HELLENİSTİK DÖNEM UYGARLIĞI 3.Ders Dr. İsmail BAYTAK İSKENDER Fikir yapısı ve ÖLÜMÜ 24.10.2017
Güvenmediği kişileri hiç sorgulamadan öldürmekten çekinmemesine karşın, adamları onun peşinden gidiyor, ona bağlı kalıyor ve güçlüklere katlanıyordu. Dünyanın en büyük askeri dehaları arasında sayılan İskender, değişik kuvvetleri bir arada kullanmada ve düşmanın yeni savaş biçimlerine yeni taktiklerle karşı koymada son derece ustaydı. Yaratıcılığıyla, savaşın sonucunu belirleyecek fırsatları değerlendirmeyi çok iyi bilirdi. İskender'in kısa süren hükümdarlığı, Avrupa ve Asya tarihi açısından önemli bir dönüm noktası sayılır. Seferleri ve bilimsel araştırmalara merakı, coğrafya ve doğa tarihi gibi konulardaki bilgilerin gelişmesine katkıda bulunmuş, ayrıca büyük uygarlık merkezlerinin geliştirdiği bilgi birikiminin ortak bir potada kaynaşmasına zemin hazırlamıştır.
Seferleri ve bilimsel araştırmalara merakı, coğrafya ve doğa tarihi gibi konulardaki bilgilerin gelişmesine katkıda bulunmuş, ayrıca büyük uygarlık merkezlerinin geliştirdiği bilgi birikiminin ortak bir potada kaynaşmasına zemin hazırlamıştır.
What did Aristotle teach Alexander the Great?
Pers İmparatorluğu'nu yıkarak Persepolis'i alır. İskender Pers seferi ile Helen dünyasındaki Asya Seferi fikrini yeniden canlandırıyordu. Zor kazanılan savaşların sonucunda, Makedonya'dan Hindistan'a kadar uzanan büyük bir imparatorluk kurmuştur. İplikçioğlu 2007,41;Tekin 2007,101 103
Siyasal açıdan olmasa bile, ekonomik ve kültürel açıdan Cebelitarık'tan Pencap'a uzanan, ticarete ve toplumsal ilişkilere açık bir imparatorluk kurduğu ve ortak sayılabilecek bir uygarlığa ve bir lingua franca olarak Yunan Koine lehçesine dayalı yeni bir dünya meydana getirdiği söylenebilir. Lingua franca, birçok farklı dil konuşulan karışık toplumlarda, halkın birbirini anlamak amacıyla kullandığı ortak dil. Günümüzde İngilizce için kullanılanılır. Lingua franca, İtalyancada Frenk dili anlamına gelir.
İskender kendisinin Herakles'in soyundan geldiğini benimsemesi ve kendisini tanrısallaştırması onun halkın gözündeki büyüklüğünü ifade etmekteydi. Temsil edilen figürlerinde bile kendisini Amon gibi koç boynuzu ile, Herakles gibi Aslan başlı postuyla göstermektedir.
Askeri birer üs olarak kurulan, ama zamanla birer kültür ve ticaret merkezine dönüşen bu kentler Eski Yunan etkisinin Hindistan'a kadar yayılmasında önemli rol oynadı. Bu arada Pers-Makedonya karışımıyla yeni bir ırk yaratma girişimi sonuçsuz kaldıysa da, Yunan kültürüne yatkın, ama Doğu'ya özgü yeni bir soylu sınıfı ortaya çıktı. Kendisini ve askerlerini en güç işlere yöneltmeyi başaran güçlü bir irade ve yetenekle esnek bir düşünce yapısını birleştiren İskender, koşullar gerektirdiğinde geri çekilmeyi ve değişiklikler yapmayı bilen bir kişiydi. Düş gücü ve romantizmi kendisini Herakles, Akhilleus ve Diyojen gibi kahramanlarla özdeşleştirmesine yol açacak ölçüde güçlüydü. Çabuk öfkelenme, acımasızlık ve inatçılık gibi özellikleri uzun seferlerde daha çok ortaya çıkıyordu.
İSKENDER in ÖLÜMÜ İstila edilen topraklar, Anadolu, Levant, Mısır, Mezopotamya, Medya, İran, Afganistan'nın, Pakistan'ın bir bölümü ve Asya stepleridir. Ancak bu askeri seferin devamında, MÖ 323 yılında Büyük İskender öldü. İskender 33 yaşında hayatını kaybetmiştir. Ölümünden sonra ülke generalleri arasında paylaştırılmıştır.
Kendisine tanrısal onurlar yakıştıran ve bunu Yunan kentlerine zorla kabul ettiren İskender, MÖ 324 kışında Luristan'da yerel halka yönelik sert bir sindirme hareketine girişti. İlkbaharda Babil'e geçerek bir bölümü uzak ülkelerden gelen elçileri kabul etti. Bu arada Hindistan'la deniz bağlantısını sağlamak için Arabistan kıyılarına yönelik bir sefer için hazırlıklara başladı. Ayrıca Hazar Denizi'nin ötesine bir keşif birliği gönderdi. Babil'de sulama kanalları yaptırmayı ve Basra Körfezi kıyılarında yeni kentler kurmayı planladığı bir sırada, uzun bir içkili eğlencenin ardından hastalandı ve on gün sonra henüz 32 yaşındayken MÖ 323 yılında öldü. Cenazesi önce Memfis'e, oradan İskenderiye'ye götürüldü ve burada altın bir tabuta kondu. Ölmeden önce kendisine bu kadar büyük bir imparatorluğu kime bıraktığı sorulduğunda ise son söz olarak "En güçlünüze" cevabını verdiği söylenir
Genç yaşta ölmesine karşın 12 yıl 8 ay süren hükümdarlık dönemine büyük çaplı seferleri sığdıran İskender'in kurduğu geniş imparatorluk temelde Perslerden kalma yönetim sistemine dayanıyordu. Bununla birlikte yerel satraplara bağlı olmayan tahsildarlardan oluşan merkezî bir vergi toplama mekanizması kurarak yeni bir mali sistemin temelini attığı bilinmektedir. Görevlilerin yolsuzlukları ve yiyiciliği nedeniyle bu sistemi iyi işletememekle birlikte, sikke çıkarma hakkını tekeline alarak ve Pers hazinelerinde birikmiş gümüş ve altını para biçiminde piyasaya sürerek bütün Önasya'da ve Akdeniz'de ticaret ve para ekonomisini geliştirdiği söylenebilir. Öte yandan İskender'in yeni kentler kurması (Plutarkhos bu kentlerin sayısının 70'in üzerinde olduğunu söyler) Yunan yayılmasında yeni bir dönem açtı.
İskenderin ölümünden sonra imparatorluk 4 parçaya ayrıldı. Cassander Yunanistan'a, Creatus ve Antigonos Batı Asya'ya, Selevkos Doğuya, Ptolemaios ise Mısır'a hükümdar oldular. Cassander güce olan tutkusunu kısa zamanda göstererek 7 yıl sonra İskender'in annesi Olimpias'ı idam ettirdi. 12. yılın sonunda ise İskenderin karısı Roksana ve imparatorluğun gerçek varisi olan oğlunu zehirlettirdiğinde ise artık İskender'in soyunu tamamen kurutmayı başarmıştı. İskender'in metresi Barsine'den doğan oğlu Herakles'i de zehirletti. Hatta Antipatrid Hanedanı'nın kurucusu olan Cassander'in İskender'in ölümünden sorumlu olduğu da iddia edilmektedir.
Selanik in kuzeydoğusunda bulunan Amphipolis antik kentinde yapılan kazılarda girişini iki sfenksin koruduğu, dev bir anıt mezar keşfedildi. Höyüğe girildikten sonra karyatitlere, mozaik döşeli bir tabana, oyma sütun başlıklarına ve duvar resimlerine ulaşıldı. M.Ö 300-325 yıllarında inşa edildiği tahmin edilen anıt, 497 metre uzunluğunda bir mermer duvar ile çevrili ve 3 metre yüksekliğinde. Yağmalanmamış ve oldukça sağlam durumda. Mezarın, Büyük İskender'e ait olabileceği imajını yaratan Yunan Hükümeti nin aksine arkeologlar farklı düşünüyor. Anıtın İskender in yakınlarına (özellikle eşi Roksana ya) veya komutanlarına ait olabileceği yorumları yapılıyor.
Böyle bir mezarın Amphipolis te bulunması özellikle ilginç. Çünkü İskender, M.Ö. Nisan 334 de 48.100 piyade ve 6.100 süvariye ek olarak mimar ve tarihçilerin de olduğu bir saray erkânıyla, Achaemenid Pers İmparatorluğu nu hedef alan seferine Amphipolis kentinden başlamıştı. Ve bu sefer sonunda kendi zamanındaki dünyanın, yarısını fethetmişti. Sefere başladıktan 11 yıl sonra M.Ö. 10 Haziran 323 te, Babil de hayata gözlerini yummuştu.
Bugünse İskender in mezarının nerede olduğu bir sırdır. Ölümünden sonra imparatorluğu paylaşan komutanları Perdiccas, Ptolemy I Soter ve Seleucus I Nicator, mezarı bulundurma konusunda anlaşmazlığa düşmüşlerdir. İngiliz arkeolog Nicholas J. Saunders e göre mezar için en uygur yer, babası II. Philip in mezarının da bulunduğu Yunanistan daki Vergina kenti olmalıdır. Romalı tarihçiler Quintus Curtius Rufus ve Justin ise İskenderiye nin 400 km batısında Siwa Vahası nda Tanrı Amon un (Yunanca Zeus diyelim) kehanet merkezindeki kahin tarafından Zeus'un oğlu olduğu ilan edilen İskender in yine buraya gömülmüş olduğunu aktarırlar. Ki bu da zaten İskender in dileğidir.
M.Ö. 321 de Perdiccas tarafından Yunan anavatanına götürülmek istenen naaş Ptolemy tarafından kaçırılır ve Pausanias a göre Memfis e getirilir. Mısır da kendi hanedanlığını kuracak olan Ptolemy, ona bir mezar yeri hazırlar. Burası, Mısır ın son yerli firavunu olan II. Nectanebo nun kendi için yaptırdığı mezardır. Ancak M.Ö. 343 te Mısır, Persler tarafından işgal edilince Nectanebo, Etiyopya ya kaçmış ve bu mezar hiç kullanılmamıştı. Mezar, Saqqara da Serapeum tapınak kompleksi içindeydi. Mezar daha sonra Ptolemy nin oğlu Philadelphus tarafından M.Ö.280 de İskenderiye ye taşınır. Bu mezarla ilgili günümüze hiçbir kayıt ulaşmamıştır. Daha sonra M.Ö. 215 te Philadelphus un torunu Ptolemy Philopator tarafından İskenderiye de muhteşem bir mozele yaptırılır. Mısır, Roma egemenliğine girdikten sonra Julius Caesar ve daha sonra Cleopatra yı yenen Octavian ın (İmparator Augustus) İskender in mozelesini ziyaret ettikleri bilinmektedir. Ve daha sonra Roma imparatorlarının mezarı ziyareti bir gelenek olur. Bilinen son ziyaret 215 te Caracalla nınkidir.
Mezarın 3. Yüzyılın sonlarında Mısır da çıkan isyanlarda tahrip edildiği düşünülse de Romalı tarihçi Ammianus Marcellinus, 361 de Patrik Georgius un Bu mezar daha ne kadar duracak? dediğini nakleder. Mezar olasılıkla 365 te gerçekleşen bir deprem ve yarattığı tusunamiyle yokolur. Bir diğer olasılık da İskenderiye de pagan inanışa ait ne varsa yok eden Hristiyanların vandallığıdır. Bundan sonra İskender in mezarı sırlar perdesine gömülür. Bununla beraber Amin Maalouf un romanından tanıdığımız Afrikalı Leo, 1491 de İskenderiye yi ziyaret ettiğinde İskender in mezarını gördüğünü iddia eder. 1850 yılında Ambroise Schilizzi, İskender in mezarının ve mumyasının İskenderiye deki Nabi Daniel Camii içinde olabileceği tezini ileri sürer.
İskender in mezarının Mısır da özellikle İskenderiye de olduğu yönündeki görüşler ağır basmaktadır. Örneğin geçenlerde Amphipolis te bulunan mezarın İskender için yaptırıldığı ancak Ptolemy yüzünden hiç kullanılmadığı öne sürülmektedir. Bunu karşıtı bit görüş de bir İskender hayranı olan Roma İmparatoru Caracalla nın mezarı buraya Amphipolis e naklettiğidir. Peki mezar sonradan başka bir yere de defnedilmiş olabilir mi?
Yeniden İskender in Seferi ne dönelim. M.Ö. Mayıs 334 te İskender ve ordusu Sestos a (günümüzde Eceabat) gelir. Ordusu Çanakkale Boğazı nı geçip Abydos a (Nara Burnu) çıkar. İskender ise Homeros un kahramanlarına saygısını sunmak için Troya ya doğru yola çıkar. Gelibolu Yarımadası boyunca ilerleyerek, en uca gelir ve burada bulunan İlyada kahramanlarından Protasilaos un mezarını ziyaret eder. Ardından tarihin en büyük savaşçısı Akhilleus a (Aşil) saygısını sunmak için gemiyle karşıya geçerek Troya ya gelir. Bugün Troya nın 7 km güneybatısında Koca Liman-Beşike Koyu olarak adlandırılan koyun Troya nın limanı ve Akha donanmasının demirlediği yer olduğu neredeyse kesinlik kazanmıştır. Beşike Koyu nun kuzey ucunda bulunan Beşike Burnu; yuvarlak bir çıkıntı şeklinde; Ege Denizi'ne doğru bir uzantı teşkil etmektedir. Uzun yıllar Beşiktepe olarak bilinen ve yapılan kazı sonucunda Hellenistik Dönem tümülüsü olduğu anlaşılan tepe; kısmen höyük; kısmen kireçtaşından doğal bir kayanın üzerinde; alttaki yükselti ile beraber denizden 18 m yüksekliktedir.
Özellikle Troya ile ilgili yayınlarda defalarca adı geçen ve Troya savaşının kahramanlarından birinin mezar anıtı olarak tanıtılan tümülüs; önce 19. yy'ın sonunda Schliemann; daha sonra de 1924 yılında W. Dörpfeld tarafından kazılmıştır. Schliemann'ın tümülüsteki mezar odasını açmayı planlayan kazısı bir tünel şeklinde gelişmiştir. 1983 yılından itibaren M. Korfmann'ın başkanlığında yapılan bilimsel kazı; Beşik Yassı Tepe ve Beşik Mezarlık kazıları ile beraber; 1987 yılına kadar sürmüştür. Korfmann tepenin; uzaklardan görülebilmesi için; etrafı taş kaplama ile çevrili; Achilleus adına yapılan bir anıt olduğunun düşünülüldüğünü belirtmektedir. Strabon un anlatımıyla antik çağda burası, Aşil in Mezarı olarak biliniyordu.
Flavius Arrianos, Aleksandrou Anabasis (İskender in Seferi) adlı yapıtında, M.Ö. 334 te, Büyük İskender in, Troas a gelerek kurbanlar sunup, bu efsanevi kahramana, atası Aşil e saygısını gösterdiğini dile getirir: Kendisi de Akhilleus un mezarına elleriyle çelenk koydu. Hephaiston un da Patroklos un mezarına çelenk koyduğu rivayet edilir. Söylendiğine göre İskender burada Akhilleus un anısını gelecek nesillere nakleden Homeros gibi bir şairin varlığından dolayı ne denli şansı olduğunu belirtmiş (Arrianos,Aleksandrou Anabasis,12)
Atası dedik çünkü İskender, soyunun baba tarafından Herkül e; anne tarafından Troyalı Hektor un karısı Andromakhe ile Hektor un düşmanı Akhalı Aşil e dayandığına inanıyordu. İşte İskender, annesinin soyundaki bu iki düşman kolu barıştırmak için buraya İlion a (Troas bölgesi) gelmişti. Ayrıca Troya Kralı Priamos u öldüren Aşil in oğlu Neoptolemos un işlediği suçun affedilmesi için kurbanlar kesti. Atası Aşil in mezarını ziyaret etti ve ona armağanlar sundu.
Sözünü ettiğimiz bu bölgede Strabon un bahsettiği, Achilleion antik kenti, bulunmaktaydı. Adı, Aşil in Yeri anlamına gelen bu kenti, Midilli Adası ndan göçenler kurmuşlardı. Burada kazı yapan Korfmann, bir arkaik çağ yerleşmesi ile nekropol alanını ortaya çıkarmıştır. Kendisi bu kalıntıların olduğu yerin Achilleion olduğunu kabul etmiştir. M.Ö.550 de tahrip edildiği anlaşılan bu arkaik yerleşimden günümüze kalanlar, sur duvarının taş temel kalıntılarıyla çok sayıdaki çanak-çömlek parçasıdır. Achilleion, Atinalılar tarafından aynı bölgede kurulmuş olan Sigeion kentiyle girişilen savaşlar sonunda yıkılmış olabilir. Ne yazık ki, I. Dünya Savaşı sırasında Beşike Koyu nda bir düşman çıkarma harekatı olasılığına karşı, askeri tahkimatlar yapılırken, kent, tümüyle yok olmuştur. Romalı politikacı ve yazar Cicero da Pro Archia Poeta adlı yapıtında İmparator Caracalla nın M.S. 216 da, İlion dan geçip Parthlarla savaşmaya giderken, burada tümülüsün çevresinde İskender i taklit ederek, cenaze törenleri düzenlediğinden bahsetmiştir.
Yunan ve Roma dönemi yazarları tarafından Aşil in mezarı olduğu söylenen tümülüs, kalker taşları ve killi toprak malzeme biçiminde kat kat yükselen iyi planlanmış, yamacı gene taşlarla kaplı bir yapıya sahiptir. Anıtın, yapıldığı dönemde beyaz taş bir koni olarak, kıyıdan geçen gemilerin dikkatini çektiği düşünülebilir. Heinrich Schliemann, Troya yı yağmalarken 1879 da mezarı bulmak için bir sondaj yapmıştı. Tepenin doruğundan aşağı dikey olarak inen bu sondajdan beklenen sonuç alınamamış, mezar bulunamamıştır. Beşike Koyu nun, Troya nın ve aynı zamanda Akha donanmasının limanı olduğu varsayımından hareketle mimar Wilhelm Dörpfeld, Oskar Mey ve Martin Schede tarafından 1924 te koy içinde jeolojik incelemeler yapılmış, Schliemann ın amaçladığı hedef doğrultusunda Beşik-Sivritepe de küçük çaplı bir kazı da gerçekleştirilmiştir. İngiliz araştırmacı J. M. Cook ise antik kaynaklara dayanarak, Beşik-Sivritepe nin Yunan ve Roma dönemi yazarlarının Aşil in mezarı olarak kabul ettikleri yer olduğunu ileri sürmüştür. Ona göre bugün Beşik-Yassıtepe olarak adlandırılan ve deniz kıyısında yer alan Beşike Burnu, kaynaklarda Achilleion adıyla bilinen yerleşime denk düşüyordu. Dolayısıyla Cook, Beşik Koyu nun Antik Çağ da Akhaların Limanı olarak kabul edilen yer olduğunu öne sürmüştür.
İskender, Aşil in mezarını ziyaret ettikten sonra Troya ya gelir. Burada Athena Tapınağı nda, Aşil e ait olduğu söylenen kalkanı alır. Artık Perslerin karşısına çıkmaya hazırdır. Ordusuyla buluşmak üzere Abydos a doğru yola çıkar. Roma İmparatoru Caracalla nın Büyük İskender in mezarını Amphipolis e naklettiği konusundaki tezden bahsetmiştik. Romalı politikacı ve yazar Cicero nun da Pro Archia Poeta adlı yapıtında İmparator Caracalla nın M.S. 216 da, İlion dan geçip Parthlarla savaşmaya giderken, Aşil in Mezarı olarak bilinen Beşike Sivritepe de İskender i taklit ederek, cenaze törenleri düzenlediğinden bahsettiğini de eklemiştik.
Belki de Caracalla, İskender i izinden gittiği Aşil in yanı başına, buraya Achilleion a defnetmişti yeniden. Şüphesiz İskender gerçek babasının yanına değil, bir tanrı olarak, Zeus un oğlu olarak, Herkül, Aşil ve Hektor un torunu olarak buraya Troas nın efsanevi topraklarına gömülmeyi tercih ederdi. İşte sözünü ettiğimiz bu bölge Büyük İskender in olası mezar yerlerinden biri olarak bir de bu gözle araştırılmayı hak ediyor.