision Support System 1. GİRİŞ Ülkemizde 1999 yılında meydana gelen depremler, bilişim sistemlerine olan gereksinimin ortaya çıkmasında neden olmuştur. Kadastral paftaların oluşturulmasından mülkiyet bilgilerine, bina yapım tarih ve sağlamlık bilgilerinin bulunmasından her bir dairede oturanların detay bilgilerine kadar onlarca farklı konudaki bilgilerin sorumlu kurumlar tarafından düzenli ve etkin bir bilgisayar sistemde tutulmaması, büyük karmaşıklıklara neden olmuştur. Deprem, sel veya savaş gibi acil müdahale gerektiren durumlar için il yöneticilerine durum hakkında bilgi veren, tehlikenin yapısına bağlı olarak da müdahale biçimleri konusunda alternatif seçenekler sunabilecek bilgi sistemlerine ihtiyaç duyulmaktadır. Planlama, gelecek için yapılması düşünülen mal ve hizmetlerin organizasyonu olarak düşünüldüğünde, bu organizasyonun kimler için, hangi sürelerde ve ne amaçla yapılması gerektiği sorularına yanıt bulabilmek için şu anda var olan durumun ne olduğu hakkında yeterince bilgi sahibi olunması gerekmektedir. Halihazır durum hakkında yeterince bilgi sahibi olmak, gelecekte yapılacak olan planlama faaliyetlerine temel teşkil etmektedir. Ülkemizde henüz tam olarak kullanma olanağı bulamayan etkin bir bilişim teknolojisi olan Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS) planlama faaliyetlerinde kullanılması zorunlu olan bir sistemdir ve bu sistem planlama için gerekli bilgileri toplayıp uygun şekilde sunabilme özelliğine sahiptir (Tecim, 2001). 2. COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ (CBS) Dünya üzerinde bulunan konumsal olan ve olmayan bilgileri belirli bir amaca yönelik olarak toplamaya, bilgisayar ortamında depolamaya, kontrol etmeye, analiz etmeye ve görüntülemeye olanak sağlayan teknik araçlar bütününü CBS olarak tanımlamak mümkündür. Geçmişi çok fazla olmayan fakat dünyada oldukça hızlı bir şekilde gelişen ve yeni bir bilgisayar teknolojisi olan CBS bir çok alanda karar vericilere destek olan bir sistemdir. CBS bileşenleri donanım, yazılım, veri, personel ve amaçlar-hedefler için yöntem olarak sayılabilir. Dünyada hızlı bir şekilde uygulama alanları gelişen CBS, ne yazık ki ülkemizde sadece Kent Bilgi Sistemi adı altında birkaç şehircilik uygulamalarına girmiştir. Aydın ve Bursa bunlardan ikisi sayılabilir. Oluşturulacak teknik kadronun kurulacak sistemi benimseyip, uygulamaya dökecek direnci göstermesi gerekmektedir. CBS teknolojisi; mekansal verinin tüm şekilleri (çeşitleri) için veri analizine, gösterimine ve modellemesine bir çatı oluşturur. Bu anlamda CBS, haritanın icadından bu yana coğrafik bilgi kullanımında ileri doğru atılan en büyük adımdır (Dangermond, 1991; DoE, 1987; Masser ve Blakemore, 1991). CBS, sistem analizlerini geliştirmek ve daha iyi çözümler üretmek için olanaklar doğurur. Ayrıca, birbiriyle ilişkili sistemlerin önemli uygulamalarında kullanım için ve bilgisayar teknolojisinde uygulanabilir bir sistemdir (Aangeenbrug, 1991; Maguire ve diğ., 1991). Harita üzerindeki bilgiler grafiksel olarak ifade edilebildiğinden, konuma dayalı grafik ve grafik olmayan nitelikleri açıklayabilen bilgilerin, bir bütün içinde aynı sistemde toplanıp analiz edilmesi gereği CBS nin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bilgilerin tek bir sistem içerisinde toplanıp, depolanması, modellenerek analiz edilmesi, eldeki bilgilere hızlı ve güvenli bir ulaşımı 2

sağlayacağından sistemin etkinliği ve güvenilirliği daha fazla olacaktır. Yeryüzü referanslı verileri analiz etme ve saklama, CBS tanımlamalarının temel karakteristiğini oluşturmaktadır (Star ve Estes, 1990). Genellikle, standart koordinat sisteminin üzerine, kayıtlı olan mekansal veri elemanları, haritaların üzerine, noktalar, çizgiler ve alanlar olarak kaydedilir (Şekil 1, Marble, 1990). Haritalar şeklindeki grafikler bize, kayıtları saklamak, fikirleri gözönüne getirmek, kavramları analiz etmek, geleceği önceden tahmin etmek, coğrafya hakkındaki kavramları analiz etmek ve kavramları geliştirmek ve sonuçta mekansal kavramların diğer kavramlarla iletişimini sağlamakta kolaylıklar sunar (Dangermond, 1990). Günümüzde, haritaların üst üste konumlanması çok popüler olmuştur. Şev stabilitesinde kullanımı, özellikle noktalar, çizgiler ve alanlar gibi geometrik fenomende oldukça etkilidir (Aangeenburg, 1991). Hazır bulunan veri grupları, daha iyi analizler yapmaya olanak sağlar. NOKTALAR ÇİZGİLER ÇOKLU ÇİZGİLER + POLİGONLAR ÜÇGENLER KONTURLAR Şekil 1: Haritalar üzerine kaydedilen veri tipleri (Marble, 1990; Kıncal, 1999). Figure 1: Data types recorded onto maps (Marble, 1990; Kıncal, 1999). 3

CBS nin genel uygulama alanları olarak bilgisayar tabanlı haritalama, arazi özelliklerinin analizi (arazinin yapısı, eğimi) toprak türü, trafik işlerliği, askeri uygulamalar, jeoloji uygulamaları, su ve kar yapısının haritalanması, trafik, arazi ulaşım ve tarım planlaması, çevre ve doğal kaynakların yönetimi, eğlence yerlerinin planlanması, yer bulma - yer tahsis etme kararları, pazarlama, eğitim, hastane, polis, itfaiye gibi servis hizmetlerinin planlanması sayılabilir. CBS nin orijini farklı bilimlere dayanmaktadır. Bunlar; bilgisayar, coğrafya, matematik, karar verme, istatistik, uzaktan algılama, mühendislik, veri işleme, planlama, çevre bilimi, peyzaj mimarlığı, modelleme, araştırma ve haritacılık olarak belirlenebilir. CBS nin yeterince etkin, güçlü ve esnek olması için farklı disiplinlerin katkısı gereklidir (Tecim 1997). CAD (Computer Aided Design) gibi bilgisayar destekli çizim ve tasarım ile uydu görüntü analizi sistemleri, CBS sistemlerinin gelişmesine oldukça önemli katkı sağlamışlardır. Bu tür sistemler daha çok fiziksel çevrenin takip-kontrol edilmesi ve modellenmesi ile ilgilenmektedirler. CBS ise coğrafi bilgilerin toplanması, depolanması, analizi ve görüntülenmesinden oluşan yazılımlar bütününü oluşturmaktadır. Karar vermeyi destekleyen bir bilgi sistemi olduğu söylenebilir. CBS sık sık geniş çaplı olarak coğrafik kantitatiflerin modellenmesi ile ilişkilendirilmektedir. Kısacası, CBS, konuma ait olan tüm konularda uygulama alanı bulmaktadır, bu nedenle CBS Konumsal Bilgi Sistemleri olarak da adlandırılmaktadır. Burada önemle vurgulanması gereken nokta CBS sadece konuma ait bilgileri değil, konumsal olmayan bilgileri de alıp konum ile ilişkilendirerek analize tabi tutmaktadır. Mantıksal kısıtlarla poligonların birleştirilmesi, vektör haritalarında belirlenen oranda koruma alanlarının belirlenmesi, sınırlarının oluşturulması ve ağ analizi (network analysis) gibi fonksiyonlar CBS nin analitik kapasitesini ortaya koymaktadır. 3. TEKNOLOJİK GELİŞİMLER VE BÖLGESEL PLANLAMA Günümüzde ileri teknoloji kullanılarak hemen her türlü probleme çözümler üretilmektedir. Bir sahanın planlanması, oranın gelişimine ilk adım sayılabileceği için, bölgenin coğrafyasının, jeolojik durumunun, sosyo-ekonomik ve çevresel verilerinin elde edilip, analiz edilmesi, gelecek için yapılması düşünülen yatırımların planlanmasına yardımcı olacaktır. İçme suyu tesislerinin, dağıtım şebekeleri ile birlikte görüntülenmesi, bunun kanalizasyon ve telefon ağları ile birlikte ortaya konulması, olası nüfus artışlarını karşılamak için açılacak yeni yerleşim alanlarının belirlenmesinde oldukça önemli rol oynamaktadır. Bu yapıya uygun olarak nüfus artışlarının gelir seviyesine göre bölgesel bazda ortaya konulması yapılabilecek ev tiplerini ve maliyetleri belirlemede etkili olabilmektedir. Şehir ve bölge planlamacılığında kullanılmak üzere araştırmacıların, planlamacıların ve yöneticilerin kullanabileceği kantitatif metodlar ve analitik modeller (Openheim, 1980) ile planlamada sistem yaklaşımının önemi (Chadwick, 1978) araştırmacılar tarafından uygulamalı olarak ortaya konulmuştur. Modellerden bulunan sonuçların kullanıcının anlayabileceği bir şekilde ve bölgenin özellikleri ile birlikte ifade edilmesi gerekmektedir. 3.1 Planlama Faaliyetlerinde Coğrafi Bilgi Sistemleri 1. CBS bir amaç değil, yönetici ve plancılara sorumluluk alanları içerisinde yapacakları planlama, işletme ve kontrol gibi faaliyetleri destekleyecek bir araç olarak karar destek ve bilgi sistemidir (Tecim, 1997b). Donanım, yazılım, veri, personel ve amaçlar olarak sayılabilen CBS bileşenlerinden hepsi aynı oranda önemli olmakla birlikte, kurulan sistemin başarısında doğrudan ilişkili olan hedefler-amaçlar bileşeni üzerinde daha hassasiyetle durulmalıdır. CBS için kullanılacak bilgisayar ortamında verinin ve bunu kullanacak personelin olmaması ve bazı CBS şirketlerinin ve kamu araştırma birimlerinin aşırı fiyat vermesi CBS nin ülkemizde gelişmesini engelleyerek, Kent Bilgi Sistemi (KBS) adı altında Aydın ve Bursa gibi birkaç ilde uygulamaları yapılmaktadır. KBS kapsamında su, kanalizasyon, elektrik, telekomünikasyon ve 4

Şekil 2: Planlama öncesinde farklı veri katmanlarının oluşturulması (Kıncal, 1999). Figure 2: Forming different data layers before planning (Kıncal, 1999). 5

doğal gaz yapılanmalarını oluşturan altyapı planlarının CBS kanalıyla organize bir şekilde yapılabilmesi, Planlaması yapılacak saha üzerinde günümüzde yerleşim de olabilir. Dolayısıyle revize imar planları yapılması söz konusu olacaktır ki CBS olmadan bunların yapılması mümkün değildir. Planlanacak alan boş da dolu da olsa, o sahaya ait veri katmanları üretilmeli ve bunların birbirleriyle olan ilişkileri ortaya konmalıdır (Şekil 2). Yerleşime uygunluk haritalarının CBS kullanılarak yapılması ve sonrasında şehir bölge planlamanın gerçekleştirilmesi o şehrin gelecekte yaşayacağı problemleri minimuma indireceği açıktır. Dolayısıyle CBS, bölgesel planlamada o yörede yaşayacak insanların hayat standartlarını arttırıcı bu etkin oynamaktadır. CBS'nin altyapı planlamacılığına katkısı yanında aşağıdaki gibi üstyapı için gereksinim duyulan bir çok fonksiyonları da yerine getirmesi mümkündür: 2. Bölgesel sınırlar içinde yapı tekniklerinin kanuni olarak hazırlanan şehir ve bölge planlamasına uygun olup olmadığının belirlenmesi. 3. Bölgedeki trafik akışının belirlenmesi, gerekli önlemlerin alternatifler ile birlikte sunulması. 4. Doğal afetlere ilişkin tahmini hasarların belirlenmesi. 5. Bölgede yapılacak kamu ve özel sektöre ilişkin yatırım için en uygun yerlerin seçimi (özellikle sağlık kuruluşları, okullar, polis, itfaiye vb.). 6. Peyzaj mimarları için bölgenin görünümünü düzenlemeye ve düzeltmeye yönelik faklı ölçüm ve düzeyde haritaların alınıp veri tabanının oluşturulması. Arkeologların ellerinde bulunan bulgulara göre yer altındaki eski sanat eserlerinin olabileceği hatların belirlenmesi ve bu eserlerin belli bir veri tabanında buralara inşaat izni verilmemesi sağlanabilecektir. 3.2 Sakarya CBS Veritabanı Sistemi Valilik bünyesinde kurulmuş olan CBS Merkezinde Sakarya ile ilgili önce tüm sınırlar ve yollar CBS kanalıyla bilgisayara aktarılmış olup, hazırlanan sayısal haritalar üzerine önemli kamu binaları, okullar, sağlık merkezleri, camiler, bankalar vb. nokta olarak yerleştirilmektedir. Her bir nokta seçildiğinde bilgisayar seçilen nokta ile ilgili tüm detayları verebilmektedir. Okul ile ilgili olarak, okulun adı, adresi, müdürünün adı, telefon numarası, binanın büyüklüğü, binanın kat sayısı, derslik sayısı, kız ve erkek öğrenci sayısı, öğretmen sayısı gibi bilgiler kullanıcıya verilmektedir (Şekil..). Okulun resmi ve var ise okulun kısa video filmini de seyretmek mümkün olmaktadır. İl sınırları içerisinde 2 kattan yüksek okullar hem harita üzerinde görülmek hem de tablo şeklinde detayları alınmak istenirse CBS, bunu da anında verebilmektedir. Sakarya CBS Merkezinde yapılan çalışmalarda İl sınırları içerisinde planlamaya temel teşkil edecek 1/25.000 ölçekli haritalar kullanılarak neyin, nerede, nasıl ve ne şekilde olduğunu ortaya konulmaktadır. Köye yeni bir yol getirilmesi, nehirlerin güzergahı, helikopter pistinin nerede olacağı gibi planlar, önce genel olarak 1/25.000 ölçekte belirlenmektedir. Daha sonra 1/5.000 ve 1/1.000 gibi büyük ölçekli haritalarla bölgenin yeterince detayına inilerek elektrik direklerinin nerede olduğunu, kimlerin hangi binalarda yaşadığını, hastane ambulanslarının giriş-çıkış yaptığı yolların durumunu incelemek mümkün olmaktadır. Haftalık ve günlük olarak mahallelere elektrik ve su dağıtım miktarları ve tüketim miktarları harita üzerinde görülebilir ve faturalarını ödemeyenler kurulacak CBS sistemi ile belirlenebilir. Görüldüğü üzere sadece yönetim değil, periyodik olarak elektrik hatlarının veya su pompalarının kontrolünü de yine CBS vasıtasıyla yapmak mümkün olmaktadır. Bir dizi projeler kapsamında değerlendirilen bu merkezin amacı, öncelikle 1999 yılında yaşanan doğal afet nedeniyle aksayan hizmetlerin daha hızlı ve kontrollü olarak yapılabilmesi, 6

hasar tespiti, enkaz kaldırımı, kayıpların saptanması, yardımların dağıtılması yeni ve alternatif yerleşim bölgelerinin ivedi olarak saptanması, yeni yerleşim alanlarının bir plan ve proje dahilinde oluşmasının sağlanması gibi öncelikli çalışmaların yanı sıra, il ölçeğinde, planlama ve karar verme sürecinde yönetime somut faydalar sağlayabilecek, akıllı harita altlıklarına dayalı, birimlerin ortak kullanımına ve bilgi paylaşımına açık, kurumun ihtiyaçlarına cevap verecek nitelikte bir Bilgi Yönetim Sistemini oluşturmaktır. Sakarya nın gereksinimleri saptanarak, gelişiminin kontrol altında tutulması, daha hızlı, doğru ve ekonomik hizmet üretiminin sağlanması, kadastro ve imar sorunlarına ileriye dönük kalıcı çözümler getirilmesi, valilik gelirlerinin artırılması ve mevcut sorunların hızlı, doğru ve ekonomik bir şekilde çözümü sağlayacak proje kısım kısım faaliyete geçmektedir. Devamlı karşılaşılan yetersiz kadro ve bunun sonucunda oluşan yetersiz üretim sorunları da kolayca aşılabilecektir. Hem mülki idarenin hemde yerel yönetim hizmetlerinin iyi bir şekilde planlanması, yönetilmesi ve denetlenmesi ancak ilin grafik ve sözel bilgilerinin aynı harita üzerinde birleştirilmesi ile sağlanabilir. Bu proje ile amaçlanan bilgi sistemi, grafik harita bilgilerinin mevcut veya yeni toplanacak sözel bilgilerle ilişkilendirilmesi ve bunların üzerinde gerekli analizlerin yapılabilmesi ile kurulmuş olacaktır. Yapılmakta olan sistemden gerekli bilgilerin alınabilmesi ve amaca yönelik olarak sorgulamaların yapılabilmesi, ancak sözel bilgilerin depolanabileceği veri tabanı tasarımlarının doğru bir şekilde yapılması ile mümkün olabilecektir. Kullanıcı, sayısal haritalar üzerinde bulunan grafik objelere ilişkin özellikleri sorgulamanın yanısıra, veri tabanına girilmiş özellikler yardımı ile grafik objelere kolayca ulaşabilecek ve iki yönlü (sözelden grafik bilgiler ve grafikten sözel bilgiler) sorgulama ve analiz yapabilme imkanına kavuşmaktadır. Türkiye ye model olabilecek CBS sistemi, oldukça önemli ve gerekli olan Coğrafi Bilgi Sistemi fonksiyonlarını, analiz yetenekleri ile birleştirecek, Sakarya da yaşanan depremle ilgili olarak gerçekçi deprem senaryoları hazırlayıp gelecekte olabilecek deprem gibi doğal felaketlere karşı bölgeyi acil boşaltma ve en kısa sürede hasar tespiti ile birlikte en uygun rezerv alanlarına bölge insanının en uygun şartlarda ve en hızlı bir şekilde kaydırılmasının öngörümlenmesini ve uygulanmasını sağlayacak, deprem veya başka bir doğal afet sonrası bilgi eksikliği ve koordinasyonun en uygun ve verimli bir şekilde yapılmasını sağlayacaktır. Şimdilik sadece Sakarya için hazırlanmakta olan sistemde, Sakarya il sınırları içerisinde bulunan tüm varlıkların bilgisayar ortamına aktarılarak gerektiğinde değişik boyutlarda çıktı alınması, gerektiğinde bilgisayar ortamında istenilen şekilde görüntülenmesi ve gerektiğinde birden çok coğrafi ve öznitelik bilginin kullanılarak kompleks analizler yapılmasını sağlamak merkezin başlıca görevleri olmaktadır. Sakarya ili sınırları içerisinde, Valilik sorumluluk alanı olan konularda sadece kağıt ortamda koordinatsız olan veya hiç olmayan sayısal harita altlıkları ve bunlara ait öznitelik bilgileri, bilgisayar ortamında sayısal veritabanları hazırlanarak tüm coğrafi varlıklar analiz yapılabilecek hale getirilmiştir. Yollar, nehirler, göller, orman alanları, toprak yapısı, jeolojik yapı, eğim durumu gibi onlarca coğrafi veri sayısal harita üzerine oturtulmuştur. En uygun yerleşim alanlarının belirlenmesinden kriz yönetim sistemine kadar bir çok uygulama yazılımları da CBS ne yerleştirilerek planlama ve yönetim faaliyetlerinde bilgilerin güncel ve doğru olması sağlanmaktadır. Özellikle, kriz anında yapılacak işlemler, tehlikenin boyutlarını önceden belirleyip, bölgenin jeolojik yapısı, fay durumu ve eğim gibi özellikler dikkate alınarak üretilen çözüm alternatiflerini içeren çıktılar, simulasyon teknikleri kullanılarak ortaya konulmaktadır. 7

Şekil 3: Bitmiş olan Sakarya Milli Eğitim ve Sakarya Köy Hizmetleri CBS sistemleri. Figure 3: Sakarya Educational GIS and Sakarya Village Affairs GIS. 8

Şekil 4 : CBS yazılımları ile Vektör veriler üzerinde çalışma. Figura 4 : Working iwth Vector data using GIS software. 9

Şekil 5 : Adapazarı Belediye sınırları içerisinde sayısal halde bulunan bazı veri katmanlarının üst-üst çakıştırılması. Şekil 5 : Overlay process of some digital data belongs to Adapazarı Municipal Government. 10

Valilikte yaratılmakta olan merkezi bir CBS dosya sunucusu vasıtasıyla, Sakarya ilinde bulunun tüm belediyeler, kamu kurum ve kuruluşları merkezi CBS sunucusuna bağlanacaklardır. Böylece kendi bölgelerindeki faaliyetlerle ilgili verileri sisteme kendileri girip düzenleyecekler ve diğer kurumların faaliyetlerini de izleyebileceklerdir. Kazmayı Vurmadan Önce Sorgula! prensibi ile kurulan sistemle bir kurum herhangi bir yeri kazmadan önce orada başka kurumların çalışma yapıp yapmadığını ve o kurumlara ait diğer bilgileri (elektrik, su, telefon, kanalizasyon vb.) görebilecektir. Bu yapının Sakarya da uygulanabilmesi için Valilik CBS Merkezi, kurumlar için gerekli sayısal harita altlıklarını hazırlamakta olup daha sonra bu altlıklar kurumların kendi bünyelerinde oluşturacakları CBS Merkezine aktarılacaktır. Her türlü bilginin gerek kurumsal bazda intranet sistemleriyle, gerekse genel bazda internet sistemleriyle bilgini paylaşımında harita destekli görsel analizler ortaya konulmaktadır. Bu çalışmada, CBS nin genel olarak özel, yerel ve merkezi kullanımları ile birlikte yaptığı işlemler ve faaliyet alanları bakımından Türkiye de bir ilk olan ve Sakarya Valiliğinde kurulan CBS Merkezinin faaliyetleri hakkında bilgiler verilecektir. Bilginin kurumlar arasında ve daha sonrada kamuoyunda paylaşımını sağlayacak intranet, extranet ve intranet tabanlı CBS uygulamaları CBS Merkezinin çalışmaları arasındadır. Sakarya da yapılan bu çalışmalar İçişleri Bakanlığı adına yürütülen Türkiye nin pilot projesi olmaktadır. Politik nedenlerden ötürü işlerin bitirilememesi, uygulamaların saptırılması ve verilerin her dönem farklı kurumlara yaptırılması gibi işlemler verimlilik ve etkinlik çerçevesinde ele alınarak çözüme kavuşturulmalıdır (Ottens, 1990). CBS konusunda uzman personelin yok denecek kadar az olması, Türkiye CBS sektörünün en önemli sorunlarının başında gelmektedir. Belirtmek gerekir ki, üniversitelerimizde CBS konusunda yeterince deneyimli akademik ve uygulamacı kadro bulunmamaktadır ve bu nedenle CBS konusunda eleman yetiştirmek de mümkün olmamaktadır. Bu konuda üniversitelerin üzerlerine düşeni yapmaları gerekmesine rağmen, bir çaba içerisinde oldukları görülmemektedir. CBS ne altlık teşkil edecek sayısal harita verileri ülkemiz için ayrı bir problem olmaktadır. Sayısal harita verilerini kullanıcıların hizmetine sunan batılı ülkelerdeki gibi kurumların olmayışı CBS nin gelişmesini engellemiştir. Genelde yapılan en büyük hata, amaçlar ile araçların karıştırılmasıdır. Bir çok CBS alım ihalesinde yapılacak olan işler yerine, kullanılacak olan aracın, yani CBS yazılımının sayfalarca özellikleri sayılmaktadır. Araçlar için yüzbinlerce dolar ödenmekte, amaçların ne olduğu, kimlerin kurulan sistemi kullanacağı gibi konular göz ardı edilmektedir. Üzülerek belirtmek gerekir ki, bu yapıyı da bugüne kadar bir çok firma istismar etmiştir. Grafik formatta ve bir CAD formu olarak yaratılan haritalar, nokta, çizgi ve poligon olarak bilinen CBS nin üç unsuruna uygun veri aktarımını tasarlamadıkları takdirde, yapılan haritalar sadece güzel görünen birer ürün olmaktan öteye gidemeyecektir. Oysa yapılan her türlü haritanın CBS yazılımları tarafından okunması ayrıca nokta, çizgi ve poligonları ifade eden öznitelik bilgilerinin şekillerle birlikte gelmesi gerekmektedir. Zaten kısıtlı kaynaklar ile yaşayan ülkemizin, bir çok işi gereksiz yere tekrar yapmak zorunda olduğunu görmek bizlere acı vermektedir. CBS yi dikkate almadan, ufuklar gözetilmeden gerçekleştirilen bir çok projede büyük kaynak israfları görülmektedir (Tecim, 2001). Coğrafi varlıklarla ilişkili her kurumun kendi bünyesinde oluşturacağı ve verilerini tutacağı bir veri tabanı sistemi yaratma ve bunu devamlı güncelleştirme gereksinimi vardır. Sakarya Valiliği olarak bu tür verileri kendi veritabanı sisteminde toplamakta ve gerekli arayüzler vasıtasıyla bu bilgileri kullanıma sunmaktadır. Gerek internet ve gerekse intranet kanalıyla veriler farklı derecede kullanıma sunularak yayınlamakta, verilerin CBS de oluşturulan harita altlıkları ile bölgesel olarak analizi yapılmaktadır. 11

3.3 Küçük Ölçekte Planlama Büyük Ölçekte Yönetim ve Kontrol Sakarya ya kuşbakışı ile bakıp, neyin, nerede, nasıl, ne şekilde olduğunu görüp, buna göre eksiklikleri planlamak için 1/25.000 küçük ölçekli haritalar kullanılmaktadır. Köye yeni bir yol getirilmesi, nehirlerin güzergahı, helikopter pistinin nerede olacağı gibi planlar önce genel olarak 1/25.000 ölçekte belirlenir. Daha sonra 1/5.000 ve 1/1.000 gibi büyük ölçekli haritalarla bölgenin yeterince detayına inilerek elektrik direklerinin nerede olduğunu, kimlerin hangi binalarda yaşadığını, hastane ambulanslarının giriş-çıkış yaptığı yolların durumunu incelemek mümkün olmaktadır. Haftalık ve günlük olarak mahallelere elektrik ve su dağıtım miktarları ve tüketim miktarları harita üzerinde görülebilir ve faturalarını ödemeyenler kurulacak CBS sistemi ile belirlenebilir. Görüldüğü üzere sadece yönetim değil, periyodik olarak elektrik hatlarının veya su pompalarının kontrolünü de yine CBS vasıtasıyla yapmak mümkün olmaktadır. 4. SONUÇ CBS, yapılacak işlerin planlı, programlı, hızlı ve etkin olmasını sağlayan yeni teknolojileri kullanan bir sistemdir. Kamu kurum ve kuruluşları planlama ve yönetim ile ilgili tüm uygulamalarını CBS olmadan yapmamalıdırlar. Önemli olan bu sistemin kurum bünyesinde doğru kurulmasının sağlanmasıdır. Kısaca belirtmek gerekirse, Sakarya da kurulan CBS aşağıdaki amaçları içermektedir; a) Bazı yapılan işlemlerin tekrarlanmasını önleyerek maliyeti düşürmek, b) Merkezi veri bankası oluşturularak aynı bilgilerin bir çok defa yaratılmasından doğan anlaşmazlıklar ortadan kaldırılabilmek, c) Günlük işlemlerin etkinliği artırmak, d) Yönetimde kontrolü artırmak, ve e) Kararlar için destek amaçlı bilgiler sağlamaktır. Burada ortaya konulan bölgesel bazlı entegre CBS uygulamaları, tüm illerde ayrı ayrı kurulması ve kullanılması gereken bir sistemdir. Her bölgede tüm kurumların CBS sistemi kullanması ile yerel, bölgesel ve merkezi planlamaların çok etkin bir şekilde yapılması mümkün olabilecektir. 5. KAYNAKÇA AANGEENBURG, R.T. (1991) A critique of CBS. In maguire, D.J., Goodchild, M.F. and Rhind, D.W. (Eds.). Geographical Information Systems, Principles and Applications,. John Wiley & Sons, Inc., New York. CHADWICK, G. (1978) A System View Of Planning: Towards a Theory of the Urban and Planning Process, Pergamon, Oxford. DANGERMOND, J. (1990). A Classification of Software Components Commonly Used In Geographic Information Systems. In Peuquet, D.J. and marble D.F. (Eds.). Introductory Readings in Geographic Information Systems. Taylor & Francis. KINCAL, C. (1999) Coğrafi Bilgi Sistemleri nin Jeoloji deki Bir Uygulaması, D.E.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 123 s., İzmir. MAIGURE, D.J., Goodchild, M.F. & Rhind, D.W. (1991). Geographical Informatıon Systems, Principles and Applications. John Willey & Sons, Inc., New York. MARBLE, D.F. (1990). Geografic Information Systms: an Overview. In Peuquet, D.J. and marble D.F. (Eds.). Introductory Readings in Geographic Information Systems. Taylor & Francis. OPENHEIM, N. (1980) Applied Models In Urban and Regional Analysis, Prentice-Hall, Englewood Cliffs, New Jersey. 12

OTTENS, H.F.L. (1990) The application of Geographical Information Systems in Urban and Regional Planning. Geograhical Infromatıon Systems for Urban and Regional Planning. Scholten, H.J. ve Stillwell, J.C.H. (eds.). Dordrecht, Kluwer Academic, Sayfa 15-22. STAR, J. ve ESTES, J. (1990) Geographical Information Systems: An Introduction. Prentice-Hall, New Jersey. TECİM, V. (1997) A Geographical Information Systems Based Decision Support System For Tourism Planning and Development, Proceedings of the International Conference on Information and Communication Technologies in Tourism 1997, Tjoa, A.M. (ed.), Springer -Verlag, Wien, Sayfa 10-19. TECİM, V. (2001) Coğrafi Bilgi Sistemleri: Temel Kavramlar, Uygulama Alanları, İlkem Ofset Yayın, İzmir. 13