YOZGAT TAN TÜRKİYE AKAR FAUNASI İÇİN YENİ BİR PELOPTULUS (ACARİ, PHENOPELOPİDAE) TÜRÜ: PELOPTULUS MONTANUS HULL, 1914 1 Salih KÖKEZ 2, Sedat PER 3 Özet Bu çalışmada; Ağustos 2013 Haziran 2014 tarihleri arasında Karanlıkdere Vadisi nden (Yozgat) toplanan döküntü, liken, yosun ve toprak materyalinden seçilen oribatid akar örnekleri içerisinden Türkiye faunası için yeni kayıt olarak tespit edilen Peloptulus montanus Hull, 1914 türünün ışık ve tarama elektron mikroskobu incelemesi yapılarak fotoğrafları çekilmiş, çeşitli organlarının ölçümleri yapılmış ve yaşama alanları ile dünyadaki yayılışı verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Acari, Phenopelopidae, Sistematik, Yeni Kayıt, Yozgat. Abstract A New Peloptulus (Acari, Phenopelopidae) Species For The Turkish Mite Fauna From Yozgat: Peloptulus Montanus Hull, 1914 In this study, a phenopelopid mite determined as a new record to the Turkish fauna, namely Peloptulus montanus Hull, 1914, in the oribatid mite samples selected in litter, lichen, moss and soil material collected from Karanlıkdere Valley (Yozgat) in between August 2013 June 2014, was been examined by light and SEM and photographed also measurements of various organs has been made and their habitats and distributions on the world has been given. Keywords: Acari, Phenopelopidae, Systematic, New record, Yozgat. Giriş Dünyada on binin üzerinde türü bilinmekte olan oribatid akarlar, topraktaki organik tabakada yaşayan eklem bacaklılar içerisinde en baskın hayvan grubudur (Behan-Pelletier 1999; Subías, 2004). Türkiye de şimdiye kadar yapılan çalışmalar sonucunda bu gruptan kaydedilmiş 200 civarında tür bulunmaktadır (Özkan et al., 1988; Özkan et al., 1994; Erman et al., 2007). Phenopelopoidea üst familyası, kalın ve kabartılı bir kerotegüment ve genellikle pelopsiform tip kelisere sahip olması ile diğer oribatid akarlardan ayırt edilir. Bu üst familyanın Phenopelopidae Petrunkevich, 1955 (5 cins, 104 tür) ve Unduloribatidae Kunst, 1971 (iki cins, 9 tür) olmak üzere iki familyası bulunmaktadır (Zhang, 2011; Pfingstl & Krisper, 2010; Behan-Pelletier & Walter, 2009; Weigmann, 2010; Walter, 2014). Peloptulus Berlese, 1908 cinsi çoğunlukla notogastral tektumu ve genellikle kısa olan setiform şekilli interlamella kılları ile karakterize edilir (Walter, 2014). 1 Bu çalışma, Salih KÖKEZ in yüksek lisans tezinden üretilmiştir. 2 Uzm. Biyolog, Gençlik Spor Bakanlığı, Sağlık Daire Başkanlığı, Ankara, salihkokez@hotmail.com 3 Yrd. Doç. Dr., Bozok Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Yozgat, sedat.per@bozok.edu.tr 602
Bu çalışmanın amacı; Karanlıkdere Vadisi nden (Yozgat) toplanan ve Türkiye akar faunası için yeni olan Peloptulus montanus Hull, 1914 türünün ışık ve tarama elektron mikroskobu incelemeleri ile morfolojik özelliklerini gözden geçirmek ve dünyadaki dağılışına katkı sağlamaktır. Materyal ve Yöntem Çalışma materyali; Ağustos 2013 Haziran 2014 tarihleri arasında Karanlıkdere Vadisi nden (Şefaatli-Yerköy-Yozgat) toplanan liken, yosun ve toprak örneklerinden Berlese hunileri kullanılarak seçilmiştir. Örneklerin mikroskobik incelemesi CX21 model Olympus ışık mikroskobunda gliserinli veya 1:2 oranında su-laktik asit ortamında yapılmıştır. Işık ve tarama elektron mikroskobu yardımı ile incelenmesi tamamlanan örnekler etiketlenerek, Bozok Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Akaroloji Müzesinde muhafaza altına alınmıştır. Araştırma Sonuçları ve Tartışma Bu çalışmada, Karanlıkdere Vadisi (Yozgat) oribatid akar örneklerinin değerlendirilmesi sonucunda; Peloptulus montanus Hull, 1914 Türkiye faunası için yeni kayıt olarak tespit edilmiş ve bu türün tanıtıcı özellikleri aşağıda verilmiştir. Takım: Oribatida Dugès, 1834 Üst familya: Phenopelopoidea Petrunkevitch, 1955 Familya: Phenopelopidae Petrunkevitch, 1955 Cins: Peloptulus Berlese, 1908 Tür: Peloptulus montanus Hull, 1914 Ölçümler: Vücut uzunluğu 465 (400-500) μm ve genişliği ise 327 (300-390) μm dir (n=6). Prodorsum: Vücut, koyu kahve renklidir. Rostrum sivridir. Lamella iyi gelişmiştir. Lamellar kuspisler yaprak şeklinde genişlemiştir. Translamella bulunmamaktadır. İnterlamellar kılların uzunluğu ortalama 19 μm dir. Sensillus, çomak şeklinde ve ortalama 75 μm uzunluğundadır. Dorsosejugal sutur tam ve hafifçe dış bükey şekildedir (Şekil 1. A, C, E). Notogaster: Notogaster düzensiz ve kalın bir kerotegüment tabakası ile kaplanmış olup küçük dikenli ve kalın 8 çift (c 2, la, lm, lp, h 1, h 2, h 3, p 1 ) kıl taşır. p 2 ve p 3 kılları bulunmamaktadır. Notogasterin ortalama uzunluğu 358 μm dir. Notogaster kıllarının uzunluğu; c 2 : 40 μm, la: 35 μm, lm: 34 μm, lp: 33 μm, h 1 : 36 μm, h 2 : 34 μm, h 3 : 38 μm, p 1 : 33 μm dir. Dört çift (Aa, A 1, A 2, A 3 ) por vardır. Aa poru 8 μm çapındadır. İyi gelişmiş, hareketli pteromorfa bulunmaktadır. Ortalama 66 μm uzunluğunda, 32 μm genişliğinde bir lentikulus vardır (Şekil 1. A, G). Karın Bölgesi: Genital plak 55 X 58 μm büyüklüğünde olup altı çift kıl taşır. Anal plak 52 X 54 μm büyüklüğünde olup iki çift kıl taşır. Anal plak ile genital plak arası mesafe ortalama 62 μm dir. Adanal kıl bulunmamaktadır (Şekil 1. B, D, F, H). Bacaklar: Üç tırnaklıdır. Ortadaki tırnak, yanlardakinden daha kalındır (Şekil 1. D, F, H). 603
Şekil 1. Peloptulus montanus Hull, 1914. A- Vücut sırttan, B- Vücut karından, C- Prodorsum D- İnfrakapitulum, E- Sensillus, F- Epimeral bölge, G-Notogaster, H- Genito-anal bölge. İncelenen materyal: Yozgat: Karanlıkdere Vadisi, 906 m, 39 0 30.174 K, 34 0 44.740 D, 17.08.2013, Böğürtlen (Rubus sp.) altından toprak, 1 ergin; 875 m, 39 0 33.768 K, 34 0 41.033 D, 17.08.2013, Ayva ağacı (Cydonia sp.) altından toprak, 4 ergin; 873 m, 39 0 32.962 K, 34 0 42.038 D, 28.09.2013, Söğüt ağacı (Salix alba) altından toprak, 1 ergin; 879 m, 39 0 32.543 K, 34 0 42.686 D, 06.06.2014, toprak, 3 ergin. Peloptulus montanus Hull, 1914 Palearktik bölgede dağılış gösterir (Özkan et al., 1988; Özkan et al., 1994; Erman et al., 2007; Ivan, 2009; Subías & Shtanchaeva, 2012). Hull (1914) P. montanus un vücut uzunluğunun 530 μm, Weigmann (2006) 450-560 μm arasında değiştiğini, Perez-Iñigo (1993) ise 560 X 375 μm olduğunu bildirmiştir. Örneklerimizin vücut büyüklüğüne bakıldığı zaman (465 / 327 μm), Hull (1914), Weigmann (2006) ve Perez-Iñigo (1993) nun örneklerinden daha küçük olduğu belirlenmiştir. Ancak diğer morfolojik özellikleri ile örneklerimiz Hull (1914), Weigmann (2006) ve Perez-Iñigo (1993) nun örnekleri ile tam bir uyum içerisinde olduğu belirlenmiştir. Ivan (2009) bu türü nemli çimenlerden ve turba bataklıktan, Lehmitz (2014) bataklık yosunundan 604
(Sphagnum sp.), Shtancheva ve Subías (2011) topraktan, Weigmann (2006) nemli çayır ve topraktan, Perez- Iñigo (1993) yosundan, Schelvis (1987) siyah çamurdan, Subías ve Shtanchaeva (2012) kaya çatlakları arasındaki küçük bitki köklerinden, Bordas ve Bilbao (1988) okaliptüs ağaçlarının altından toprak ve çimenden, Carter ve Orange (2014) çimenden, kireç taşı üzerindeki oyuklarda yer alan bataklık yosunundan (Sphagnum sp.) ve hasır otundan (Juncus sp.), Siepel ve Dimmers (2010) kum saparnası (Carex arenaria) bitkisinin yoğun olduğu bölgedeki topraktan ayıklamışlardır. Örneklerimiz sadece topraktan ayıklanmıştır. Türkiye faunası için yeni kayıttır. Teşekkür Bu çalışma; Bozok Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi (2013FEF/A56) tarafından desteklenmiştir. Kaynaklar Behan-Pelletier, V.M., Oribatid Mite Biodiversity in Agroecosystems: Role for Bioindication, Agriculture, Ecosystem and Environment, 74, 411-423, 1999. Behan-Pelletier, V.M., Walter, D.E., Unduloribates from North America (Acari, Oribatida, Unduloribatidae), Zootaxa, 2294: 47 61, 2009. Bordas, M. S., Bilbao, J.C.I., Estudio de las Comunidades de Oribatidos (Acari, Oribatei) de v Arios Ecosistemas de Bizkaia y Una Zona Proxima: l. Sistematica y Listado Faunistico, Kobie (Serie Ciencias Naturales) Bilbao Bizkaiko Foru Aldundia-Oiputación Foral de Vizcaya, NºXVII, 1988. Carter, J., Orange, A., Mıtes (Acari) Collected by Julian Carter at Ogof Ffynnon Ddu Natıonal Nature Reserve in 2006, South Wales Caving Club Newsletter 129: 27-45, 2014. Erman, O., Özkan, M., Ayyıldız, N., Doğan, S., Checklist of the Mites (Arachnida:Acari) of Turkey, Second Supplement, Zootaxa, 1532, 1-21, 2007. Hull, J.E., British Oribatidae: notes on new and critical species. Naturalist, 1914: 215 288, 1914. Ivan, O., Diversity and Distribution of the Oribatid Mites (Acari, Oribatida) in some Grassland Ecosystems from the Lower Section of the Prut meadow (Romania), USAMV Iasi, Lucrări ştiinţifice, vol. 52, ser. Agronomie, 359-364, 2009. Lehmitz, R., The Oribatid Mite Community of A German Peatland in 1987 and 2012 Effects of Anthropogenic Desiccation and Afforestation, Soil Organisms, 86(2): 131-145, 2014. Özkan, M., Ayyıldız, N., Erman, O., Check List of the Acari of Turkey, First Supplement, EURAAC News Letter, 7 (1), 4-12, 1994. Özkan, M., Ayyıldız, N., Soysal, Z., Türkiye Akar Faunası, DOĞA TU Zooloji D., 12 (1), 75-85, 1988. Per, S., Taşdemir, A., Ayyıldız, N., Türkiye faunası için yeni oribatid akarlar (Acari, Oribatida), Türk. Entomol. Bült., 5(1): 29-34, 2015. Perez-Iñigo, C., Acari: Oribatei, Poronota. In: Ramos, M. A. (ed.), Fauna Iberica, vol. 3. Museo Nacional de Ciencias Naturales, Madrid: 320 pp., 1993. 605
Pfingstl, T., Krisper, G., Development and Morphology of Unduloribates undulatus (Berlese, 1914) (Acari: Oribatida) and Some Remarks on The Unduloribatidae, Acta Zoologica Academiae Scientiarum Hungaricae 56 (2): 119 138, 2010. Schelvis, J., Some Aspects of Research on Mites (Acari) in Archaeological Samples, Palaeohistoria, 29: 121-218, 1987. Shtancheva, U.Y., Subías L.S., Fauna de Oribátidos (Acari, Oribatida) del piso alpino de Daguestán. Mahachkala DGU: 140-146, 2011. Siepel, H., Dimmers, W., Some mossmites new for the Netherlands (Acari: Oribatida). Nederlandse Faunistische Mededelingen 34: 41-44, 2010. Subías, L. S., 2004. Listado sistemático, sinonímico y biogeográfico de los ácaros oribátidos (Acariformes, Oribatida) del mundo (1758-2002). Graellsia, 60 (núm. extr.): 3 305. graellsia.revistas.csic.es/index.php/graellsia/article/download/218/383) (Erişim tarihi: Şubat 2016). Subías, L.S., Shtanchaeva, U., Oribátidos (Acari, Oribatida) de las loreras (Prunus lusitanicus L.) de Extremadura (suroeste de España) y descripción de una nueva especie de Cosmochthonius Berlese, 1910 (Cosmochthoniidae), Graellsia, Vol (68): 7-16, 2012. Walter, D.E., Latonas, S., Byers, K., Lumley, L.M., Almanac of Alberta Oribatida. Part 1. Ver. 2.4. The Royal Alberta Museum, Edmonton, AB. 2014. http://www.royalalbertamuseum.ca/research/lifesciences/ invertebratezoology/research.cfm (Erişim tarihi: Ağustos,2015). Weigmann, G., 2006. Hornmilben (Oribatida). Die Tierwelt Deutschlands, Begründet 1925 von Friedrich Dahl 76. Teil, Goecke & Evers, Keltern. p. 347-349, 2006. Weigmann, G., Reconstruction of Stem Species Pattern as A Strategy Towards Integrated Phylogenetic Systematics and Taxonomy, Applied to Early-Derivative Poronota (Oribatida), Acarologia, 50(3): 291 315, 2010. Zhang, Z-Q., Animal biodiversity: An outline of higher-level classification and survey of taxonomic richness, Zootaxa, Vol. 3148: 1 237, 2011. 606