Social Business@Anadolu Türkiye de Kurumsal Sosyal Sorumluluk Olarak E-Atıkların Bertarafı E-Waste Disposal for Corporate Social Responsibility in Turkey Ayşe Hepkul 1 - Vichuda Kettanurak Polatoğlu 2 Öz Bilgi ve iletişim teknolojileri ekipmanları gerek işletmeler, gerek kamu kurumları, gerekse de bireysel kullanıcılar tarafından artan şekilde kullanılmaktadır. Bu ekipmanların kullanım ömürlerinin giderek kısalması, e-atıklar konusunu ortaya çıkarmıştır. Yeşil bilişim konusunda devam etmekte olan bir çalışmanın parçası olan bu bildiride, e-atık kavramının tanımı yapılarak ve dünyada üstesinden gelinmesi gereken bir sorun olarak e-atıklar konusuna değinilmiştir. Ardından Türkiye de yeni çıkmış olan ve 22 Mayıs 2013 tarihinde uygulanmaya başlanacak olan e-atık ile ilgili yönetmelik işletmeler için farkındalık oluşturma amacı ile incelenmiştir. Sosyal sorumluluk bilincine sahip işletmelerin yönetim politikalarında ve her türlü çalışmalarında e-atıklar konusunda duyarlılık geliştirmeleri amaçlanmıştır. Abstract Information and communication technology equipment usage all around the world is accelerating for businesses, governments and individual users. The decrease in the useful life of those equipments, caused e-waste problem. This working paper, as part of an on going study about green computing discusses e-waste and its position as a challange globally. The recent by-law about e-waste which will be applied on May 22nd, 2013 is mentioned; with the object of creating an awareness for organizations. This study aims for socially responsible organizations to develop sensitivity for e-waste in their managerial policies and in all of their operations. Giriş Bilgi ve iletişim teknolojileri ekipmanlarının kullanımı tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de hızla artış göstermektedir. Artan kullanım beraberinde, kullanım ömrünü dolduran ekipmanlar, yani e-atıklar sorunu getirmiştir. Sosyal sorumluluk sahibi işletmelerin bilgi ve iletişim teknolojileri ekipmanları kullanımına ve e-atıklarına başa çıkılması gereken yeni bir sorun olarak bakması ve duyarlı bir bakış açısı ile çözüm yaklaşımları getirmesi beklenmektedir. Türkiye deki işletmeler için e-atıklar hakkında farkındalık oluşturulmasının amaçlandığı bu bildiride öncelikle e-atıklar tanımlanarak neden e-atıkların bertaraf edilmesinde farklı süreçlere gerek duyulduğu, miktarları ve çevreye yaptıkları etkiler ele alınmıştır. Ardından Türkiye de bu konuda getirilen yeni yasal düzenleme olan Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği bahsedilerek yönetmeliğin işletmelere etkileri, e-atıkların bertaraf edilmesinin işletmelerin bir sosyal sorumluluğu olduğu üzerinde durulmuştur. Literatür E-Atık Kavramı Bilgi ve iletişim teknolojisindeki gelişmelerin artan kullanımı ve üretici işletmelerin daha çok gelir edebilmek amacıyla pazara sürekli olarak sunulan yeni elektronik ürünler, yeni modeller, önemli bir çevresel sorunun ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Elektronik atık ya da e-atık olarak adlandırılan ve kullanım süresini doldurmuş, kullanım süresini doldurmamış olsa 1 Anadolu Üniversitesi İşletme Fakültesi, ahepkul@anadolu.edu.tr (Contact Person) 2 Anadolu Üniversitesi İİBF 169
Türkiye de Kurumsal Sosyal Sorumluluk Olarak E-Atıkların Bertarafı bile, modası geçtiği için artık kullanılmayan bilgisayarlar ve elektrikli elektronik her türlü ekipmanın ne şekilde doğaya zarar vermeksizin bertaraf edileceği dünyanın her tarafında önemli bir sorun olarak değerlendirilmektedir. Küresel olarak ele alınması gereken bir konu olarak giderek artan şekilde gündeme gelmeye başlamıştır. Elektrikli ve elektronik ekipmanlar, alternatif akımla 1000 voltu, doğru akımla da 1500 voltu geçmeyecek şekildeki kullanımlar maksadıyla tasarlanmış olan, uygun biçimde çalışması için elektrik akımına ya da elektromanyetik alana bağımlı olan eşyaları ve bu akım ve alanların üretimi, transferi ve ölçümünde yararlanılan eşyalar olarak tanımlanmıştır(resmi Gazete, 2012). Sözü edilen ekipmanların özelliği, üretim süreçleri sırasında hem değerli nitelikteki malzemelerin hem de insan sağlığı için zararlı nitelikteki toksik malzemelerin birlikte kullanılarak ürüne dönüştürülmesidir. Artık kullanılmayan elektrikli ve elektronik ekipmanlar, yani e-atıklar, içerisinde alüminyum(al), bakır(cu), pladyum(pd) ve altın(au) gibi değerli madenler bulundurduklarından, bu durum kullanım ömrünü doldurmuş ekipmanları geri dönüşüm için iyi bir aday yapar(unep, 2009). E-atıklar değerli madenler yanında, aynı zamanda tehlikeli toksik malzemeleri de barındırırlar(tripathi, 2012). Her kişisel bilgisayar, büyük bir kısmı monitörde olmak üzere yaklaşık 1.8 kg kurşun içermektedir(kaya, 2003). Bunların yanında az miktarlarda zehirli/toksik kadmiyum ve civa da bulunmaktadır. Elektrikli ve elektronik ekipmanların üretiminde kullanılan kurşun, civa, kadmiyum, krom+6, polibromürlü bifeniller (PBB), polibromürlü difenil eterler (PBDE) gibi toksik malzemeler kullanımlarına sınırlama getirilmiş malzemelerdir(resmi Gazete, 2012). Bilgisayarlar ve diğer elektronik eşyaların barındırdığı kurşunun, gömülü tüm kurşunun beşte ikisini oluşturduğu belirtilmektedir(chakraborty, Bhattacharyya, Nargiza & Bedajna, 2009). E-atıklardaki değerli materyaller, ekipmanların üretimi sırasında kullanılan plastik ve ağır metaller gibi, toksik ya da toksik olmayan nitelikteki malzemelerden ayrıştırılabilirlerse, yeniden kullanımları mümkün olur. Ayrıştırma işlemi için de sökme, parçalara ayırma, eritme, yakma veya kimyasal çözücülerde bekletme yöntemleri kullanılabilmektedir. Ancak bu işlemler bilgisiz kişiler tarafından uygun yöntemler kullanılmadan yapıldıkları takdirde, işlemler sırasında çevreye zararlı gazlar oluşmakta, etrafta bulunan insanlara ve doğaya zarar vermektedir(murugesan, 2008). E-Atıkların Miktarı ve Bertarafı Avrupa da 2001 yılında yapılan bir çalışma (EPA, 2001) e-atıkların diğer katı atıklara göre 3 kat daha hızlı arttığını belirtmekte, OECD(2011) raporuna göre ise bilgi ve iletişim teknolojisi ekipmanlarının kullanımında büyük artış beklenmektedir. Ülkeler e-atık istatistikleri elde etmek için elektrikli ve elektronik ekipmanların üretim ve ithalat girdilerini kullanmaktadırlar. UNEP (2009) sadece 2006 yılında 139 milyon adet mobil iletişim aracının üretiminin yapıldığını belirtmektedir. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde, ekonomik büyümenin tüketicilere yönelik elektronik cihazlara olan talebi hızlandırması devam edecektir. Tüketicilere yönelik ürünler televizyon, bilgisayar ve yan donanımlar, ses ve görüntü cihazları, kameralar, oyun konsolları, telefonlar ve mobil telefonlar, fax, fotokopi makinaları ve kablosuz araçlardır. Bunlardan özellikle mobil telefonlar ve bilgisayarlar giderek daha kısa sürede yenilenir hale gelmiştir. Türkiye için de benzer durum söz konusudur. 2000 yılından 2007 yılına sabit ve mobil iletişim hattı sayısı %14.16 artış göstermiş ve pazarın doyuma ulaşmaması nedeniyle artışın devam edeceği beklenmektedir(güngör, Saygı, Bolat, Çaycı & Tekin, 2010). Büyük bir e-atık üretme kapasitesine sahip olan gelişmiş ülkeler, atıkları yeniden kullanma yanında bertaraf için, kapasiteleri dahilinde uygun bertaraf tesislerini kullanmakta, atıkları toprağa gömme yoluna gitmekte, ya da e-atıklarını Çin, Hindistan, Pakistan, Afrika ülkeleri gibi gelişmekte olan ülkelere gönderme yoluna gitmektedirler. Gerek geri dönüştürme amacıyla gerekse de tekrar kullanım amacıyla gelişmekte olan ülkelere gönderilen e-atıklar, çoğu zaman geri dönüşüm konusunda bilgisi olmayan kişiler veya çocuk işgücü tarafından işlenmektedir. E-atıklar konusunda 2002 yılında 2002/96/EC Waste Electrical and Electronic Equipment-WEEE ve 2002/95/EC Restriction of Hazardous Substances in Electrical and Electronic Equipment adlı iki yasal düzenleme getiren AB de 2005 yılında 8.3 milyon ton e-atık ortaya çıkmış, bunun yalnızca 2.2 milyon tonu toplanabilmiştir(ince, 2011). 170
Social Business @ Anadolu International Conference, 30-31 May, 2013 Türkiye nin e-atıkları ve bu atıkların bertarafı ile ilgili istatistiklere gelindiğinde, Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği çıkmadan önce özel atıklar sınıfı içerisinde değerlendirilmekte olan e-atıklar istatistiklerde diğer özel atıklar arasında, yani piller aküler, lastikler, atık yağlar ve bitkisel atık yağlar ile birlikte yer almaktaydı. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Atık yönetimi dairesi başkanlığı web sitesinde yer alan istatistiklere (Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı, 2009) göre Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından e-atıkların bertarafı için yetkilendirilen firmalar tarafından 2006 yılında 1.818 ton atık toplanmış iken, miktar 2009 yılı sonunda 4000 tona ulaşmıştır. Toplanan e-atıkların 2.545 tonu yurt içinde kullanılmak üzere satışa sunulmuş ve Türkiye de bertaraf olanağı olmayan 1.146 ton ise yurt dışına ihraç edilmiştir. E-atık işleme lisansı olan firma sayısı 9 adettir (İnce, 2011). E-Atık Yönetmeliği Türkiye de 22 Mayıs 2012 tarihinde yeni bir e-atıkları kontrol altına almak üzere Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği çıkarılmış olup, yönetmelik 22 Mayıs 2013 tarihinde geçerlilik kazanacaktır. Bu yönetmelik işletmelere bir takım zorunluluklar getirmektedir. Yönetmeliğe konu olan işletmeler elektrik ve elektronik eşya üreten işletmeler ile bunları kullanan ve kullandıran tüm tüketiciler ve aracı nitelikteki işletmelerdir. Yönetmeliğin amacı; elektrikli ve elektronik eşyaların üretiminden nihai bertarafına kadar çevre ve insan sağlığının korunması amacıyla elektrikli ve elektronik eşyalarda bazı zararlı maddelerin kullanımının sınırlandırılması, bu sınırlandırmalardan muaf tutulacak uygulamaların belirlenmesi, elektrikli ve elektronik eşyaların ithalatının kontrol altına alınması, elektrikli ve elektronik atıkların oluşumunun ve bertaraf edilecek atık miktarının azaltılması için yeniden kullanım, geri dönüşüm, geri kazanım yöntem ve hedeflerine ilişkin hukuki ve teknik esasları düzenlemektir (Resmi Gazete, 2012). Dünya genelinde Waste Electrical and Electronic Equipment (WEEE) olarak bilinen atıkların sınıflandırılması Türkiye deki yönetmelik de de aynı şekilde yapılmıştır. Türkiye de atıkların bertarafı konusunda aslında çok eskiden beri yasal düzenleme mevcuttur. Hurda haline gelen atıkların bertarafı için devlet kurumlarının tabi olduğu 1971 ve 2001 tarihli yasal düzenlemeler getirilmiştir (İnce, 2011). Buna göre devlet kurumlarının, hurda haline gelen ekipmanlarını Makine Kimya Endüstrisi Kurumu bünyesindeki Hurdasan AŞ. ye bertaraf edilmek üzere teslim etmesi gerekliliği getirilmiştir. Ancak yeni yönetmelik e-atıkların sadece Bakanlık tarafından lisans verilmiş tesislerde bertaraf edilebileceğini belirtmektedir. Yönetmelik e-atıklar konusunda Çevre ve Şehircilik Bakanlığına, Çevre ve şehircilik il müdürlüklerine, belediyelere, elektrikli ve elektronik eşya üreticilerine, elektrikli ve elektronik eşya dağıtıcılarına ve tüketicilere çeşitli sorumluluklar vermektedir. İşletmeler ürün tasarımından başlayarak toksik maddelerin kullanımından kaçınmak ve geri dönüşüm/geri kazanıma uygun tasarımlar yapmak, ithalat yaparken toksik malzemelere dikkat etmek, e-atıkların nakliye masraflarını karşılamak, uygun bertaraf sistemleri kurmak ve maliyetini karşılamak, eğitim ve bilinçlendirme kampanyaları yapmak, e-atıkları raporlamak ile yükümlüdürler. Yasal yükümlülükler yanında, işletmeler bir sosyal sorumluluk bilinci ile e-atıkları ele almalıdırlar. İşletmelerde E-Atıklar Elektrikli ve elektronik ekipmanların en büyük kullanıcı gruplarından birisi de hükümetler ve işletmelerdir. The Climate Group(2008) tarafından hazırlanan bir rapora göre 2020 yılında bilgi ve iletişim teknolojileri 7.8 Gt CO2 emisyonu azaltma potansiyaline sahiptir. Ancak aynı zamanda bilgi ve iletişim teknolojileri sektörünün şu anda %2,5 civarında olan(güngör, Saygı, Bolat, Çaycı & Tekin, 2010) sera gazları içindeki payının da üç kat artarak 1.4 Gton değerine ulaşması beklenmektedir. Büyük ölçekli kullanıcı olmaları işletmeleri e-atıklar konusunda da sorumlu olmaya zorlamaktadır. Özellikle sosyal sorumluluk bilincinin arttığı günümüzde tüketiciler işletmelerden çevreye verdikleri zararları gözetecek yönetsel adımlar beklemektedirler. Bilgisayar ve iletişim sektörü, çevreye verdiği zararları azaltmak amacıyla tasarım, imalat ve bertaraf süreçlerinde yeşil bilişim bakış açısını tüm çalışma alanlarına yansıtmaya başlamıştır. Örneğin, e-atıkların azaltılması amacıyla bilgisayar donanımları geridönüştürülebilir ve yenilemeler yoluyla kullanım süresinin uzatılmasını sağlayacak tarzda tasarlanabilir(aronson, 2008). Diğer bir örnek Intel firmasının yeşil üretim ve yeşil operasyonlar aracılığıyla çevreye verilen zararı en aza indirmeyi hedefleyen Sürdürülebilir bilgi teknolojileri programıdır (Curry, Guyon, Sheridanv & Donnellan, 2012). 171
Türkiye de Kurumsal Sosyal Sorumluluk Olarak E-Atıkların Bertarafı Bilgi ve iletişim teknolojilerinin büyük kullanıcıları olan işletmeler ve hükümetler atık yönetimi ile ilgili politikalarını çevreye daha duyarlı olarak bir sosyal sorumluluk bilinci ile ele almalı, yönetsel karar mekanizmalarında yeşil uygulamaları gözeterek karar almalıdırlar. Park, Eo ve Lee(2012) bir işletmenin yeşil bilişim ile ilgili yönetim süreçlerini ne şekilde değerlendirebileceği konusunda bir çerçeve sunmuşlardır. Çevreye duyarlılık yaklaşımı ile atık yönetiminin bir parçası olarak işletmeler, kullanım ömrünü doldurmuş bilgi ve iletişim teknolojisi ekipmanlarının kapsadığı toksik ve zararlı nitelikteki malzemeleri saptayabilir, analiz edebilir ve etkilerinin ne olduğunu görmek amacıyla denetimler yapabilirler. Ardından ellerindeki bilgi ve iletişim ekipmanlarının mümkünse tekrar kullanımı veya çevreye zarar vermeyecek şekilde bertaraf edilmesi konusunda girişimlerde bulunabilirler. Bu girişimlerin üst yönetimden başlayarak tüm işletme geneline yayılması ve herbir çalışanda e-atıklar konusunda bilinçlenme oluşturulması işletmelerin önemli bir sosyal sorumluluğudur. Sonuç İşletmeler için büyük kolaylıklar sunan bilgi ve iletişim teknolojileri araçları, kullanım ömürlerini doldurdukları zaman e-atık haline gelmekte ve eğer doğru kişiler tarafından doğru yöntemler ile bertaraf edilmezlerse, insan ve çevreye zararlı hale dönüşmektedirler. Dünyada ve Türkiye de e-atık konusu üstesinden gelinmesi gereken bir zorluk olarak ele alınmakta, zorlukla başa çıkmak için hükümetler yasal düzenlemeler getirmektedir. Ancak Türkiye de Mayıs ayında geçerlilik kazanacak olan yasal düzenlemelerin tek başına yeterli olmadığı, düzenlemelerin gerçekten aktif olarak uygulanabilmesi için etkili takip süreçlerine ihtiyaç olduğu belirtilmelidir. Şu andaki yasal düzenlemeler büyük oranda elektrikli ve elektronik ekipmanların üreticileri ile dağıtıcılarına sorumluluk getirmekte olup, diğer işletmelere sadece e-atıklarını belediyelerin belirledikleri esaslara göre diğer evsel atıklardan ayrı olarak biriktirmek, oluşturulan toplama yerlerine götürmek veya götürülmesini sağlamak ve kayıt dışı toplama yapanlara vermemek yükümlülüğü getirmektedir. Dolayısıyla bilgi ve iletişim teknolojilerini yoğun olarak kullanan diğer kurumlara çevreye duyarlı olarak e-atıkları konusunda düşen görev, yasal gerekliliklerden çok bir sosyal sorumluluk haline gelmektedir. Bu konu ile ilgili olarak kurumlar bir sosyal sorumluluk bilinci ile e-atıkların daha az oluşturulması hedefi ile ve aynı zamanda da oluşan atıkların bertarafı konusunda duyarlı şekilde üretimlerine devam etmelidirler. Duyarlı olmak ölçülebildiği ve raporlanabildiği takdirde anlamlı olacaktır, duyarlılığın göstergesi olarak kurumların e-atıkların takibi için bir bilgi yönetim takip sistemi geliştirmeleri ve e-atıklar ile ilgili çıktılarını ilgili taraflara raporlamaları önerilebilir. Önerilen sistemin uygulamaya geçirilmesi hem üst yönetimin liderliği ve desteği ile, hem de tüm çalışanların çevreye saygılı bakış açısı ile çalışmalara katılımları ile mümkün olabilir. Kaynakça Aronson, J. S. (2009). Making IT a positive force in environmental change, IT Professional, January-February, 43 45. Chakraborty, P., Bhattacharyya, D., Nargiza, S. Y. & Bedajna, S. (2009). Green computing: Practice of efficient and eco-friendly computing resources, International Journal of Grid and Distributed Computing, 2(3), 33 38. Curry, E., Guyon, B., Sheridan, C. & Donnellan, B. (2012). Developing a sustainable IT capability: Lessons from Intel s journey, MIS Quarterly Executive, 11(2), 61 74. Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı (2009). Atık istatistikleri Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Atık Yönetimi Dairesi Başkanlığı http://atikyonetimi.cevreorman.gov.tr/atikyonetimi/anasayfa/solmenu/ atikistatistikleri.aspx?sflang=tr sitesinden 5 Ocak 2013 tarihinde erişildi. EPA (2001). Solid waste and emergency response 0 5306W. www.epa.gov/epr sitesinden 4 Ocak 2013 tarihinde erişildi. Güngör, M., Saygı, N., Bolat, A., Çaycı, A. D. & Tekin, M. A. (2010). Yeşil Bilişim, Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, Sektörel Araştırmalar ve Stratejiler Dairesi Başkanlığı. 172
Social Business @ Anadolu International Conference, 30-31 May, 2013 İnce M. Yücel (2011). Çevresel değerler, elektronik atık sorunu, uygulamalar ve çözüm önerilerine genel bir bakış http://www.e-atik.com/ sitesinden 28.12.2012 tarihinde erişildi. Kaya, M. (2003). Bilgi çağının zehirli atıkları (e-atıklar / elektronik atıklar) Bilim, Eğitim ve Düşünce Dergisi, Cilt 3, Sayı 4, sayfa 7. OECD (2011) İletişime Bakış 2011, Türkçe Özet http://www.oecd-ilibrary.org/docserver/ download/931101ve5.pdf?expires=1360069926&i d=id&accname=guest&checksum=75abab7a74 EEED476FAC298A643F8754 sitesinden 4 Aralık 2012 tarihinde erişildi. Murugesan, S. (2008). Harnessing green IT: principles and practices, IT Professional, Jan/Feb, 24 33. Park, S., Eo, J. & Lee J. J. (2012). Assessing and managing an organization s green IT maturity, MIS Quarterly Executive, 11(3), 127 140. Resmi Gazete (2012). Atık Elektrikli ve Elektronik Eşyaların Kontrolü Yönetmeliği, 22.5.2012, sayı: 28300. The Climate Group (2008). SMART 2020: Enabling the low carbon economy in the information age. Tripathi, P. (2012). Green computing as a mandatory revolution for proper end-of-life, Journal of Information and Operation Management, 3(1), 174 177. UNEP (2009). Recycling from e-waste to resources UNEP.org/PDF/.../e-waste_publication_ finalversion-sml.pdf sitesinden 3 Aralık 2012 tarihinde erişildi. 173