711 YUNUS EMRE NİN KULLANDIĞI TÜRKÇENİN ANADOLU AĞIZLARIYLA KIYASLANMASI GÜNGÖR, İ. Hulûsi TÜRKİYE/TУРЦИЯ ÖZET Yunus Emre nin eserlerinde kullandığı Türkçe sözcüklerin bir kısmı bugün kullanılmaz olmuş, bazıları da bölgesel ağızlara uyduğundan; bugünkü Türkçeye göre değişik durumda kalmıştır. Bu bildiride Yunus Emre nin kullandığı bu tür sözcüklerin Anadolu ve Asya ağızlarıyla ilişkisini ortaya koymak amaçlanmıştır. Önce, anket çalışması yapmak düşünülmüş, fakat eğitimin, basın ve televizyonun yaygınlaşmış olması bu anketi olumuz etkileyeceği endişesine kapılınmıştır. Çünkü 1934 yılında 2090 öğrenci liseden mezun olurken, bugün bu sayı 650.000 rakamına ulaşmıştır. 1 Bunlar okulda Yunus Emre yi öğrendiklerine göre, sözcüklerini bilebilecek ve bunları bölgelerine mal edebileceklerdir. Basın ve televizyonun halk kitlelerine etkisi de buna yakındır. 1934 yılında Atatürk tarafından başlatılan Türk dili derleme çalışmalarının 1934 ve 1960 yıllarında iki aşamalı çalışmalarla ortaya çıkardığı ve 12 ciltlik Derleme Sözlüğü nde toplanan sözcüklerin Türkiye çapında yapılmış eş zamanlı bir saptama olduğu kabul edilerek, bunlar arasından Yunus Emre nin sıkça kullandığı 140 sözcük seçilmiş ve bunların Yunus Emre nin mezarı bulunduğu iddia edilen ve Anadolu a dağılmış olan yerlerdeki kullanım durumu incelenmiştir. Bu sözcüklerin Karaman daki kullanımı % 100 oranına ulaşmıştır. Diğer yüzde değerleri şöyledir: Aksaray 48, Keçiborlu 39, Uluborlu 34, Kula 32, Sivas 31, Sarıköy (Eskişehir) 29, Bolu 29, Tire (İzmir) 28, Döğer (Afyon) 27, Çayköy (Afyon) 27, Ünye (Ordu) 17, Bursa 14, Kırşehir 11 ve Tuzcuköy (Erzurum) 9 dur. Anahtar Kelimeler: Yunus Emre ağzı. ABSTRACT Comparison of the Turkish Words Used by Yunus Emre with Anatolian Dialects Some of the words used by Yunus Emre in his literary works are not used today. As some of the words were effected and changed by local dialects, they are different from Turkish which is used today. This paper aims at presenting the 1 Hurşid, Said (1991), La Langue de Yunus Emre Contribution A L histoire Turc Pre-Ottoman, Kültür Bakanlığı Yayını, s. 59.
712 relations between this kinds of such words used by Yunus Emre and Anatolian and Asian dialects. At first, it was thought to prepare a questionnaire survey but it was thought that education, press, media have had negative effect for this survey as they are prevalent nation wide because today every year 650.000 stuents are graduated from high schools whereas 2090 students were graduated from high school in 1934. Since they learn Yunus Emre in high school they will be able to know, remember his words and they also think that those words belong to their local region, media, pres have the same effect with education for the survey. In 1934, the work of the compilation of Turkish language was started by Atatürk. Study was carried out in two stages between 1934-1960. After the study compilation of the Dictionary of the Turkish words was published as 12 volvues. The words in compilation dictionary are believed to be simultenous confirmation for Yunus Emre s words. In this work, 140 words used by Yunus Emre commonly were chosen and lot of studies were carried out in the places which is thought that Yunus Emre was buried. The rate of usage words has reached % 100 in Karaman. The rate in the other places is shown below: Aksaray 48, Keçiborlu 39, Uluborlu 34, Kula 32, Sivas 31, Sarıköy (Eskişehir) 29, Bolu 29, Tire (İzmir) 28, Döğer (Afyon) 27, Çayköy (Afyon) 27, Ünye (Ordu) 17, Bursa 14, Kırşehir 11 ve Tuzcuköy (Erzurum) 9 Key Words: Yunus Emre, Turkish language, Anatolian dialects. --- Yunus Emre nin Divanı nda toplam olarak 20.275 sözcük kullanılmıştır. Bunların % 63.8 i Türkçe, diğerleri Arapça, Farsça ve başka dillerden gelmedir. 2 Farklı dilden sözcüklerin karışım oranları şöyledir: Türkçe Arapça Farsça Diğer Toplam 12.926 4.713 2.614 22 20.275 % 63.8 % 23.2 % 12.9 % 0.1 % 100 Yunus Emre nin Divan ında kullandığı farklı sözcük sayısı 2555 olup bunların 1549 u temel sözcük niteliğindedir. Temel Fransızcada 1445 temel sözcük bulunduğu, tiyatro yazarı Jean Racine in (1639-1699) kullandığı temel sözcüğün 1200 ve oyun yazarı Pierre Corneille inkinin (1606-1684) 1800 olduğu hesaba katılırsa; Yunus Emre nin (1238-1320) dağarcığının 1549 temel sözcükle oldukça dolgun olduğu ortaya çıkmaktadır. 3 2 Hurşid, Said (1991), La Langue De Yunus Emre Contribution A L histoire Turc Pre-Ottoman, Kültür Bakanlığı yayını, s. 59. 3 Hurşid, Said (1991), La Langue De Yunus Emre Contribution A L histoire Turc Pre-Ottoman, Kültür Bakanlığı yayını, s. 105.
713 Yunus Emre nin kullandığı sözcüklerden 180 kadarı Türkiye Türkçesi nde artık kullanılmaz hâle gelmiştir. 4 Bugün Anadolu da kullanılmayan bu arkaik sözcüklerin diğer Türk Devletlerinde hâlen kullanılıp kullanılmadığının araştırması yapılmış, bunların bir kısmının artık oralarda da kullanılmadığı, fakat bazılarının Azerbaycan ve Orta Asya da yaşadığı görülmüştür. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü ne 5 girmiş olan 102 arkaik sözcüğün 61 inin Türk Devletlerinde de artık kullanılmadığı, diğerlerinin belirli sayılarda değişik Türk lehçelerinde yaşadığı tarafımdan saptanmıştır. 6 Bu sözcüklerin Türk lehçelerinde 11-22 sinin hâlen yaşamakta olması ve bunların 22 sinin Türkmenistan da, 20 sinin Özbekistan da kullanılması Yunus Emre nin atalarının Türkmenistan ın Özbekistan sınırına yakın bölgesinden gelmiş olduğu kanısını uyandırmaktadır (Amuderya kıyıları). Yunus Emre nin dilinin Anadolu ağızlarıyla kıyaslanmasının normal olarak geniş çaplı bir anket ile ortaya konabileceği düşünülür. Fakat böyle bir anketin sağlıklı sonuç verebilmesi için gerekli olan ortam bazı bakımlardan birtakım olumsuzlukların etkisine girmiştir. Şöyle ki: 1. Türkçenin sadeleştirilme çalışmaları sırasında ortaya çıkan ivedi, iletmek, ırak, denli, değin gibi birçok sözcük ilk zamanlarda yadırganırken, bugün zevkle kullanılmaktadır. Oysa bu sözcükler Yunus Emre nin de kullandığı sözcükler olup; eğer bir anket yapılırsa bunlar her bölgenin ağzında zaten mevcutmuş gibi değerlendirilebilir ve yanılgı oluşturabilir. 2. Eğitimin yaygınlaşması ile okullarda Yunus Emre nin kullandığı sözcükleri pek çok kimsenin öğrenmiş olması, ankette, bunların bölgelerinde zaten bilindiği ya da kullanıldığı yargısını doğurur. Çünkü 1934 yılında liselerden toplam 2.090 öğrenci mezun olurken ve 1960 yılında bu rakam 10.913 iken, bugün bu sayı her yıl 650.000 e ulaşmıştır. 7 3. Aynı sakıncalı durumun oluşmasına basılı ve görsel yayınların da dolaylı etkisi olmuştur. 4. Okur yazarlık oranındaki değişimler de sağlıklı bir ankete fırsat vermemektedir. Çünkü 1934 yılında okuma-yazma bilenlerin oranı ülke genelinde % 20 iken, bu oran 1960 yılında % 40 a, 2006 yılında % 87.5 a yükselmiştir. Bu bakımdan; 1934 yılında Atatürk tarafından başlatılan Türk Dili Derleme Çalışmaları nın bütün Türkiye için yapılmış eşzamanlı bir değerlendirme olacağı 4 a.g.e., s. 62. 5 Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Cilt 1-2, Kültür Bakanlığı yayın no: 1371/54, Ankara 1992. 6 Güngör, İ. Hulûsi, Araştırma 3: Yunus Emre nin Kullandığı Arkaik Sözcükler (Henüz yayımlanmadı). 7 Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, 2000 Nüfus Sayımı, s. 49.
714 varsayılabilir. Bu nedenle; 1934 ve 1960 yıllarında iki aşamalı çalışmalarla ortaya çıkan 12 ciltlik Derleme Sözlüğü 8 esas alınarak Kültür Bakanlığınca yayınlanmış Said Hurşid e ait doktora çalışmasından 9 ve M. E. Bakanlığınca yayınlanmış Mustafa Tatçı nın Yunus Emre Divanı nın 2. ve 3. ciltlerindeki 10 sözlüklerden 140 sözcük seçip, bunların Yunus Emre nin mezarı bulunduğu iddia edilen ve Anadolu ya dağılmış olan yerlerdeki kullanım durumunun aşağıdaki çizelgelerde incelenmesi yoluna gidilmiştir. ( Araştırma 1 ) Sözcüklerin kullanış tarzı [aynen (A), bir harf farkı (ÇY), iki-üç harf farkı (Y) simgeleriyle gösterilerek] ayrı ayrı saptanmış, keza mezarın bulunduğu köy ya da ilçede kâfi derece sözlük taraması yapılamamış olması dikkate alınarak; aynı yakınlıklar il çapında saptanıp İL/A, İL/ÇY ve İL/Y değerlendirmeleri yapılmıştır. İl çapındaki yakınlıklar da hesaba katılarak yapılan saptamalarda Yunus Emre nin 140 sözcüğünün mezar bölgelerinde kullanım yüzdeleri için şu sonuçlar alınmıştır: Karaman % 100 Sivas % 31 Çayköy (Afyon) % 27 Aksaray % 48 Sarıköy (Eskişeh.) % 29 Ünye (Ordu) % 17 Keçiborlu % 39 Bolu % 29 Bursa % 14 Uluborlu % 34 Tire % 28 Kırşehir % 11 Kula % 32 Döğer (Afyon) % 27 Tuzcuköy (Erz.) % 9 Gerek Yunus Emre nin Türkmenistan ile ilgisinin, gerekse Yunus Emre nin kullandığı dilin Karaman ağzıyla yakın ilişkisinin doğruluğunu başka bir yoldan kontrol etmek amacıyla bir başka araştırma yapılmıştır. Bu araştırmada Yunus Emre nin diline en yakın Türk ağızlarının bulunmasına çalışılmıştır (Araştırma 2) Bu çalışmada Yunus Emre nin sözcüklerde yaptığı harf değişiklikleri 14 grup altında toplanmış, örnek sözcüklerin 8 Türk ağzındaki benzerlikleri ile Karaman ağzındaki durumu incelenmiştir. 11 Kıyaslama Türk ağızları için Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü 12 ve Karaman için bu yıl yayınlanan 5000 sözcüklü Türkçenin Karaman Ağzı 13 isimli kitabımdan yararlanılarak yapılmıştır. İncelemeden çıkan sonuçlar şöyledir: 8 Derleme Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara 1963, 11 Cilt+Ek Cilt (12. Cilt) 1983. 9 Hurşid, Said (1991), La Langue de Yunus Emre Contribution A L histoire Turc Pre-Ottoman, Kültür Bakanlığı Yayını, s. 59. 10 Tatçı, Mustafa, 1997 Yunus Emre Divanı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, Cilt: 2, ss. 530-586, cilt 3, ss.159-169. 11 Güngör, İ. Hulûsi, Araştırma 2: Yunus Emre nin Diline En Yakın Türk Ağızları (Henüz yayınlanmadı). 12 Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Cilt 1-2, Kültür Bakanlığı Yayın No: 1371/54. Ankara 1992. 13 Güngör, İ. Hulûsi, Türkçenin Karaman Ağzı, İkev yayını, İstanbul 2007.
715 1. Sözcüklerdeki harf değişikliğinin 8 Türk ağzına uyup uymadığı ele alınırsa; Azerbaycan ağzında 5 grupta, Özbek ağzında 6 grupta Başkurt 4 Tatar 5 Kazak 2 Türkmen 10 Kırgız 6 Uygur 4 uyum görülmüştür. Türkmen ağzı 10 grupta uyum sağlayarak Yunus Emre ye yakınlığını bir daha göstermiştir. 2. Karaman ağzında ise 11 grupta aynı uyum söz konusu olmuştur. Keza, örneklere göre tüm ağızlar içinde uyumlu sözcük sayısı en fazla olan ağız Karaman ağzı olmuştur. 3. Asya da; Türkmen ağzı, Anadolu da Karaman ağzı 2 numaralı araştırmada da Yunus Emre nin dili ile aynı yakınlıkları göstermişlerdir. SONUÇ 1. Yunus Emre nin dili Türkmen ağzına daha yakın olduğundan; her iki araştırmada da ortaya çıktığı gibi Özbek ağzına da yakınlık dikkate alınarak, Yunus Emre nin atalarının Türkmenistan ın Özbekistan a yakın olan Amuderya nehri boylarından Anadolu ya göçtüğü rahatlıkla kabul edilebilir. 2. Yunus Emre nin mezar ya da makamlarının Orta Anadolu bölgesinden İzmir, Bursa, Bolu, Ordu ve Erzurum a kadar neredeyse bütün Anadolu yüzeyine yayılan 15 bölge de eşzamanlı yapılmış bir anketin sonucu sayılabilecek Derleme Sözlüğü ne göre değerlendirilmesinde Karaman, Yunus Emre nin diline tamamen uyan bir bölge olarak ortaya çıkmıştır. İkinci araştırmada ise, Yunus Emre nin dilindeki harf değişiklikleri esasına dayalı olarak yapılan daha ince ayarlı bir kontrolde Karaman Ağzı Yunus un dili ile büyük ölçüde örtüşmüştür. 3. Aksaray daki % 48 lik uyum şaşırtıcı değildir. Aksaray ın Taptuk köyünde Taptuk Emre nin mezarı olduğu söylenen bir mezar vardır. Esasen Aksaray Karamanoğullarının sürekli olarak idarî ve kültürel egemenliği altında kalmıştır. Niğde deki Ak Medrese, Altınhisar daki Yakup Bey Camii birer Karamanoğlu eseri olarak ortak kültürün ve ortak dilin izlerini taşırlar. Bu bakımdan Karaman ağzının Aksaray, Niğde, Afyonkarahisar, Isparta, Beyşehir ve Antalya bölgelerinde de etkisi ve genel geçerliliği vardır. Aynı görüşler Isparta ve Afyonkarahisar daki mezar yerleri için de söylenebilir. Bu yüzden o bölgelerde de oranlar biraz yüksek çıkmıştır. KAYNAKÇA Derleme Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara 1963, 11 cilt+ek Cilt (12. Cilt) 1983.
716 Güngör, İ. Hulûsi, (2007), Türkçe nin Karaman Ağzı, İkev Yayını, İstanbul. Güngör, İ. Hulûsi, Araştırma 2: Yunus Emre nin Diline En Yakın Türk Ağızları (Henüz yayımlanmadı). Güngör, İ. Hulûsi, Araştırma 3: Yunus Emre nin Kullandığı Arkaik Sözcükler (Henüz yayımlanmadı). Hurşid, Said (1991), La Langue de Yunus Emre Contribution A L histoire Turc Pre-Ottoman, Kültür Bakanlığı Yayını. 2000 Nüfus Sayımı, Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Cilt: 1-2, Kültür Bakanlığı Yayın No: 1371/54. Ankara 1992. Tatçı, Mustafa, (1997), Yunus Emre Divanı, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, Cilt: 2, ss. 530-586, Cilt: 3, ss. 159-169
717 EKLER 1 ÇİZELGEDEKİ İŞARETLER Bu sözcük; A : O yerde aynen kullanılıyor. ÇY : O yerde bir harf farkı ile kullanılıyor. Y : O yerde 2-3 harf farkı ile kullanılıyor. - : O yerde ve ilde hiç kullanılmıyor. İL : O yerde değil, bağlı olduğu A ilde aynen kullanılıyor. İL : O yerde değil, bağlı olduğu ilde bir hafta farkı ile kullanılıyor. KARAMAN-KONYA (eskiden) YUNUS EMRE NİN MEZAR YA DA MAKAMLARININ BULUNDUĞU SÖYLENEN YERLER Sarıköy-Mihaliccik-ESKİŞEHİR Kula-MANİSA BOLU Tire-İZMİR SİVAS KIRŞEHİR Uluborlu-ISPARTA DERLEME SÖZLÜĞÜNDE BU YERLERİN FİŞLENMİŞ SÖZCÜK SAYISI Keçiborlu-ISPARTA AKSARAY-NİĞDE (eskiden) Döğer-AFYONKARAHİSAR Çayköy-Sandıklı-AFYONKAR. Ünye-ORDU Tuzcuköy-ERZURUM Emirsultan-BURSA İL : O yerde değil, bağlı olduğu Y İlde 2-3 harf farkı ile kullanılıyor. YUNUS EMRE NİN BU SÖZCÜKLERİN YUKARIDAKİ YERLERDE KULLANIMI KULLANDIĞI BAZI (Karşılarında Belirtilen Anlamda Olmak Kaydıyla) SÖZCÜKLER Ağu/Ağı: Zehir. A - İL İL İL A - - - İL - - - İL - Ağmak: Yükselmek, A İL - A İL İL A İL İL İL İL İL İL - - yukarı çıkmak, bir tarafa kaymak. A A A A A A A A A Al: Hile, desise. A - İL İL İL A - - - İL - - - İL - Ala küll-i hâl: Şöyle böyle, olduğu üzere, kendi hâlinde. ÇY - - - - - - - - - - - - - - Azık/Azuk: Erzak, yiyecek, A İL İL - - A ÇY İL İL İL İL İL İL ÇY ÇY İbadet (Mecazen). ÇY ÇY ÇY ÇY ÇY ÇY ÇY ÇY Barmak: Parmak. A ÇY - ÇY - - - - ÇY - İL İL İL - ÇY ÇY ÇY A Başa varmak: Sona gelmek, bitmek. A - - - - - - - - - - - - - - Bencileyin: Benim gibi, bana A - ÇY - - - - - - - İL İL - - - benzeyen. ÇY ÇY Bezenmek: Süslenmek. A - - - - - - - - - - - - - - Bezmek: Uzanmakj. A - - - - - - - - - - - - - - Bıçgu: Kesecek alet bıçkı, testere. Y - - İL Y - İL Y - İL Y İL Y - İL Y İL Y - - - Bişmek: Pişmek, olgunlaşmak, gelişmek. A - ÇY - - - - - - - - - - - - Bitmek: Erişmek, ulaşmak, A İL - - İL İL - İL İL İL İL İL A - - yetişmek, meydana çıkmak. A A A A A A A A Buğ: Buğu, buhar. A İL A - - İL A İL A - İL A İL A İL A İL A İL A A - - Buğz: Kin, nefret, kalpten düşmanlık. A - ÇY - - - - - - - - - - - - Bun: Sıkıntı, gam, zaruret. A - - - - - - - - - - - - - - 571.18.829 2.900 2.915 200 3.596 Araştırma 1, İ. H. GÜNGÖR 0 9.241 37 4.256 0 20.890 0 395 1.115 18.365 1.565 7.915 104 7.662 250 9.944 143 10.151 2.880 5.449 0 3.560 0 4.116 İlçede İlde
718 2 Araştırma 1, İ. H. GÜNGÖR
719 3 Araştırma 1, İ. H. GÜNGÖR
720 4 Araştırma 1, İ. H. GÜNGÖR
721 5 Araştırma 1, İ. H. GÜNGÖR
722 6 Araştırma 1, İ. H. GÜNGÖR
723 7 Araştırma 1, İ. H. GÜNGÖR
724 8 Araştırma 1, İ. H. GÜNGÖR
725 9 Araştırma 1: Yunus Emre'nin Dili ile Anadolu Ağızlarının İlişkisi, İ. H. GÜNGÖR
726 1 Araştırma 2, İ. H. GÜNGÖR
727 2 Yararlanılan Kaynaklar 1. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, Cilt: 2, Kültür Bakanlığı Yayını 371/54, Ankara 1992. 2. Türkçenin Karaman Ağzı, Prof. Dr. Hulusi Güngör, İKİV Yayını, İstanbul 2007. Araştırma2, İ. H. GÜNGÖR
728 DEĞERLENDİRME Yunus Emre nin bugünkü Türkiye Türkçesi ne uymayan sözcük yapısındaki bazı değişiklikler yukarıdaki cetvelde 14 grup altında toplanarak incelenmiştir. Her bir grupta toplanan değişikliklerin diğer Türk lehçelerinden bazılarına ne derece uyduğu dikkate alınırsa aşağıdaki benzerlik ya da farklılıklar ortaya çıkmaktadır: 1. En büyük benzerlik 2 numaralı kaynak esere dayanılarak ortaya konan Karaman Ağzında görülmektedir. Diğer ağızlarla en büyük benzerlik sıra ile Türkmen ve Özbek ağızlarında sözkonusudur. ÇY türü benzerliklerdeki fazlalıklar da dikkate alınırsa, yakınlık bakımından Türkmen ağzı daha ağır basmaktadır. Bu sonuç araştırma 1 in sonuçlarıyla da çakışmaktadır. Böylece Yunus Emre nin atalarının Türkmenistan ın Özbekistan a yakın bölgesinden geldikleri ortaya çıkmaktadır. 2. Azerbaycan Türkçesi yle olan benzerlikler göç esnasında burada uzunca bir süre kalındığının işaretidir. 3. 5 ve 6. gruptaki özellikler Başkurt ve Tatar ağızlarından kaynaklanmaktadır. Bu da göç kafilesinin Azerbaycan konaklamasındaki uzun süreli kalışta Başkurdistan ve Tataristan dan gelen kafilelerle kaynaşmalarından ileri gelmektedir. 4. 3, 7, 8 ve 13. maddelerde görülen özellikler başka bir Türk lehçesinde görülmedikleri cihetle, bunların Anadolu da oluştuğu anlaşılmaktadır. 5. Bunlardan 8. maddedeki özelliklerin zamanla Karaman ağzında da kaybolduğu görülmektedir. Keza, diğer ağızların bazılarında bulunan 1. maddedeki özelliğin de zaman içinde Karaman ağzında da kullanımı kalmamıştır. 6. Yunus Emre nin 14 grupta toplanan dil özelliklerinin 11 tanesi bugün Karaman ağzında yaşamaktadır.
Araştırma 2: Yunus Emre nin Diline En Yakın Türk Ağızları, İ. H. GÜNGÖR 729
730