LİSANSÜSTÜ FİZYOLOJİ EĞİTİMİNDE GÜNCEL DURUM SAPTAMASI 1 Türkiye deki lisansüstü fizyoloji eğitimindeki güncel durumun saptanabilmesi amacıyla bir anket oluşturulmuş ve kuruluş yıllarına göre 30 devlet ve vakıf üniversitesi nde görevli, seçilmiş öğretim üyelerinden anketi doldurmaları rica edilmiştir. Ek olarak, tüm Türk Fizyolojik Bilimler Derneği (TFBD) üyeleri e posta aracılığıyla anketi cevaplamaya davet edilmiştir. Anket, toplam 21 Tıp Fakültesi Fizyoloji Anabilim Dalı (AD) tarafından doldurulmuş olup, sonuçları aşağıda özetlenmiştir; i) Ülkemiz Tıp Fakülteleri Fizyoloji AD larındaki öğretim üyelerinin ünvan dağılımları incelendiğinde, %50 Profesör, %37 Doçent, %7 Yardımcı Doçent, %4 uzman ve %2 öğretim görevlisinden oluştuğu gözlenmiştir. ii) Lisansüstü öğrencilerimizin %48 i doktora, %45 i yüksek lisans, %7 si uzmanlık eğitimi almaktadır. Anketi yanıtlayan AD larımızda 5 yabancı uyruklu öğrenci olduğu tespit edilmiştir. iii) Lisansüstü eğitimde kadro dağılımı incelendiğinde, ÖYP kadrolarının çok yüksek oranda olduğu ortaya çıkmıştır. Yüksek lisans eğitimi almakta olan kadrolu öğrencilerimizin %62 si ÖYP, %35 i 50 d, %3 ü 33 a kadrosuna sahipken, doktora öğrencilerinde bu oranların %59 ÖYP, %27 50 d, %14 33 a şeklinde olduğu belirlenmiştir. iv) Ülkemiz Tıp Fakülteleri Fizyoloji AD larında lisansüstü eğitim almakta olan öğrencilerin lisans mezuniyet alanları incelendiğinde, %25 ile Biyoloji mezunlarının ilk sırada yer aldığı, onu sırasıyla Tıp Fakültesi (%21), Veterinerlik Fakültesi (%19), Fizyoterapi ve Rehabilitasyon Yüksek Okulu (%17), Eczacılık Fakültesi (%13) ve Diş Hekimliği Fakültesi (%5) mezunlarının izlediği gözlenmiştir. Ayrıca hemşirelik, ebelik, moleküler biyoloji ve genetik, fizik, mühendislik lisans mezunlarının da fizyoloji AD larında lisansüstü eğitim aldıkları tespit edilmiştir (Şekil 1). 1 Bu rapor TFBD 41. Ulusal Fizyoloji Kongresi nde düzenlenen Değişen Koşullarda Lisansüstü Fizyoloji Eğitimi Paneli ne yönelik olarak yapılan anket çalışması ve panelde yapılan tartışmalara dayanılarak Prof. Dr. Melek BOR KÜÇÜKATAY, Doç. Dr. Melike ŞAHİNER, Prof. Dr. Berrak YEĞEN tarafından hazırlanmıştır.
17% 21% Tıp Fakültesi Diş Hekimliği 5% Veterinerlik Eczacılık Biyoloji 19% Fizyoterapi ve rehabilitasyon 13% Şekil 1. Lisansüstü öğrencilerin lisans mezuniyet alanları v) Ülkemiz Tıp Fakülteleri Fizyoloji AD larına hem güz, hem de bahar dönemlerinde lisansüstü öğrenci alındığı ve oranların birbirine yakın olduğu belirlenmiştir. Güz döneminde yüksek lisans eğitimi almak için yapılan başvurular daha fazlayken (%71), bahar döneminde oranlar birbirine yakındır. vi) Lisansüstü öğrencilerin eğitimlerini yasal süresi içinde tamamlama durumları sorgulandığında; Yüksek lisans öğrencileri için hepsi yasal süresinde tamamlamaktadır diye cevaplayanların oranı %24, çoğunluğu tamamlamaktadır diyenlerin oranı %57, az bir bölümü %14, hiçbiri yasal süresinde tamamlayamamaktadır diye yanıtlayanların oranı %5 seviyesindedir. Doktora öğrencileri için ise, hepsi yasal süresinde tamamlamaktadır diye cevaplayanların oranı %12, çoğunluğu tamamlamaktadır diyenler %70 iken, az bir bölümü nü işaretleyenler %18 civarındadır. Katılımcı AD larında doktora eğitimini yasal süresi içinde tamamlayamayan öğrenci olmadığı belirlenmiştir (Şekil 2). 5% 0% 12% 14% 24% 18% 57% Az bir bölümü Hiçbiri 70% Az bir bölümü Hiçbiri Yüksek lisans Doktora Şekil 2. Lisansüstü öğrencilerin eğitimlerini yasal süresi içinde tamamlama durumları vii) Lisansüstü öğrencilerin hareketlilik programlarından (Erasmus, Farabi ) yararlanma durumlarının istenen düzeyde olmadığı gözlenmiştir. Anketimizi yüksek lisans
öğrencilerinin hiçbiri ulusal hareketlilik programlarından yararlanmıyor diye cevaplayanların oranı %69 dur. yararlanmaktadır diyenlerin oranı %26 iken, hepsi yararlanmaktadır diye cevaplayanlar ancak %5 oranındadır. Doktora öğrencilerinin ulusal hareketlilik programlarından yararlanma yüzdeleri yüksek lisans öğrencilerine benzer olup; ilgili soruda katılımcı AD larının %62 si hiçbiri, %33 ü az bir kısmı, ancak %5 i ise hepsi seçeneklerini işaretlemişlerdir (Şekil 3). 5% 0% 5% 0% 69% 26% 62% 33% Yüksek lisans/ulusal Doktora/Ulusal Şekil 3. Lisansüstü öğrencilerin ulusal hareketlilik programlarından yararlanma durumları Uluslararası hareketlilik programlarından yararlanma durumları incelendiğinde ise yüksek lisans öğrencileri için; hiçbiri yararlanmamaktadır seçeneğini işaretleyenlerin oranı %57 dir. yararlanmaktadır diyenlerin oranı %29 iken, çoğunluğu yararlanmaktadır diyenler %9, hepsi yararlanmaktadır diye cevaplayanlar %5 oranındadır. Doktora öğrencilerinin uluslararası hareketlilik programlarından yararlanma oranları da yine yüksek lisans öğrencilerine benzer olup; ilgili soruda anketimizi yanıtlayan AD larının %53 ü hiçbiri, %37 si az bir kısmı seçeneklerini işaretlerken, çoğunluğu ve hepsi seçeneklerini işaretleyenler de %5 er düzeyindedir (Şekil 4). 5% 5% 5% 9% 57% 29% 53% 37% Yüksek lisans/uluslararası Doktora/Uluslararası Şekil 4. Lisansüstü öğrencilerin uluslararası hareketlilik programlarından yararlanma durumları viii) Lisansüstü öğrencilerin burs, teşvik vb lerinden yararlanma durumlarının hareketlilik programlarına göre daha iyi düzeyde olduğu tespit edilmiştir. Anketimizi yüksek lisans öğrencilerinin hiçbiri ulusal burs, teşvik vb lerinden yararlanmıyor diye cevaplayanların
oranı %15 dir. yararlanmaktadır diyenlerin oranı %35 iken, çoğunluğu yararlanmaktadır diye cevaplayanlar %50 oranındadır. Doktora öğrencileri için bu oranlar; %22 hiçbiri, %33 az bir kısmı, % 39 çoğunluğu, %6 hepsi şeklindedir (Şekil 5). 0% 6% 15% 50% 35% 22% 33% 39% Yüksek lisans/ulusal Doktora/Ulusal Şekil 5. Lisansüstü öğrencilerin ulusal burs, teşvik vb lerinden yararlanma durumları Uluslararası burs, teşvik vb lerinden yararlanma durumlarına bakıldığında yüksek lisans öğrencileri için; hiçbiri yararlanmamaktadır diyenler %14, az bir kısmı yararlanmaktadır diyenler %65, çoğunluğu seçeneğini işaretleyenler %7, hepsi seçeneğini işaretleyenler ise %14 civarındadır. Doktora öğrencileri için bu yüzdeler yine yüksek lisans öğrencilerinin oranlarından çok farklı olmamakla beraber şu şekildedir; hiçbiri %12, az bir kısmı %70, çoğunluğu %12, hepsi %6 (Şekil 6). 14% 14% 7% 12% 6% 12% 65% 70% Yüksek lisans/uluslararası Doktora/Uluslararası Şekil 6. Lisansüstü öğrencilerin uluslararası burs, teşvik vb lerinden yararlanma durumları ix) Lisansüstü öğrencilerimizin kongre/kurs vb faaliyetlere katılma düzeyleri de, arzu edilen seviyelerin altındadır. Anketimizi yüksek lisans öğrencilerinin hiçbiri ulusal kongre/kurs vb faaliyetlere katılmıyor diye yanıtlayanların oranı %45 dir. katılmaktadır diye cevaplayanlar %35 iken, hepsi katılmaktadır diyenler %20 dir. Anketi cevaplayan AD ları kapsamında doktora öğrencilerimizin ulusal kongrelere katılma oranlarının şu şekilde olduğu tespit edilmiştir; %43 hiçbiri, %5 az bir kısmı, %24 çoğunluğu, ve ancak %28 hepsi (Şekil 7).
45% 20% 43% 28% 35% 24% 0% 5% Yüksek lisans/ulusal Doktora/Ulusal Şekil 7. Lisansüstü öğrencilerin ulusal kongre/kurs vb faaliyetlere katılma düzeyleri Uluslararası kongre/kurs vb faaliyetlere katılma durumları incelendiğinde yüksek lisans öğrencileri için; hiçbiri katılmamaktadır seçeneğini işaretleyenlerin oranı %20 dir. Az bir kısmı katılmaktadır diyenlerin oranı %33 iken, çoğunluğu katılmaktadır diyenler %47 dir. Ankete katılan AD larının doktora öğrencileri için aynı soruya verdikleri cevaplar şu şekildedir; %23 hiçbiri, %15 az bir kısmı %54 çoğunluğu, %8 hepsi (Şekil 8). 20% 33% 0% 47% ı 8% 23% 15% 54% Yüksek lisans/uluslararası Doktora/Uluslararası Şekil 8. Lisansüstü öğrencilerin uluslararası kongre/kurs vb faaliyetlere katılma düzeyleri x) Katılımcı AD larının son 5 yılda yapılan lisansüstü tezlerin yayına (bildiriler hariç) dönüşme yüzdelerini belirlemeyi amaçlayan soruya verdikleri yanıtlar bu konuda ciddi çalışmaların yapılması gerektiğini ortaya koymaktadır. Son 5 yılda yapılan yüksek lisans tezlerinin %80 100 ünün ulusal yayına dönüştüğünü ifade eden AD larının oranı %31, %59 79 unun ulusal yayına dönüştüğünü beyan edenlerin oranı %25, %38 58 inin ulusal dergilerde yayınlandığını ifade edenlerin %25 ve %37 den az seçeneğini işaretleyenlerin oranı %19 olarak tespit edilmiştir. Anketi cevaplayan AD ları kapsamında yapılan doktora tezlerinin ulusal dergilerde yayınlanma oranı incelendiğinde; %80 100 ünün ulusal yayına dönüştüğünü ifade eden AD larının oranının %25, %59 79 unun ulusal yayına dönüştüğünü beyan edenlerin oranının %37, %38 58 inin ulusal dergilerde yayınlandığını ifade edenlerin %19 ve %37 den az seçeneğini işaretleyenlerin oranının da %19 olduğu gözlenmiştir (Şekil 9).
31% 19% %37'den az %38 58 %59 79 %80 100 37% 19% 19% %37'den az %38 58 %59 79 %80 100 Yüksek lisans/ulusal Şekil 9. Lisansüstü tezlerin ulusal yayına dönüşme yüzdeleri Doktora/Ulusal Lisansüstü tezlerin ulusal dergilerde yayınlanma oranlarındaki düşüklüğün, uluslararası dergilerin öncelikli olarak tercih edilmesine mi bağlı olduğunu belirlemek amacıyla son 5 yılda yapılan lisansüstü tezlerin uluslararası dergilerde yayınlanma yüzdeleri de sorgulanmış, ancak yine lisansüstü tezlerin uluslararası yayına dönüşme durumlarının da istenen seviyenin çok altında olduğu tespit edilmiştir (Şekil 10). Anketimize katılan AD larından yapılan yüksek lisans tezlerinin %80 100 ü uluslararası yayına dönüşmektedir seçeneğini işaretleyenlerin oranı %13, %59 79 u uluslararası dergilerde yayınlanmaktadır diye beyan edenlerin oranı %27, %38 58 i seçeneğini işaretleyenlerin oranının %40, %37 den az seçeneğini işaretleyenlerin ise %20 olduğu gözlenmiştir. Aynı soru doktora öğrencilerinin tezleri için sorulduğunda; beklenenin aksine, %80 100 ü uluslararası yayına dönüşmektedir diye yanıtlayan hiç AD olmamıştır. %59 79 u yayınlanmaktadır diyenler %38, %38 58 i seçeneğini işaretleyenler %25, %37 den az seçeneğini işaretleyenler ise %37 oranında gerçekleşmiştir. 13% 0% 27% 20% 40% %37'den az %38 58 %59 79 %80 100 38% 37% %37'den az %38 58 %59 79 %80 100 Yüksek lisans Uluslararası Şekil 10. Lisansüstü tezlerin uluslararası yayına dönüşme yüzdeleri Doktora/Uluslararası xi) xii) Anketimize katılan enstitü AD larının Bologna sürecine uyum konusunda görevlerini büyük oranda yerine getirdikleri izlenmiştir. Lisansüstü eğitimin amacı, mezuniyet koşulları, eğitime kabul koşulları, Ders Planı/AKTS Kredileri, eğitim öğretim yöntemleri, ölçme değerlendirme yöntemleri başarı ölçütleri, derslerin öğrenim kazanımları ve program çıktıları matrikslerini eksiksiz belirleyen AD larının oranının %67 80 arasında olduğu tespit edilmiştir. Anketi cevaplayan AD larından yaklaşık %20 sinin henüz bu konuda herhangi bir çalışma yapmadığı izlenmiştir. Anket kapsamında öğretim üyelerinden ülkemiz lisansüstü eğitiminin sorunlarını önem sırasına göre işaretlemeleri istendiğinde aşağıdaki sıralama elde edilmiştir; 1) Lisansüstü öğrencilere yeterli sayı ve miktarda kadro/burs/proje desteği vb verilmemesi
xiii) xiv) 2) Lisansüstü eğitim programı yürüten Anabilim Dallarının öğretim üyesi, altyapı eksiklikleri 3) Yeterli sanayi akademi işbirliğinin olmaması 4) Ülkemizin iyi tanımlanmış bir Bilim Politikası nın olmaması 5) Ülkemizde doktorasını bitirenlerin istihdam seçeneklerinin sınırlı olması 6) YÖK ün yüksek lisans ve doktora programı açabilmek ve açık programlarda eğitime devam edebilmek için koyduğu öğretim üyesi sayı kriterleri 7) Gelişen yeni bilim alanları ve gereksinimler dikkate alınarak; disiplinler arası lisansüstü programlar açılmaması 8) Sağlık Bilimleri Enstitüleri altyapılarının (laboratuvar, derslik, kütüphane) yetersiz olması 9) Tezlerin ülkemizin öncelikli sağlık sorunlarının çözümüne yönelik planlanmaması 10) Lisansüstü eğitime öğrenci talebinin düşük olması 11) Danışman öğrenci ilişkilerinin istenen düzeyde olmaması 12) Sağlık Bilimleri Enstitüleri bünyesinde öğretim üyesi ve uzman kadroları olmaması Önceden belirlenmiş sorunların sıralanmasına ek olarak katılımcılara belirtmek istedikleri ek bir sorun olup olmadığı sorulduğunda aşağıdaki yanıtlar alınmıştır (sıklık sırasına göre); 1) Temel tıp bilimlerine eğitim kalitesi düşük bölümlerden lisansüstü öğrenci kabul edilmesi, öğrencilerin bilgi düzeyinin düşük olması 2) Enstitülerin güçlü olmayışı ve sürdürülebilir politikaya sahip olamamaları 3) Doktora ve yüksek lisans programları ile temel bilimlerin Tıp Fakültesi idarecileri ve Üniversite yönetimi tarafından ihmal edilmesi ve kendilerinin genel bağlamda idari olarak güçlü olmayışı Anket kapsamında öğretim üyelerimizden sorunların olası çözüm önerilerini de belirtmeleri istenmiş ve aşağıdaki çözüm önerileri elde edilmiştir. Eğitimin kalitesinin arttırılmasına yönelik çözüm önerileri (sıklık sırasına göre) 1) Lisansüstü eğitimi özendirmek ve başarılı öğrencileri bu eğitime çekmek için eğitim sırasında ve sonrasında verilen burs ve teşvikler, araştırma desteklerinin arttırılması 2) Lisansüstü eğitim ve bilimsel araştırma alt yapı olanaklarının geliştirilmesi 3) Lisansüstü eğitim veren öğretim üyelerine çeşitli teşviklerin verilmesi 4) TÜBİTAK'ın lisansüstü eğitime burs ve katkılarının kolaylaştırılarak arttırılması 5) Öğrencilere lisans ve lisansüstü dönemlerde çok iyi düzeyde İngilizce eğitimi verilmesi 6) Öğretim üyesi niteliğinin artırılması 7) Yurt dışı işbirliğinin teşvik edilmesi 8) Temel Bilimlerin teşvik edilmesi 9) Araştırma etiği değerlerine uyulmasındaki eksikliklerin giderilmesi 10) Lisansüstü tezlerin özgün değer ve kalitelerinin arttırılması 11) Öğrencilere kongre, kurs vb. katılım desteği verilmesi Planlamaya Yönelik çözüm önerileri 1) Gelecekte ihtiyaç duyulacak alanlara yönelik akademik personel ve araştırıcı planlaması yapılması 2) ÖYP nin etkin kullanımı 3) Mezuniyet sonrası iş olanaklarının arttırılması 4) Yabancı öğrencilerin eğitime çekilebilmesi 5) Tıp Fakülteleri dışındaki fakülte veya yüksekokullarda da akademik kariyer ve istihdam olanakları konusunda ek çalışmalar yapılması
İdari çözüm önerileri 1) Lisans düzeyinde eğitim yükünün azaltılması 2) Yüksek Lisans ve doktora programlarının sadece öğretim üyesi sayısı ve ünvanına bakılarak açılmaması. O anabilim dalındaki araştırma alt yapısı, öğretim üyelerinin yürütmekte oldukları ulusal veya uluslararası araştırma projeleri ve üretkenliklerinin (yayın vb) de göz önüne alınması 3) Öğretim üyesi ve alt yapısı eksik olan bölümlere lisansüstü program açmaları için izin verilmemesi 4) Lisansüstü eğitimin planlanması, teşvik edilmesi, yürütülmesi vb konularda uygun devlet politikalarının geliştirilmesi için YÖK nezdinde girişimlerde bulunulması, Lisansüstü öğrenci ihtiyacı konusunda çalışma yapılması 5) Üniversitelerin Bilimsel araştırma birimlerinden alınan proje desteklerine lisansüstü öğrenciler için TÜBİTAK projeleri modelinde olduğu gibi burslar eklenmesi