محافظ آرش دلکش مقام ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي مقدمه 1. جزئيات و عام بهطور سن تي موسيقي نظري بنيادهاي دربارهي بحثهايي بازگشودن شايد ايراني موسيقي حيات کنوني مقطع در خاص بهطور رديفها يا رديف موسيقايي نظام فني چگونگي کالم يک در آن نظري و عملي چالش مهمترين بيشک که دورهاي در يعني است قاجاري هنري سن ت زيباشناسانهي ايستايي و محتوا انجماد از فرار براي نوآوري کمتر آنگاه صدالبته عنواني چنين جذابيت نباشد. تحقيق يک موضوع بهعنوان انتخاب بهترين و صاحبنام اساتيد تعداد به تقريبا زمينه اين در ميآوريم بهياد بالفاصله که ميآيد بهنظر وجود دستهبندي و تحليل و تجزيه نظريه عالقهمند دانشجويان حتا و قلمبهدست محققان و آراء اين عالمانهتر و مهمتر مجموعهي کلي قياس همه قبول مورد مباحث از فارغ دارد. نظري بنيادهاي از بزرگي بخش دربارهي آنها نويسندگان و گويندگان ميدهد نشان آثار استاندارد بهدليل بيشتر اين و ندارند نظر اختالف چندان نيز حلنشده ظاهرا و مشکلساز موسيقي از بيانشده ادراکات که است واحد نظريهي يک تدوين عدم و اصطالحات نشدن واقعا يا اما موسيقي اين نظري بنيادهاي از کوچکتري بخش ميآيند. بهنظر چندگانه ايراني مورد را آنها که موجود نظريههاي بر حد از بيش تمرکز بهدليل يا و هستند اختالف مورد
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 106 هک آن بي شايد نشدهاند. مباحثات دايرهي وارد چندان ابتدا از اساسا دادهاند قرار غفلت نميدهد اجازه که باشد نظريهپردازانه کلي ضعف دو اين از برآيندي کنيم حس چندان چون برسيم عملي اجماع و مشترک درک يک به ايراني موسيقي در تازه نف س دميدن براي نآ تحول راههاي طبيعتا است مبهم کموبيش هنوز بحث مورد پديدهي از جنبههايي وقتي موسيقي گوناگون نظريات نقد قصد که آن بي حاضر نوشتهي ميماند. مبهم کموبيش نيز فرهنگ دو بين مقام مفهوم به تطبيقي نگاهي با ميکند تالش باشد داشته را دستگاهي يک از دلکش مقام ايراني خاص نمونهي يک موسيقايي ساختار تحليل سپس و همسايه را دستگاهي موسيقي نظام کارکرد نحوهي از شخصي برداشتي متفاوت کمي نگاهي با سو در سعي و مفهومي پيشنهادات با ديگر سويي از و بگذارد ميان در حوزه اين نظريهپردازان با تدوين و استانداردسازي در ناچيز سهمي موسيقايي جنبههاي برخي کارکرد از ابهامزدايي باشد. داشته آرماني واحد نظريهي دستگاه با مقام نسبت 2. قبيل از ايراني کالسيک موسيقي مفاهيم يا اصطالحات بنياديترين از برخي ميآيد بهنظر نيستند. واحد و دقيق روشن نظري معاني داراي هنوز»گوشه«يا»آوازمقامدستگاه«است هفتدستگاهي باالخره رديف نظام که اساسي مقولهي اين باب در هنوز که اين يا طبق و»چرا که دست اين از کليدي پرسشهايي دارد. وجود شک دوازدهدستگاهي يا پنج جزء دارد افشاري مثال از کم چه نيست معلوم که بيات ک رد منطقي معيار کدام هک است درست ماندهاند. باقي قانعکننده پاسخ بدون معموال نيز نميشود «شمرده آواز زيادي حد تا دستگاهي جديدتر نظام به قديم مقامي نظام دگرديسي تاريخي فرايند جزئيات پيشادستگاهي موسيقايي نمونههاي داشتن دست در با ميآيد بهنظر اما است پوشيده ما بر و تفاوتها درک همخانواده موسيقايي فرهنگهاي در مقامي نظام تداوم همچنين و اصلي کليد شايد نباشد. دشوار چندان امروزي محقق براي نظام دو اين ماهوي شباهتهاي تکليف قطعي کردن روشن براي تالش باال پرسشهاي به منطقي پاسخ به رسيدن براي باشد.»مقام«با»دستگاه«رابطهي مثال بين چنداني تفاوت ايراني موسيقي شفاهي فرهنگ امروز حتا که ميآيد بهنظر اين معادلبودن که مکتوبي آثار هستند و نشود قائل همايونمقام با همايوندستگاه نداشت اطمينان نميتوان اما کنند متبادر ذهن به غيرمستقيم يا مستقيم بهطور را مفهوم دو است چندم ديچرخهي يک دستگاه که اين به ايراني موسيقي جامعهي محققان اکثر که
107 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام تعريف خصوصيت يک همين پذيرفتن بهمحض باشند. نداشته اعتقاد 46( 1382: )اسعدي عربي و ت رکي فرهنگهاي در که بهگونهاي آن جوهري بهمعني مقام مفهوم با دستگاه قومموسيقيشناختي منابع ميدانيم که همانطور ميشود. متفاوت کمي ميشود فهميده مجموعه از خاصي ترکيب از که صوتي ماهيتي بهصورت کلي بهطور را»م د«مفهوم امروزه صوتي گسترهي آنها کارکردي ردهبندي و درجات نقش صوتي اشل يک چون عواملي اهميت ميزان و هويتي مل ديهاي وجود مل ديک گرايشات و جنبشها جريان نوع حال ميکنند. تعريف مييابد شکل ريتميک ساختارهاي حتا و تزيينات اتوس آنها سن تهاي از يکي در»مقام«مفهوم شکلدهندهي عوامل با را م د از تعريف اين بياييد چهار سه طول در حداقل انقطاع بدون را نظامي چنين که همسايه کالسيک موسيقايي تحقيقات و بومي نظريههاي از مجموعهاي برآيند کنيم مقايسه است کرده حفظ اخير قرن )1921( يکتا آثار مثل عثماني ت رکي سن ت موسيقايي عمل دربارهي قومموسيقيشناسانه مقام يک هويت ساخت ميدهد نشان )1996( ف لدمن و )1986( سيگن ل )2007( ا زکان نتيجهي کلي بهطور مدوالسيونها مسئلهي گرفتن نظر در بدون و مستقل حالت در ت رکي الگو مل دي مل ديک سير درجات نقش اشل يک يعني اساسي عامل پنج تنيدن هم در نيستند غربي يا ت رک محققان اين نشود اشتباه است. موسيقايي رنگ و تيپ(ها )مل دي خصوصيات اين تمام دهند وفق شرقي سن ت با را م د امروزي تعريف کردهاند سعي که محلي فني واژگانهاي با موسيقايي رنگ و مل ديک سير چون ناملموستري مقولههاي حتا بهصورت مرتبا فعلي هنري سن ت تا کانتمير زمان از حداقل عمل و نظر در يکسان نسبتا است. شده تدريس عمل در و طبقهبندي نظريهپردازي بومي داده توضيح اختصار به بعد کمي مذکور سن ت در عامل پنج اين نظريهپردازي نحوهي بيچونوچراي شباهت و ت رکيمقام با موسيقيشناختيم د تعريف قياس اما شد خواهد شرقي معادلي هيچ ميدهد نشان بهروشني يکديگر به مفهوم دو اين ساختاري عوامل بهطور نيز ايرانيمقام چون و نيست»مقام«واژهي خود از مناسبتر»م د«مفهوم براي قانعکنندهاي دليل هيچ است ت رکش خويشاوند سازندهي عوامل همين همهي داراي کلي از بدانيم.»مقام«جز چيزي را»م د«مفهوم نيز ايراني موسيقي نظريهي در که ندارد وجود زا مجموعهاي نيست»مقام«يک معادل دستگاه يک چندم ديچرخهي يک اينرو زيباشناسانهي منطقهاي اساس بر قالب يک در که است جديد احتماال و قديمي مقام چند يکديگر به ثابتي بهشکل و سوار هم بر همگن بسيار بهشکلي سبکي معتبر هميشه و ويژه شدهاند. مرتبط
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 108 ايراني کالسيک موسيقي در مقام خصوصيات 3. يک و مقاله اين چارچوب از ايراني موسيقي در مقام از ل مفص و جامع نظريهي يک تبيين بهطور نيز ايراني»مقام که ما مطرحشدهي پيشتر فرض اين اما ميرود فراتر فردي تحقيق دارد. استدالل به نياز است«ت رکش خويشاوند سازندهي عوامل همين همهي داراي کلي زا جنبههايي بديهي مطالب تکرار از پرهيز با و بهسرعت تا ميکنيم تالش بخش اين در نشان بر عالوه تا کنيم مقايسه عثماني و ايراني سن ت در را مقام ساختاري عامل پنج اين نظام از است يکي فرهنگ دو اين نزد هنوز مقام پديده اين جوهر که موضوع اين دادن مغفولمانده نکات برخي تبيين و ابهامات برخي روشنکردن براي همسايه موسيقي نظري بگيريم. ياري ايران دستگاهي موسيقي نظري مباني در صوتي اشل 1. 3. و استفاده مورد»جنس«هاي انواع و تعداد قياس ل مفص بسيار بحث به شدن وارد بدون در جنسها يکديگر معادل و مشابه گونههاي فواصلي جزئي اختالفات موضوع همچنين نيز دستگاهي موسيقي در مقام هر اشل که اين در عثماني و ايران فعلي و قديمي سن تهاي ترکيب از يا ناپيوسته يا پيوسته ناهمگون يا همگون جنس دو از ت رکياش همتاي اشل مانند اين و نيست ترديدي ميگيرد شکل آن با ناهمگون يا همگون پنتاکوردي با تتراکورد يک هاگ ايراني مقامهاي برخي مرکزي هستهي که اين علت ميآيد. همگاني توافق مورد بهنظر حرکتي تنبلي نوعي از ناشي بهنظر ميآيند گوش به تريکوردي حتا يا تتراکوردي فقط زيباييشناسي در مقامها اين معرف مل ديک هاي کليشه در اکتاو فضاي از نبردن بهره و در چون داد نسبت قديم سن ت در مقام جوهر به نبايد هرگز را اين و است رديف خاص زين مقام تثبيت اوليهي مرحلهي همان حتا معموال رديف از قديميتر ايراني ظاهرا سبکهاي»پيشروي آغازين جملهي ميگيرد. صورت اکتاو يک کموبيش بازهي در سريع شدن باز با عجم«مقام در»کار شروع يا )Kantemiroğlu :2001 :2 )53 حسنجان ساختهي شکوفهزار«هستند. مدعا اين تأييد در خوبي نمونههاي )Göyenç )2009 مراغي عبدالقادر به منسوب در آن گسترش مراحل از قبل مقام دادن قوام و شکل تصورات برخي برخالف اين بنابر بسته مل ديک بلند پرشهاي و طوالني پاساژهاي از بردن بهره حتا و اکتاو يعني بازه اين نداشته غربي موسيقي متأخر تأثيرات با ارتباطي هيچ ميتواند آنها استفادهي نحوهي به شود. تلقي سن تي کامال رفتاري و باشد وجود ضمني بهشکل ت رکي نظريههاي در که مقام اشل موضوع دربارهي ديگر نکتهي مفهوم و آن مفهوم بين بايد که است اين باشد صادق ميتواند نيز ايراني مقام براي و دارد
109 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام زيربناي و حداقليساختار مقام هر اکتاوي يک اشل شد. قائل تمايز صوتيگسترهي مقام آن بهخصوص )çeşni( چاشني يا مايه موسيقايي زبان به يا فواصل و صداها اصلي آن فرد به منحصر شخصيت به بسته مقام هر» صوتي»گسترهي که حالي در ميسازد را سمت از يا و پايين طرف به اوليه اشل نت بمترين سمت از ميتواند گوناگون مراحل در حدود تا آنها تغيير با يا اوليه جنسهاي نظام حفظ با باال طرف به اشل نت زيرترين يابد. گسترش زيادي گام درجات اسامي با ايراني موسيقي بالقوهي گام صوتي درجات ناميدن مسئلهي موقعيت دادن نشاني براي دورگه لغوي ترکيبات ايجاد و غيره( و فا مي ر )دو اروپايي نظري مباني ضعف نقاط از يکي غيره و ک ر ن ال گاه سه دو ماهور مثل دستگاهها و مقامها تمهيداتي گذشته در فرهنگ اين ميدانيم وقتي بهخصوص است ايراني موسيقي فعلي ابجد حروف با قاعدهاي طبق را اشل درجات منتظميه مکتب بود انديشيده باب اين در گرفت را روش اين جاي نامي نغمه نظامهاي از انواعي يا نوع رفتهرفته سپس و ميناميد قرن اول نيمهي در ميدهد گواهي هاروتين تنبوري متقن سند که شکل اين به نهايت در و لوا درجهي اکتاو عالوهي به گام اصلي درجهي هفت ايران درباري موسيقيدانان هجدهم هشتگاه و هفتگاه ششگاه پنجگاه چهارگاه سهگاه دوگاه يگاه زير به بم ترتيب به را درجات اين بين متعدد درجات است ممکن 216-215(. الف: 1390 )محافظ ميخواندند ذکر را آنها هاروتين و داشتهاند نامهايي زمان آن ايراني موسيقايي فرهنگ در نيز اصلي بالقوهي گام فرعي و اصلي درجات تمام قرن همين در کانتمير ميدانيم اما است نکرده اصلي درجات نامهاي که آنجا از 219(. )همان: است خوانده خاص نامي با را عثماني که نيست بعيد دارد فراواني شباهتهاي زمان ايراني گام اصلي درجات نامهاي با کانتمير هجدهم قرن در درجات اين معادلهاي با نيز او فرعي درجات نامهاي از بخشي حداقل با داشته وجود نيز او از پيش قطعا و برده نام کانتمير که نظامي باشد. بوده همنام ايران استفاده مورد کامال عمل در و پابرجاست ت رکي هنري موسيقي در نيز امروز اندکي تغييرات دستگاهها موقعيتي ارتباطات تبيين از پس که است باور اين بر نگارنده ميگيرد. قرار ايراني موسيقي در جمعي تصميمگيري يک با بايد و ميتواند نظامي چنين هم به نسبت کرد مشخص بايد دارد نامي درجه هر که اين بر عالوه نظامي چنين در شود. احيا امروزي ساخته درجه کدام روي دستگاه هر»راستکوک«اصطالحا شکل يا اصلي پوزيسيون که زا پس آخر. الي سهگاه روي سهگاه دوگاه روي شور يکگاه روي راست مثال ميشود اصطالحات نيز گردانيها مقام انواع و دستگاهها انتقالي شکلهاي براي ميتوان تدوين اين دوگاه. روي اصفهان به مايهگرداني يا پنجگاه روي شور دستگاه مثال ب رد بهکار را بومي فني
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 110 درجات نقش.2. 3 اشل درجات متفاوت نقشهاي آن عثماني نسخهي مانند ايراني مقام سازندهي دوم عامل آغازکنندگي و جاذبه و مرکزيت و مغناطيس انواع اين که نيست توضيح به نياز و است اسکلت بر را مختلف مل ديک سيرهاي که آنهاست خاتمهدهندگي و ايست و تعليق و ايراني موسيقي فرهنگ در ميدانيم که همانطور ميدهد. شکل گوناگون اشلهاي بيروح و متغير خاتمه ايست شاهد ميدانند: خاص فني واژگان داراي را نقش پنج معموال يا آغازه ششتاست: معموال تعداد اين ت رکي نظريههاي در 51-48(. 1382: )اسعدي آغاز مقام( )نمايان گوچلو مقام( شاهد و اشل اول )نت دوراک مقام( آغازکنندهي )نت گيريش و دوراک( تحتاني همسايهي يا محسوس )درجهي ن ي د تعليقدهنده( )درجات قرار ا سما واژگان به نياز به توجه با و مجموعه دو اين قياس با.)Aydemir )2010 خاتمه( )نت قرار ميآيد نظر به ايراني موسيقايي تحليلهاي در بينام نقشهاي برخي توضيح براي خاص در ل س ل س شور در دو چون درجاتي براي نمايان معادل استاندارد اصطالحي افزودن محسوس براي اصطالحي و غيره و سيبمل ت رک بيات و ک ر ن ال سهگاه در فا دو ماهور چون درجاتي براي باشد( داشته فاصلهاي هر که نيمپرده الزاما نه شاهد با ميتواند )که دو چهارگاه در شاهد زير سي ل س نواي در شاهد زير فاي دو ماهور در شاهد زير سي باشد. الزم نيز ايراني موسيقي نظريهي براي غيره و ک ر ن ال سهگاه در شاهد زير ل س مل ديک ير س.3. 3 موضوعات از يکي اين و است مل ديک سير مسئلهي ايراني مقام سازندهي سوم عامل توجهي چندان داد خواهيم توضيح که بهمفهومي ايراني نظريههاي در آن به که است حياتي ت رکي مقام در سير نظريهي بگذاريد موضوع تبيين براي است. مانده مغفول و نشده ود از متفقالقول بهشکل ت رکي مقام هر سير موجود نظريههاي خيل در بشناسيم. را عثماني مل ديک«. مدو ن»سير و مل ديک«کلي»جهت ميشود شناسايي جنبه»صعودي )çikici(»صعودي«کلي جهت سه از يکي ميتواند فقط ترکي مقام هر از که است آن صعودي مقام باشد. دارا را )inici(»نزولي«يا )çikici - inici( نزولي«تمس به بهتدريج و شود شروع مقام خاتمهي درجهي حولوحوش و اشل بم قسمتهاي است آن نزولي صعودي مقام بيايد. فرود اوليه منطقهي در نهايت در و يابد گسترش باال موس درجهي ميتواند که مقام نمايان درجهي حولوحوش از و اشل نسبي ميانهي از که باالتر محدودههاي به نسبي گسترش از پس و شود شروع باشد خاتمه نت پنجم يا چهارم ضرب يک يرش س که است آن نزولي مقام بيايد. فرود است بم در که خاتمه نت روي نهايتا
111 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام و شود شروع خاتمه درجهي اکتاو حولوحوش از و اشل صوتي منطقههاي باالترين از در خاتمه درجهي روي نهايتا گرفته پيش نزولي روندي کمکم منطقه آن در ماندن از پس بيايد. فرود بم عمال اما ضمني بهطور رديف تدوين از پيش نيز ايراني مستقل مقامهاي ميآيد بهنظر اما پرده پشت الگوريتم معيار اين خود بعدها و بودهاند شناسانندهاي معيار چنين داراي اين ظاهرا است. داده قرار اختيار در رديف دستگاههاي متأخر طراحي براي مشخصي موجود مقامهاي تمام و باشد صادق نيز ايراني نظام براي ميتواند تعريفي طبقهبندي تمام بريزد: نظري قالب در ترتيب بدين مل ديک جهت نظر از نيز را دستگاهي نظام در ماهور مقام شور دستگاه در شور مقام مثل دستگاه هر مادر يا اصلي يا اوليه مقامهاي هستند. صعودي مقامهايي مسلما غيره و سهگاه دستگاه در سهگاه مقام ماهور دستگاه در و آن اشل هاي ميانه از بهنوعي و ميآيند اصلي مقام از پس که دستگاه هر مياني مقامهاي مقام خاتمهي روي نهايتا گسترش از پس و ميشوند آغاز آن نمايان درجهي حوالي در راجع بيات شکسته نهفت مخالف زابل بيداد دلکش شهناز مثل ميآيند فرود اصلي نظر به که است ذکر به الزم همينجا هستند. نزولي صعودي مقامهاي وغيره پنجگاه آواز ت رک بيات آواز ک رد بيات آواز دشتي آواز ابوعطا آواز يعني ميخوانيم آواز ما آنچه بهداليل که نيستند»مقام«يک جز چيزي باز کلي بهطور يک هر اصفهان آواز و افشاري دستگاهها در ترکيبشده مقامهاي به نسبت آنها بيشتر اهميت از ميتواند که نامعلومي مل ديک جهت نظر از نيز مقامها اين همهي شدهاند. روايت مستقل بهطور شود ناشي وارد نظريه بر خرده اين اينجا در شايد ميشوند. محسوب نزولي صعودي بهروشني دارد اوج دشتي ميرود عراق به افشاري مثال چون هستند»چندم دي«نيز آوازها که آيد صحيح نگاه اين اگر حتا که اين اول غيره و دارد حجاز ابوعطا دارد شکسته ت رک بيات و تعدادتر کم اهميتتر کم بسيار دستگاهها به نسبت آوازها» بودن»چندم دي ميزان باشد معموال آنهم م دال فضاي سه يا دو از بيش حاالت بيشترين در آوازها است. نامحسوستر مقام شش از بيش تا گاه دستگاهها که حالي در نميکنند ايجاد يکديگر به نزديک خيلي»کمتر مجموع در دستگاهها مايهگردانيهاي و ميگيرند دربر را متضاد کموبيش و مختلف رد مل ديک گسترش پديدهي دو بين بايد که اين مهمتر و ثانيا ميشود. محسوب نرم«که حسيني مقام شد قائل تمايز ديگر مقام به مقام يک تغيير و مقام بااليي محدودههاي امثال ديگر و ابوعطاست شبيه که بياتي مقام است رديف حسيني همچنين و دشتي شبيه مايهي در فقط عربيشان و ت رکي امروزي کارگان در چه و قديمي آثار در چه نيز اينها ميخوانيم اوج عموما را آنها ما که حالتهايي هميشه چندي از پس و نميمانند اوليه
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 112 اشل در تغييراتي با ميتوانند مسلما که انقالبي نهچندان حرکات اين اما ميکنند ايجاد طراحيشدهي هويت از جزئي و مل ديک گسترش معموال باشند همراه نيز م دال مراکز و چون مثالهايي از غير نگارنده بهنظر ديگر. مقامي به رفتن نه ميشوند تلقي مقام همان از رديف آوازهاي درونساختاري م دال تغييرات اکثر ت رک بيات در شکسته به مقامگرداني ترجيح اين بنابر مقامگرداني جنس از تغييراتي تا هستند درونمقامي گسترشهاي جنس»دستگاههايي تا کنيم تلقي بزرگمقامهايي بيشتر را فعلي آوازهاي که است اين ما کموبيش که آنها يعني رديف مقامهاي آخر دستهي بگذريم که بحث اين از اما کوچک«. نوروز منصوري راک عراق مغلوب حسيني جمله از ميگيرند شکل دستگاهها اوج در زا پس هميشه و ميسازند را نزولي مقامهاي غيره و پنجگاه( راست در و همايون )در دستگاه اصلي مقام خاتمهي درجهي به نهايتا اشل اوج در اوليهشان هستههاي آشکارسازي ميآيند. فرود سير چيست ت رکي نظريهي در مل ديک مدو ن سير يعني ير س مفهوم دوم جنبهي اما مراحل در مقام مل ديهاي رفتارهاي اصلي خطوط و راه نقشهي )seyir( مل ديک مدو ن رد ابتکاري( مقامگردانيهاي طرح بدون )اما بازگشت و گسترش شکلگيري مختلف نيز عثماني سن ت در مقام هر مل ديک سير اصول است. اشل مهم درجات نقش با رابطه هب ميتواند اما ميماند ثابت معموال و نيست انعطافپذير چندان تصورات برخي برخالف عمل به شد خواهد گفته که ديگر جنبههاي برخي در بيشتر آزاديهايي با و مختلف انحاء که اول روش ميدهند توضيح روش دو به را مل ديک مدو ن سير اين ت رکي منابع دربيايد. يا کتبا نويسنده يعني است کالمي توصيف روش ميرسد کانتمير زمان به حداقل قدمتش فالن به سپس و ميشود آغاز درجه فالن از مقام فالن که ميدهند توضيح شفاها آموزگار نشان را مقام بهمان چاشني حاال و ميکند تأکيد درجه آن يا اين بر و ميرود محدوده پيشتر را کانتمير بهوسيلهي مقام يک سير توصيف از نمونهاي چنان. و چنين و ميدهد است امروزيتر دوم روش 217(. الف: 1390 )محافظ آوردهايم کانتمير رسالهي معرفي در فشرده بهصورت که کوتاهي بسيار» مکتوب مدلهاي»آهنگ ساخت به است مربوط و آنها اجراي شنوندهي يا مطلب خوانندهي به ميزان چند در را مقام سير مراحل همهي شناخت براي خود ل وينياک مقالهي در يکتا رئوف که يري س سي حدود مثل ميکند معرفي تمام که است بديهي ايراني موسيقيشناس براي.)Yekta )1921 است کرده پيشنهاد مقامها موسيقايي شناخت عدم بهدليل که فلدمن والتر مثال نظر برخالف نيز او رديفي مقامهاي يک تلويحي بهطور را مل ديک مدو ن سير پديدهي پروردن ايراني رديف کار طرز از عميق مدو ن سير داراي )Feldman 1996 : )278 ميداند عثماني صرفا خصوصيت و ابداع
113 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام و کاربردي بهشکلي بايد و ميتوانند و هستند ناب خود نوع در و الگوريتمي ثابت مل ديک با نبايد بههيچوجه را مل ديک سير مفهوم شوند. ريخته نظري قالبي در عملي آموزش براي الگوريتم و دستورالعمل سير کرد مخلوط و گرفت اشتباه رديف مقامهاي الگوهاي مل دي الگوريتم و دستورالعمل اين درون که هستند موادي الگوها مل دي است مقام ساخت عيني بهصورت دلکش مقام تحليل بخش در رابطه اين ميسازند. موسيقي و ميگيرند جاي منظر از که است اين کرد مطرح فرضيه يک بهعنوان ميتوان که آنچه اما شد خواهد تحليل آنچه به دارد نزديک بسيار ايدهاي اساسا رديف تدوين يا ساخت طرح موسيقيشناسي ميشود قلمداد عثماني موسيقي سن ت در»سير«آموزش و فهماندن جديد و دومروش که تفاوت اين با هدفمند«فشردهي مدل»موسيقي با سير آموزش و ثبت يعني»تقسيممانند«قالب آن اصلي بدنهي بياني قالب ت رکهاست روش اين از قديميتر رديف آن ساخت هنري عالي کيفيت و عظمت که اين مهمتر همه از و است آزاد ريتم با و يزورما ت رکي نظريههاي مدرسهاي و پيشپاافتاده آهنگسازيشدهي سيرهاي با بههيچوجه کانتمير که اين نيست. مقايسه قابل است( شده بندي فرمول يكتا رئوف توسط آنچه )مثل داي خود شاگردان به»ترکيبترکيب«را خود تقسيمهاي پارس ديار موسيقيدانان ميگويد نيا که باشد اين نشاندهندهي و رديف به اشاره ميتواند 153( 1386: )فلدمن ميدهند کي بهشکل دستگاه هر کليتر سير قالب در را مقامها تکتک سير که بزرگ مجموعهي در يا و گرفته شکل کامال يا هجدهم قرن در کرده تثبيت و معرفي هنري الگوي يا نمونه است. بوده شکلگيري حال الگوها مل دي.4. 3 موسيقي حوزهي پانت رکيستهاي ادعاي خالف بر نيز ت رکي مقامهاي از يک هر هرچند نشان شروع مثل خود سير کليدي لحظات ساخت جريان در بهويژه و آشکارا عثماني درجهي بر بهخصوص فرودها انواع و نمونهوار آلتراسيونهاي چاشني يا مايه دقيق دادن دگرههايي از حال هر به )tam karar( دوراک يا اول درجهي بر و )yarim karar( نمايان ثابت و کليشهاي گونههاي موتيف از حداقل يا الگوها مل دي از قابلشناسايي کامال بهميزان عثماني بهسبک مقام يک دادن ف رم که است واقعيت يک اين اما ميکنند استفاده پيش»از و خاص«الگوهاي»مل دي به وابستگي از فعلي ايراني سبک به نسبت چشمگيري جذاب و ابتکاري مدوالسيونهاي مقولهي از پس ميآيد بهنظر واقع در رهاست. آماده«خوبنوازندهي از تقسيم يک جريان در بهخصوص کيفي معياري بهعنوان علنا که ري س مل ديپوشکردن براي موسيقايي مواد ساخت يا و انتخاب مقولهي ميرود انتظار
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 114»براي و آزاد«زيادي حدود تا حوزهي»دومين رايج زيباييشناسي معيارهاي رعايت با البته رد باشد. ت رکي مقام ساخت در شده«گذاشته کنار بستهکار و بداههنواز شخصي سليقهي»تکراري«و آماده«پيش»از همانقدر الگوها مل دي برعکس رديفي ايراني مقام ساخت نظريهپردازيهاي از بسياري در پديده دو اين که روست اين از و مل ديک سير که هستند رد که کرد ادعا ميتوان بزرگنمايي کمي با ميشوند مخلوط هم با آزارنده بهشکلي ايراني مل دي يا مواد معموال امروزي ايراني موسيقي»آهنگسازيها«ي در و»بداههنوازيها«موقعيتهاي با آماده مواد از بينهايتي دگرههاي بلکه نميشود خلق چنداني جديد الگوهاي بين مقام توليد تفاوت بزرگترين بهنظر اين ميشود. داده تطبيق آماده سيرهاي گوناگون وجود از استفاده نحوهي مستقيم نتيجهي و بزرگ مقياس در عثماني و ايراني نسخهي دو تين شايد که چيزي دستگاهها مقامهاي نمونهي«ير»س بهعنوان نه رديف بهنام پديدهاي براي ميراثمانده«نغمههاي تنها از مقدس»کارگاني بهعنوان که بوده آن نخستين طراحان است. آن اساس بر آهنگسازي يا بداهه قالب در بازسازي ماديشان شخصيت نظر از نه و پراکندگي نظر از ميتوان را رديف الگوهاي مل دي مقام يک يا دستگاه يک خاص مقام يک مختص فقط که آنهايي کرد: تقسيم دسته سه به نآ مقامهاي آشکارسازي طول در و دستگاهاند يک مختص که آنهايي مستقلاند خاص است ممکن موقعيتي هر در و سيارند رديف کل در که آنها و ميشوند گرفته بهکار بارها شوند. پديدار ديد خواهيم را طبقهبندي اين از موسيقايي عيني نمونههاي دلکش مقام تحليل در نظريههاي در الگو مل دي اصطالح است: مانده باقي اينباره در کوچک نکتهي يک اما صحيح نگارنده نظر به اين و ميشود فرض يکي»گوشه«اصطالح با معموال ايراني تقسيمبنديهاي که ميرساند نتيجه اين به بهسادگي را ما موسيقايي تحليلهاي نيست. بهوسيلهي يا ابتدا از و مبهم ميشوند متوالي دستگاه يک جريان در که»گوشهگوشه«رديفهاي گوشهي يک نشدهاند: تنظيم ي«کم و کيفي ثابت معيار»يک اساس بر راويان اي کامل موسيقايي جملهي يک و باشد الگو مل دي يک تنها دربرگيرندهي ميتواند موجود و باشد الگو مل دي چندين داراي ميتواند همچنين گوشه يک دهد. شکل را آن از بخشي چندين داراي ميتواند گوشه يک که اين يا کند. بيان را آن از بخشي يا کامل جملهاي باز مقام يک از کامل سيري حتا که کامل جملهي چند يا يک تنها نه و باشد الگو مل دي عروضيگوشهي ريتميکگوشهي مثل کلي طبقهبنديهاي اين بنابر گيرد. دربر را نيز موارد بسياري در اما صادقاند موارد بسياري در هرچند غيره و تحريريگوشههاي يک با گوشهاي است ممکن زيرا نميدهند نشان را گوشه يک درون واقعيت از بخشي جز
115 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام انواع يا تحريري الگويي مل دي به بالفاصله و شود شروع ريتميک مثال الگوي مل دي مل دي ظرف»گوشه«اين بنابر باشد. يافته خاتمه گوشه که اين بدون شود متصل ديگر ساخت کيفيت اساس بر اول درجهي در بايد که هستند الگوها مل دي اين و الگوهاست گوشههاي بافت در آنها ترکيبات احتماالت و قواعد يافتن با سپس و شوند طبقهبندي شوند. دستهبندي نيز گوشههاانواع مختلف صوتي بافت و رنگ.5. 3 اما است اصلي پوزيسيون يک داراي مقام هر عثماني موسيقي سن ت عمل و نظر در ريغ درجهاي روي که مقامهايي شود منتقل ديگري طبقات به مستقل بهشکلي ميتواند سيگنل کارل مينامند. انتقالي مقامهاي يا )şed( د ش را باشند شده بنا اصليشان جايگاه از بافت را دارد اصلياش جايگاه در مقام هر که منحصربهفردي و ويژه صوتي ر نگ و هويت ساز صداي رنگ و صدادهي کيفيت تغيير جمله از آکوستيکي بهداليل مينامد. )Texture( ترکيب در که ريزي تغييرات مجموعهي همه از مهمتر و هارمونيکها تقويت در تغييرات صوتي رنگ ميگيرد صورت انتقال عمل در ساز محدوديتهاي خاطر به پردهها فواصل ميکند. پيدا تفاوت اصلي جايگاه در آن بافت با مقام يک انتقالي صورتهاي از يک هر انتقالي مقامهاي از بعضي که بوده محسوس موسيقيدانان براي حدي تا عامل اين تغيير مقام اگر مثال يافتهاند ديگر نامي حتا و کردهاند کسب مستقل شخصيتي بهتدريج خود پايين پرده يک است دوگاه درجهي بر اصلي پوزيسيون در اولش درجهي که را ک ردي اگر که اين يا ميشود حجازکار ک رديلي به تبديل بسازيم راست درجهي از را آن و بياوريم پنجم فاصلهي يک ميشود بنا دوگاه درجهي بر اصلي حالت در باز که را بوسليک مقام Signell( ميشود يگاه سلطاني به تبديل کنيم بنا يگاه درجهي بر را آن و بياوريم پايين مسئلهي نظريهپردازي براي که آنجا از شد اشاره پيشتر که همانطور :1986(. 134-141 و راستکوک چون موضوعاتي و يکديگر به نسبت ايراني دستگاههاي موقعيتي ارتباطات تالشهاي )1383( حنانه مرتضي گمشدهي گامهاي چون محدودي آثار در جز چپکوک آنها مقامهاي و دستگاهها انتقال به مربوط بحثهاي طبيعتا است نگرفته صورت لي مفص آن انتقالي حالت شکل کدام و دستگاه فالن اصلي پوزيسيون جايگاه کدام که اين جمله از که نيست شکي وجود اين با است. فراوان ابهامات داراي ايراني موسيقي در هنوز نيز است اهميت همانقدر نيز ايراني دستگاه هر کلي بهطور و مقام هر ساخت در صوتي رنگ عامل گوناگون اثرگذاريهاي و روح تفاوت از بهخوبي هم ايراني موسيقي عمل اهل و دارد تغيير ايراني موسيقي امروزي فرهنگ در دارند. آگاهي مختلف طبقات در مقام يک نواختن
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 116 يا انتقال که اين به اما 1 نميکند عوض را آن نام دستگاه مجموعهي يا مقام يک پوزيسيون براي متفاوتي کامال شخصيت و هويت عمل در ت رکي سن ت مانند انتقالها از بعضي حداقل موسيقايي دريافت ذهني نظام در آيا بود مشکوک کامال بايد نميسازد مبدأ دستگاه و مقام يکسان ماهيتي و واحدند مقام يک فا اصفهان و دو اصفهان واقعا سنتور نوازندهي يک مثال اصلي موقعيتهاي استانداردسازي و تدوين از پس که است اين نگارنده پيشنهاد دارند دح اين تا که نيز را صوتي رنگ عملي بالقوهي گام بر دستگاهها فيزيکي نسبتهاي و نآ مستقل تغيير که عاملي بهعنوان است تعيينکننده و محسوس ايراني موسيقيدانان براي توضيح به الزم کنيم. طبقهبندي و بشناسيم بهرسميت ميدهد تغيير را دستگاه و مقام هويت کافي عثماني و ايراني مقام يک در قبلي سازندهي عامل چهار از يکي تغيير فقط که نيست مقامي بهعنوان و کند تغيير آن ديگر عوامل همهي ماندن ثابت وجود با مقام هويت که بود شود. شناخته ديگر دلکش مقام 4. ساخت نحوهي از عملي نمونهاي آوردن براي و مقام سازندهي عامل پنج اين تبيين از پس ايراني موسيقي مهم مقامهاي از يکي بخش اين در دستگاهي موسيقي در آن کارکرد و با را است گرفته جاي ماهور دستگاه سير دل در رديفي طبقهبندي در که دلکش مقام آقاحسينقلي رديف 1370( )دورينگ ميرزاعبداهلل رديف در آن سازي نسخهي سه تطبيق تمرکز ميکنيم. بررسي اندکي 1374( )معروفي معروفي موسي رديف و 1380( )پيرنياکان مقامساز عامل دو عيني ارتباط چگونگيهاي و عملکرد تشريح بر بيشتر بخش اين در ما پرداختيم. آنها به اين از پيش که است مفاهيمي اساس بر الگوها مل دي و مل ديک سير شده ساخته تو در تو مقام هفت از رديفها اين سهي هر در ماهور بزرگ دستگاه و آن به نسبت که ثانوي ششگانهي مقامهاي و است ماهور مقام مادر يا اصلي مقام است مقام شکسته مقام دلکش مقام داد( يا آواز )يا گشايش مقام ميشوند بنا آن به رجوع با هستند. راک مقام و عراق مقام ماهور حصار ساخته شور و ماهور ناهمگن جنس دو ناپيوستهي ترکيب از دلکش مقام صوتي اشل و فا درجات و ميشود بنا ل س يعني ماهور شاهد پنجم درجهي بر مقام شاهد است. شده و نيست چهارگاه انتقالي حالت اشل شباهت بهرغم حصار نيست نقض مثال يک نگارنده ديدگاه از حصار مثال 1. صعودي مقامي دومي اما نزولي صعودي مقام يک اولي گفتهشده تعريف طبق چون هستند متفاوت مقام دو اينها نباشد. يکسان هم با آنها هويت که کافيست تغيير يک همين و است
117 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام هستند. مقام متغير درجهي و تعليقي ايست ترتيب به بکار ک ر ن/ ال شاهد حولوحوش از که اوليه هستهي بسط حاالت در مقام بااليي صوتي گسترهي باالتر اصلي مايهي اشل نت زيرترين از پنجم يک حدود تا ميتواند ميشود آغاز ل س سير پاياني مراحل و ماهور مقام به فرود هنگام در خاص بهطور که پاييني گسترهي و رود نخستين که ماهور شاهد از بمتر اکتاو يک تا حتا ميتواند ميگيرد قرار استفاده مورد دلکش يابد. بسط است دلکش اصلي مايهي اشل درجهي سهگانه سازي روايتهاي در دلکش مقام گوشهاي ترکيبات و موقعيت.1. 4 )مقام دو م دال حوزهي از بعد مقامها ترتيبي تنظيم و ظهور زمان نظر از دلکش مقام صعودي سير در م دال حوزهي سومين گشايش( يا آواز )مقام ر م دال حوزهي و ماهور( متصل گوشهي سه بهشکل رديف روايت سه هر در مقام اين است. ماهور دستگاه متن هر نه و گوشه سه اين مجموعهي هميشه ديد خواهيم که همانطور و است آمده هم به تمامي به را دلکش مقام منحصربهفرد مل ديک مدو ن سير و جهت که است آنها از يک چهارمضراب دلکش عبداهلل ميرزا رديف در مقام شکلدهندهي گوشهي سه ميکند. بيان سه براي را ترتيب همين و نامها همين عينا نيز آقاحسينقلي رديف و دارند نام فرود و است ديگري چيز معروفي رديف سوم گوشهي نام اما است برده بهکار خود گوشهي حسني. حاجي گوشهي و چهارمضراب گوشهي دلکش گوشهي ارتباط کار در رديف ناشناس ظاهرا و اوليه سازندگان که منطقهايي هنريترين از يکي فرمي همگوني و کيفي دقت که کاري بردهاند بهکار دستگاه يک مختلف مقامهاي دادن يارب که موسيقيداناني ميکند ثابت بهخوبي رديف کل در آن زيباييشناسانهي انسجام و دادهاند انجام گردآوري از فراتر عملي بيشک کردهاند عرضه نام اين به کارگاني بار اولين ثانويهي مقامهاي جديد ساختاردهندهي و م دال دستورالعملهاي و قواعد که است اين اي پايهها بر بهنوعي را خود همواره ميشوند متوالي آن کلي سير طول در که دستگاه هر
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 118 آنها به ممکن تضاد کمترين با و ميدهند شکل خود پيشين م دال قواعد زمينهسازيهاي رد ديگري معتبر همواره زيباييشناسانهي منطق اين بر عالوه زمينه اين در ميشوند. بافته ثانويه مقام يک جديد قواعد تثبيت و ظهور که اين آن و است نظريهپردازي قابل رديفها آنها به بلکه نميکند ملغي را پيشين ثانويهي مقامهاي و اصلي مقام قواعد هرگز دستگاه در به ثانويه مقام هر از برگشت پديدهي در مخصوصا منطق اين عملي تجلي ميشود. اضافه راه که روش آن در هم است مشاهده قابل دارد کلي روش دو که دستگاه يک اوليهي مقام ثانويهي مقام واسطهي بدون و مستقيم اصلي مقام به دستگاه ثانويهي مقام يک از برگشت يک چاشني پادرمياني با و غيرمستقيم بازگشت اين که روش آن در هم و است ديگري واسط مقامهاي يا مقام و اوليه مقام م دال قواعد ميگيرد انجام ديگر ثانويهي مقام چند يا پيشتر خود که زمان آن به نسبت عينا دستگاه سير وحدتبخش عقبگردهاي اين در ثانويه بدون و ثابت بودند شده تثبيت و معرفي دستگاه صعودي سير آشکارسازي حالت در و در و اولينبار براي که آنگاه مقام هر م دال قواعد که اينجاست در فقط تفاوت ميمانند. تغيير حالتهاي در اما ميشوند بيان بهتفصيل و تعدد با ميشوند نمايانده دستگاه صعودي سير بيشتري خاتمهدهندهي حالتهاي طبيعتا که آنها از بخشهايي فقط فرود يا عقبگرد ميشوند. گرفته بهکار موجز و جداگانه معموال دارند دومي مقام اين چگونه که موضوع اين يا دلکش مقام با ماهور مقام مايگي ارتباطات تضاد کمترين با که ميدهد قرار اولي مقام م دال قواعد زمينهسازيهاي يا پايهها بر را خود نسبي همگوني و اتصالدهنده آهنگسازانهي تکنيکهاي کمک سواي شود بافته آن به قطبي درجات يا م دال مراکز بنيادين انتخاب همان در استفاده مورد خام موسيقايي مواد درجهي طرف يک از ل س نت يعني دلکش م دال مرکز يا شاهد است مشهود دوم مقام بهعنوان ماهور مقام جملهسازي قوانين در ديگر طرف از و است ماهور مقام شاهد پنجم الگوهاي مل دي مهم دليل دو اين به ميکند. نقش ايفاي آن موقت ايست مهمترين ايست ميکنند. استفاده بهوفور را شاهد باالي و زير ل س درجهي ماهور مقام با تطبيقيابنده طرف از و است ماهور شاهد چهارم طرف يک از نيز فا نغمهي يعني دلکش مقام موقت دستگاه دوم مقام گسترش مراحل در بهخصوص تکيهشونده و پ رکار درجات از يکي ديگر اين ظهور از قبل بارها و بارها دلکش ساز م د اصلي درجهي دو هر اين بنابر گشايش. يعني گوش در کامال نتيجه در و شده تعليق و تثبيت ماهور دستگاه دلکشي پيشا سير در مقام رد ک ر ن ال متغيير درجهي ناگهاني ظهور بهرغم که است جهت اين از و گرفتهاند جاي ميدهد. صدا نرم نسبتا مايهگرداني يک دومي اين به ماهور مقام تبديل آغازين اشل دلکش آيا نامش از فارغ ميناميم دلکش امروز آنچه موسيقايي کليت که نميدانيم بهيقين
119 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام بوده قديمي ماهور مقام استاندارد مايهگردانيهاي از يکي هم رديف از پيش دوران در ماهور اشل پنجم درجهي رديف سازندگان و ميشده محسوب مستقل مقامي يا است اين در را آن و ديدهاند مناسب بيشتر دستگاه هفت از يکي دل در آن دادن جاي براي را مقامي چنين که بودهاند رديف سازندگان اين اساسا که اين هم يا کردهاند درج موقعيت اين از يک کدام که اين وراي اما ساختهاند. ماهور دستگاه از موقعيتي چنين براي را زيباشناسانهي فيلتر که اين است روشن آنچه است نزديک واقعيت به بيشتر احتماالت ندادن تغيير ابزارتوليدش مهمترين که دستگاهها در حتا مايهگردانيها نرمبودن کلي است دوم و اول مقام صوتي اشل ميان شباهت بيشترين حفظ و درجات نقش انقالبي اعمال حدودي تا رديف مايهگردانيهاي ديگر از بزرگي بسيار بخش مثل نيز اينجا در تضاد کمترين با را»مقامها دهيم توضيح است الزم سوءتفاهم رفع براي البته است. شده»متضادبافي ديگر سبکي در است ممکن و نيست ارزش يک الزاما بافتن«هم به ممکن اين نفس به فقط اين بنابر گفتيم که منطقها«هنريترين از»يکي کند لذت ايجاد آنها«بر نظر نقطه يک از يکدست و واحد زيباييشناسي يک وقتي که دارد اشاره موضوع گردآوري فرايند يک با ما که ميکند معلوم شده اعمال موسيقايي تکهي چهارصد سيصد يک مادي سازماندهي اين پس در و نداريم کار و سر کنار و گوشه از مل ديها فل هاي بهجامانده آثار بهکمک وگرنه است. داشته وجود آگاهانه نقشهي يک و مدو ن برنامهريزي اصراري چنين با بههيچوجه فيلتري چنين ميدانيم ايراني موسيقي قديميتر سبکهاي از زيبايي معيار که بوده منطق اين برخالف عمل حتا گاه و نميرفته بهکار رديف از پيش است. ميشده محسوب دلکش مقام مل ديک مدو ن سير و جهت.2. 4 مايهي اشل ميانهي از چون است نزولي صعودي مقام يک دلکش مقام تعريف طبق ميشود آغاز دستگاه اصلي مقام همچنين و خود خاتمهي درجهي نمايان از و خود اصلي ميآيد. پايين بم در خاتمه درجهي سمت به حوزه اين در گسترش و بيان از پس و و تثبيت 1. کرد: تبيين اصلي مرحلهي دو در ميتوان را دلکش مقام مل ديک مدو ن سير هب منطقه اين از فرود 2. ميپيوندد. بهوقوع ل س شاهد گ رد که مقام اصلي هستهي گسترش آن. خاتمهي درجهي و دستگاه اوليهي مقام سمت ميدهد نشان مطالعه مورد روايت سه در رفته بهکار نغمگي منطقهاي قياس و تطبيق چند چيدن هم کنار از خاصي نوع از دلکش مقام اصلي هستهي در موسيقايي جملهي هر بلوک از منظور ميشود. ساخته دارند مشخصي کامال م دال نقش يک هر که مل ديک بلوک
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 120 موسيقايي مادهي يا الگو مل دي يک بايد که است خالي چارچوب يا ظرف يک مل ديک اگر ببخشد. شکل و کند تنظيم خود خاص نقش تحقق براي را آن و کند حمل يا جذب را کل در مل ديک بلوک نوع چهار دهيم قرار طبقهبندي براي معياري را م دال نقشهاي اين است: شناسايي قابل دلکش مقام رب کلي بهطور را موسيقايي مواد که نقشاند اين داراي اول: نوع مل ديک بلوکهاي 1. بر نهايت در و کنند مؤکد بهکر ات را درجه اين سپس دهند تمرکز ل س دلکش شاهد باالي فضاي از بيشتر هرچه گسترش حالت در بلوکها اين دهند. خاتمه درجه همين درجهي همين بر حال بههر شکلي هر در اما ميکنند استفاده شور جنس و ل س شاهد مييابند. خاتمه شاهد آغاز ل س درجهي همين بر تکيه و تأکيد با را خود کار دوم: نوع مل ديک بلوکهاي 2. بين جواب سؤال/ حالت اين ميآيند. پايين فا موقت ايست روي بهتدريج اما ميکنند رب نهايت در دوم نوع بلوکهاي اما شود تکرار چندينبار ميتواند فا و ل س درجهي ميکنند. ايست فا درجهي درجهي بر موقت ايست اين که نقشاند اين داراي فقط سوم: نوع مل ديک بلوکهاي 3. کنند. ايجاد را پرداختشدهتري موقت فرودهاي و تثبيت بيشتر را فا هب فا ايست بر متوقفشده موسيقي برگرداندن وظيفهي چهارم: نوع مل ديک بلوکهاي 4. هستند. عهدهدار را حوزه همين در موسيقي ادامهي براي دلکش مقام اصلي هستهي جملهي هر ساخت بهمنظور بلوکها چهارگانهي انواع اين چيدمان و آرايش چگونگي است مشخص و ثابت قاعدهي يک تابع کامال دلکش مقام اصلي هستهي در موسيقايي سپس مياندازند جريان به دلکش مقام در را موسيقي اول نوع بلوک سه يا دو يک ابتدا يعني پاييني همسايهي سمت به ل س شاهد مغناطيس دل از را ما دوم نوع بلوک يک فقط ار مقام اصلي هستهي اين در ما جملهي سوم نوع بلوک دو يا يک نهايت در و ميبرد فا اب اتمام يعني جملهسازي آخر مرحلهي اين ميکند. تمام فا موقت ايست بر بيشتر تأکيد با اين بنابر و شود حذف کامال جملهها از بسياري ساخت در ميتواند سوم نوع بلوکهاي نميشود. محسوب ضروري جملهبندي دستورالعمل در حضورش مقام جمالت ساخت در که مل ديک بلوکهاي آرايش حاالت تمام زير نمايههاي )نمايهها ميکنند ترسيم را گرفتهاند قرار استفاده مورد رديف سازي روايت سه در دلکش شدهاند(: طراحي راست به چپ از
121 مقام دلكش نگاهي تطبيقي به مفهوم و خصوصيات مقام در موسيقي دستگاهي ايران نوع 3 نوع 3 نوع 2 نوع 1 نوع 1 : شاهد سل : ايست فا نوع 3 نوع 2 نوع 1 نوع 1 نوع 1 : شاهد سل : ايست فا حالت آرايشي دوم حالت آرايشي اول نوع 2 نوع 1 : شاهد سل نوع 2 نوع 1 : شاهد سل نوع 3 حالت آرايشي چهارم : ايست فا نوع 3 نوع 3 حالت آرايشي سوم : ايست فا نوع 2 نوع 1 : شاهد سل نوع 2 نوع 1 نوع 1 : شاهد سل حالت آرايشي ششم : ايست فا حالت آرايشي پنجم : ايست فا در هر سه روايت رديفي مورد مطالعه پس از شکل دادن جملهي اول که با انتخاب يکي از اين حالتهاي آرايشي تحقق مييابد بدون استثنا فقط يک انتخاب براي ادامهي سير مقام وجود دارد مداخلهي يک بلوک مل ديک نوع چهارم که وظيفهاش بازگرداندن سريع موسيقي از فضاي ايست موقت فا به شاهد و فضاي اوليه است. اين بلوک هميشه حاوي يک مل دي ثابت و کليشهاي است که بهمناسبت نقشاش آن را بلوک بازگشت نيز ميتوان ناميد. استفاده از بلوک بازگشت در واقع ترفندي است براي بسط سير مقام بهروش بازنشاني )reset( و صفر کردن اثر فرايندهايي که تا آن لحظهي اجرا شکل گرفتهاند بهمنظور فراهم آوردن فضاي م دال براي تکرار يک جملهي موسيقايي ديگر دقيقا مطابق با همان قاعدهي پيشين اما با مواد موسيقايي متفاوت. رديفها در اين نقطه از سير مقام دو انتخاب متفاوت دارند روايت ميرزا عبداهلل و حسينقلي بالفاصله گوشهي چهارمضراب راآغاز ميکنند اما روايت معروفي براي بسط بيشتر قبل از پرداختن به چهارمضراب يک جملهي ديگر را با قاعدهي يادشده
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 122 زا قبل ديگر رديفهاي که نقطهاي همان به بازگشت بلوک يک با سپس و ميدهد ترتيب ميکند. رجوع داشتند قرار چهارمضراب واقع در است شده معرفي گوشه يک بهعنوان همهجا که چهارمضراب اين سرتاسر تأکيد اصلياش م دال نقش چون نيست طوالني اول نوع مل ديک بلوک يک جز چيزي جملهي آخرين شروعکنندهي عمل در بلوک اين است. ل س درجهي تثبيت و تکرار و طبق آن از بعد بلوکهاي انواع ترتيب بدين و است دلکش مقام اصلي هستهي در موسيقايي ميگيرند قرار هم کنار در گوناگون شکلهاي به باز مذکور جملهبندي تکقاعدهي همان دلکش مقام اصلي هستهي در جمله»آخرين که آنچه يابد. خاتمه فا ايست بر جمله تا بلوک ديگر پايان اين از پس که است اين ميکند نشانهگذاري سير از لحظه اين در را بودن«نميشود. اجرا مقام بسط براي ل س حوزهي به بازگشتي دوم اصلي مرحلهي آغاز ميکند دنبال بعد به نقطه اين از دلکش مقام سير که آنچه خود بين ارتباط ايجاد براي نزولي ماهيتا فرايند يک انفعاالت و فعل از مجموعهاي يعني ثانوي مقامهاي تمام لحظهي اين براي رديفي سبک است. ماهور دستگاه اصلي مقام و زا يک هر واسطهاي«. يا مياني»فرود دارد واحد و مشخص برنامهي يک دستگاهها همهي فرود هر است. خود به مختص مياني فرود نوعي داراي رديف دستگاههاي ثانوي مقامهاي نقششان و هستند کليشهاي و ثابت زيادي حد تا که است الگو مل دي چند يا يک شامل سمت به آن بردن پايين و ثانوي مقام اصلي هستهي حاشيهي از موسيقي گرفتن تحويل باشد. غيرمستقيم يا مستقيم ميتواند مسير اين که شد گفته پيشتر است. دستگاه اصلي مقام ميرود پايين ماهور مقام سمت به غيرمستقيم مسيري از ما روايت سه در دلکش مقام اين بعد به اينجا از و ميآورد پايين ر م دال حوزهي تا را موسيقي دلکش«مياني»فرود مرحله اين در ميدهد نشان روايتها سير ميشوند. حاکم دوباره که گشايشاند مقام قوانين يا ماند گشايش فضاي در موسيقايي برش چند ميزان به مجري سليقهي به بسته ميتوان باز يادشده سبکي زيباييشناسي طبق اينجا از کرد. دنبال را نزول فرايند بالفاصله که اين مياني»فرود يعني آنيم در که مقامي مخصوص مياني فرود از استفاده رفتن پايين راه تنها اين در ميشود. وارد دستگاه اصلي مقام فضاي به مستقيما اينبار که است گشايش«مقام آنچه اما نکرد يا کرد بيان ماهور مقام يعني حاضر مقام در را برشهايي ميتوان باز مرحله باز است. ماهور«مقام نهايي»فرود شنواندن ماست نزولي فرايند مجموعهي پايان نقطهي که دارد کليشهاي و ثابت مل دي دو يکي دستگاه هر اصلي مقام سبکي قاعدهي يک بسان هستند. دهندگي اختتام بار بيشترين داراي و ميکنند عمل فينال مل ديک فرودهاي مانند از فرود انتهاي در همچنين و اصلي مقام خود سير انتهاي در هميشه نهايي فرودهاي اين
123 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام فکر بگوييم اگر نيست اغراق ترتيب بدين ميشوند. شنيده اصلي مقام به ثانوي مقام هر منسجمکنندهي عنصر مهمترين نهايي و مياني فرودهاي انواع استفادهي نحوهي و طراحي مهمتر مقام يک پايهي بر مختلف مقامهاي دهندهي ارتباط اصلي ستون و دستگاه يک آنگاه فقط شده روايت رديفها در که آنطور ما دلکش مقام سير اين بنابر است. دلخواه سير کل شود. منتهي ماهور مقام نهايي فرودهاي به نزول فرايند که ميشود محسوب کامل ريز بهشکل ميافتد اتفاق رديفها در آنچه اساس بر ميتوان را دلکش مقام مل ديک مدو ن کرد: خالصه ي هسته در جمله دو يا يك دلكش مقام اصلي بازگشت بلوك + جمله اين ي ادامه و چهارمضراب بلوك بلوك بدون دلكش اصلي ي هسته در بازگشت ماهور مقام به اشاره فرودمياني مقامگشايش به اشاره فرودمياني گشايش دلكش نهايي فرود ماهور چهارمضراب ي گوشه دلكش ي گوشه رديفي: تقسيمات حسني حاجي با فرود ي گوشه گوناگون انحاء به جزئي يا کامل بهطور چندينبار ميتواند بداههپردازيها در سير اين معرفي يکبار فقط دلکش مقام سير ما رديفي سهگانهي روايتهاي در اما شود تکرار نيست. کار در آن سرگيري از هيچگونه ديگر و ميشود دلکش مقام الگوهاي مل دي يا موسيقايي مواد.3. 4 درميآيد عمل به موسيقايي مواد چه از استفاده با تدوينشده مل ديک سير اين ببينيم حال بلوکهاي ظرف در تکتک الگوها مل دي از گوناگوني انواع چگونه بهتر بيان به يا داده تطبيق آنها بهخصوص موسيقايي نقش تحقق براي و ميگيرند قرار يادشده مل ديک در موجود الگوهاي مل دي يا موسيقايي مواد از يک هر مقاله از بخش اين در ميشوند. شناخت بهکمک فقط زيرا ميشوند معرفي تمامتر هرچه اختصار به دلکش مقام روايت سه هک است مقام ثابت سيري الگوريتم در آنها کاربرد نحوهي قياس درنهايت و نامگذاري و ميخوانيم رديف از روايتآن يا روايتاين امروز ما آنچه تفاوت مهمترين ميتوان دقيق نام داراي سن ت در که کرشمه مثل الگو مل دي چند بهاستثناي کرد. درک عميقا را يصخش سليقهي با الگوها مل دي بقيهي ميکنيم استفاده همانها از نيز ما و هستند زج عناويني و اسامي داراي ديگران نزد ميتوانند بيشک و شدهاند نامگذاري نگارنده سريع بازشناسي براي ابزاري ايجاد صرفا الگوها مل دي نامگذاري از هدف باشند اينها
فصلنامه ی موسیقی ماهور 53 124 کالمي آنها در نظريه و توانايي قياس محل و چگونگي بهکارگيري آنها در تابلوي تطبيقي سير مقام در سه روايت رديف است. سير مقام دلکش در سه روايت مورد نظر ما با استفاده و تطبيق سيزده مل دي الگوي گوناگون اجرا شده است..1..3 4 مل دي الگوي دلکش )ظهور در هر سه گوشهي دلکش ميرزا عبداهلل آقاحسينقلي و معروفي(: مجموعهي چهار برش )براي تعريف برش موسيقايي نک. محافظ 1390 ب( اين مل دي الگوها که مخصوص مقام دلکش است هميشه در قالب نقشي يک بلوک مل ديک نوع اول جاي ميگيرند. مقام دلکش در تمام روايتها با شکلهاي بسيار مشابهي از اين مل دي آغاز ميشود. در زير مل دي دلکش ميرزا عبداهلل نشان داده شده است : 2 برش اول هميشه شاهد س ل را به کمک ال ک ر ن و سيبمل که چاشني يا مايهي شور را ميپرورانند معرفي و تثبيت ميکند. برش دوم محل ظهور ميک ر ن است که براي لحظهاي تتراکورد اول مقام را به جنس»راست قديم«تبديل ميکند. اين برش چکيدهاي از مل دي يکي از فرودهاي مياني مقام گشايش است که در حالت اصلياش در گوشهي آواز ديز بهسرعت به دو مقام شکسته و اصفهان اشاره ميکند اما در اينجا با عدم نشان دادن فا بدون چاشني اصفهان بهکار رفته است. در تمام روايتها اين برش دوم در راه جاري شدن از س ل به پايين ابتدا ميک ر ن را برجسته و مؤکد کرده سپس بر شاهد ماهور يعني دو خاتمه مييابد. برش سوم هميشه تکراري از برش اول با همان اختتام بر شاهد دلکش است. برش چهارم بدون استثنا با گذاري رفت و برگشتي بين شاهد دلکش و شاهد ماهور آغاز ميشود و سپس محتواي کلي برشهاي اول و سوم را تکرار ميکند. بدين ترتيب مل دي دلکش هدف م دال يک بلوک نوع اول را بهخوبي تأمين ميکند اما 2. آوانگاري ها داراي دقت نسبياند و هدف ازآنها نشان دادن طرح کلي مل ديک است.
125 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام دستگاه شروع نقطهي با دلکش مقام پيوند و رابطه چهارم و دوم برشهاي در آن بر عالوه مورد مل دي که است دوم رفتار اين بهدليل احتماال ميکند. تبيين بهسرعت را پذيرندهاش يلک سير در جديد مقام اين اوليهي معرف و شروعکننده روايتها همهي در ما بحث در گفتهشده ويژگيهاي تمام حفظ با را الگو مل دي همين حاال است. ماهور دستگاه برش هر درون موتيفهاي جزئي دگرگوني دارد تفاوت آنچه ببينيد آقاحسينقلي روايت : 3 نميشود ديده قبلي نسخهي به نسبت جديدي فرايند يا حرکت نقش هيچ اما است معروفي(: و آقاحسينقلي عبداهلل ميرزا دلکش گوشهي در )ظهور داد تحرير.2..3 4 در داد گوشهي ساخت در پيشتر که تحرير نوعي از نظر به الگو مل دي اين جوهر يک بهاندازهي باال به انتقال با اينجا در و است شده گرفته بود کرده شرکت گشايش مقام استاد هر که برنامهاي به بسته ميکند. بيان اختصار با را اصلياش شکل چهارم فاصلهي بلوک يک موسيقايي مادهي بهعنوان ميتواند داد تحرير دارد دلکش مقام سير تحقق براي دوم نوع بلوک يک موسيقايي مادهي يا ميرزاعبداهلل( استفادهي مورد حالت )مثل اول نوع هس موسيقايي ساختار شود. گرفته بهکار معروفي( يا آقاحسينقلي استفادهي نحوهي )مثل براي ميدهد. انجام را دوم نوع بلوک يک مايگي وظيفهي خودکار بهطور تحرير اين برشي ببينيد: را تحرير اين از حسينقلي آقا نواختهي مثال بهصورت نسخه دو آوانگاريهاي فقط الگو مل دي هر معرفي براي مقاله شدن طوالنيتر از جلوگيري براي 3. اب متفاوت رفتاري آن در که است اين بهمنزلهي مورد هر در سوم نسخهي غيبت اما شدهاند آورده چرخشي است. نشده ديده شده آورده نمونههاي
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 126 مياني برش تکرار با و )3( موسيقايي برش آخرين حذف با بهسادگي عبداهلل ميرزا بگيرد شکل ل س شاهد بر الگو مل دي خاتمهي ميشود باعث که امري آن بهجاي )2( ميدهد: تغيير اول نوع مل ديک بلوک يک عملکرد به را تحرير اين عملکرد گوشهي و آقاحسينقلي و عبداهلل ميرزا فرود گوشهي در )ظهور آواز تحرير الگوي مل دي.3..3 4 معروفي(: دلکش و نيست دلکش مقام اختصاصي مل ديهاي از قبلي تحرير مانند نيز موسيقايي مادهي اين به آن از شکلي اکنون و شده برده بهکار مفصال گشايش مقام آواز گوشهي در اين از پيش ساخت براي فقط الگو مل دي اين ما روايت سه هر در است. شده منتقل باالتر چهارم گوشهي در مل دي اين استفادهي نحوهي با تفاوت در است. رفته بهکار اول نوع بلوکهاي موسيقايي برشهاي از يک هر شور مايگي قواعد با آن بهتر تطبيق بهمنظور شايد و آواز که هستند کوتاه پيشوند نوعي داراي آن اصلي بدنهي به پرداختن از قبل تحرير اين حامل آقاحسينقلي و معروفي موسي ميکند. برجسته کشيدگي با را الک ر ن درجهي بهخصوص
127 مقام دلكش نگاهي تطبيقي به مفهوم و خصوصيات مقام در موسيقي دستگاهي ايران تحرير آواز در مقام دلکش را خيلي شبيه به يکديگر روايت کردهاند. نمونهي موسي معروفي از اين قرار است: ميرزا عبداهلل اما همين مواد را با حفظ نقش بلوک نوع اولي آنها بهکمک يک فرمول گسترش بسيار رايج در رديف A /1+A/ A يعني انتقال يک ايدهي اوليه به درجهي باالتر و سپس تکرار آن در موقعيت اوليه به سه برش افزايش ميدهد و انتهاي سومين برش را با دنبالهاي پ رجنبوجوشتر تزيين ميکند:.4..3 4 مل دي الگوي ابوعطا )ظهور در گوشهي دلکش و فرود ميرزا عبداهلل گوشهي فرود آقاحسينقلي و گوشهي دلکش معروفي(: همانطور که از نامگذاري ما پيداست اين مادهي موسيقايي از هر جهت شباهتهاي بسيار زيادي با مل دي الگوهاي مراحل آغازين سير مقام ابوعطا دارد و بنابر اين نميتواند جزء مواد اختصاصي مقام دلکش طبقهبندي شود. هستهي اصلي اين مل دي يک تکبرش پايينرونده است که بسته به مقصد و هدف م دال خواستهشده ميتواند تکرار شود:
فصلنامه ی موسیقی ماهور 53 128 ترکيبات گوناگوني که با اين هستهي اصلي ساخته ميشوند ميتوانند هم با چارچوب بلوکهاي نوع اول و هم با چارچوب بلوکهاي نوع دوم مقام دلکش منطبق شوند. رايجترين تکنيک گسترش اين مل دي بعد يا قبل از تکرار آن انتقال کلي به درجهي همسايهي بااليي يا زيرين است. در روايتها مل دي الگوي ابوعطا با استفاده از تکرار و بسط ميتواند تا پنج برش موسيقايي طوالني شود. در مثال زير ميرزا عبداهلل از گسترش مل دي الگوي ابوعطا براي ساخت يک بلوک نوع دوم استفاده کرده است: معروفي با استفاده از همين هسته دگرهاي دوبرشي را روايت کرده که کارکرد م دال آن مانند يک بلوک نوع اول است:
129 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام گوشههاي و آقاحسينقلي و عبداهلل ميرزا دلکش گوشهي در )ظهور بازگشت الگوي مل دي.5..3 4 معروفي(: حسني حاجي و دلکش درجهي بر ايستکرده موسيقي بايد که است تکبرشي و کوتاه باالروندهي مل دي يک را ل س شاهد و بازگرداند دلکش مقام مرکزي حوزهي به ميبکار از شروع با را فا است موسيقايي مادهي تنها اين کند. تثبيت آن بااليي همسايگان کمک به ديگر بار مل دي ميشود. گرفته بهکار دلکش مقام چهارم نوع بلوکهاي دادن شکل براي که انتهاي در هميشه و است دلکش مقام اختصاصي موسيقايي مواد از يکي بازگشت الگوي رد دوم جملهي يک به است قرار که ميآيد آن اصلي هستهي در ساختهشده جملهاي دگرههاي داراي ما روايتهاي در خاص مل ديک محتواي اين شود. متصل فضا همان است: همي به نزديک و آقاحسينقلي و عبداهلل ميرزا دلکش گوشهي در )ظهور فا موقت ايست تثبيت الگوي مل دي.6..3 4 معروفي(: حسني حاجي و دلکش گوشههاي ره در اما باشد دوبرشي يا تکبرشي ميتواند دلکش مقام اختصاصي الگوي مل دي اين درجهي بر مل ديک نزول تثبيت وظيفهشان که سوم نوع بلوکهاي ساخت براي فقط حال شرب بدنهي ميشود. بهکارگرفته است دلکش مقام مرکزي هستهي در جمله هر از بعد فا الک ر ن از بهسرعت هريک که کوتاه موتيف چند از معموال الگو مل دي اين برشهاي يا درجات به گسترش کمي با ميتوانند موتيفها همين ميشود. تشکيل ميکنند سقوط فا بر نهايي کليشهي به و شوند ظاهر دوباره بايد اوليه موتيفهاي حال هر به اما بروند باالتر
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 130 روايت زير در شوند. متصل ميبرد بهره فا ايست تثبيت براي زيرين ميبکار از اينبار که است: آمده الگو مل دي اين از معروفي موسي تن نوعي نقش ايفاي يعني دلکش مقام اشل در ميبکار درجهي اهميت بهدليل الگو مل دي اين برشهاي بخش تعيينکنندهترين فا ساختاري درجهي براي محسوس فرودي کليشهي اين ميآيد. انتها در که است فا ايست تثبيت فرودي کليشهي همان نياز بدون فا ايست سريع تثبيت بهمنظور و الحاقي بخش يک بهعنوان بهتنهايي ميتواند دوم نوع بلوکهاي که الگوهايي مل دي انواع انتهاي به سوم نوع مستقل بلوکهاي به چون است رفتاري چنين داراي ميرزاعبداهلل از زير مثال شود. افزوده ميدهند شکل را نوع بلوک يک در تطبيقيافته مل دي يک انتهاي به مستقل بهطور فا تثبيت نهايي کليشهي است: شده اضافه دوم معروفي(: دلکش گوشهي و عبداهلل ميرزا فرود گوشهي در )ظهور کرشمه الگوي مل دي.7..3 4 در که است موسيقايي مواد آندسته از کرشمه الگوي مل دي که نيست توضيح به الزم دستگاه و مقام هيچ به متعلق و است شده استفاده بهوفور رديف موقعيتهاي از بسياري نوع بلوکهاي محتواي ميتواند هم دلکش مقام در کرشمه الگوي مل دي نيست. خاصي با موسيقايي برش دو عبداهلل ميرزا را. دوم نوع بلوکهاي محتواي هم و کند تأمين را اول
131 مقام دلكش نگاهي تطبيقي به مفهوم و خصوصيات مقام در موسيقي دستگاهي ايران نقش نوع اول را با استفاده از فقط سه نت اصلي فا س ل و ال روي عروض کرشمه روايت کرده است: موسي معروفي با افزودن درجهي سيبمل به حلقهي اين سه نت و با اندک گسترش همين ايدهي عروضي کرشمهاي مفص لتر با پنج برش عرضه کرده است که در نهايت مانند يک بلوک مل ديک نوع دوم عمل ميکند:..8.3 4 مل دي الگوي تحرير حاجي حسني )ظهور در گوشهي دلکش ميرزا عبداهلل گوشهي فرود آقاحسينقلي و گوشهي حاجي حسني معروفي(: سادهترين شکل اين تحرير در گوشهاي بههمين نام در سير دستگاه سهگاه آمده است. فرمول ساخت اين مل دي الگو اين است که در آغاز تسلسلي از سلولهاي کوچک ويژه بر وزن کلي»ت ن ت ن ن ن ت ن ن ت ن ن ن«بهشکلي که هر کدام يکي از دو درجهي همسايهي انتخاب شده را برجسته کنند در يک برش موسيقايي معرفي ميشود:
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 132 انتقال باالتر درجه يک به پيشوند بدون يا با برش اين از بخشهايي بعدي مرحلهي در ميآيد: پايين پلهپله نظر مورد مقصد به بسته سپس و مييابد ود بين خوبي به ميتوانند که حسني حاجي تحرير گوناگون شکلهاي از بهرهگيري دلکش مقام در موسيقايي مادهي يک بهعنوان کنند ايجاد واکنش و کنش همسايه درجهي ود اين که بهنحوي آنها بسط و تطبيق با زيرا است هوشمندانهاي بسيار انتخاب بهنظر مقام دوم و اول بلوک نوع دو هر باشند فا«و»سل يا سل«و ک رن»ال همسايه درجهي از اول برش سه از بيش چيزي محتوا اين که آن با ميشوند. ساخت قابل بهراحتي دلکش دلکش مقام در گوشه سومين کل نامگذاري نميشود شامل را مذکور گوشهي برش شانزده حاجي تحرير الگوي مل دي اهميت از نشانهاي ميتواند معروفي توسط تحرير اين بهنام است: اينگونه معروفي دومي نوع بلوک حسني حاجي تحرير برش سه شود. تلقي حسني است: ساخته اول نوع مل ديک بلوک يک حسني حاجي مادهي همين از حسينقلي آقا
133 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام روايت(: سه هر در چهارمضراب )گوشهي چهارمضراب الگوي مل دي.9..3 4 پايهي يک تکرارهاي از کلي بهطور که قاجاري چهارمضراب ف رم شخصيت از دلکش مقام در بازگشتهاي و درجات ساير به آن گذارمانند گسترش سپس و خاص درجهاي روي ريتميک اول نوع مل ديک بلوک يک به دادن سازمان براي ميشود ساخته اوليه درجهي به هميشگياش و ل س شاهد روي دلکش روايت سه هر چهارمضرابهاي ريتميک پايههاي است شده استفاده حوزهي در پايه مل ديک نتهاي گذارمانند حرکات با همزمان حتا و است شده طراحي آن بم اکتاو نميشود. قطع هرگز ل س شاهد واخوانگونهي صداي پاييني و بااليي تتراکوردهاي است: زير بهصورت عبداهلل ميرزا روايت ريتميک پايهي است: کرده جابهجا را باال شکل پايهي هر درون موتيفهاي معروفي است: برده بهره تسلسليتر دگرهاي از آقاحسينقلي و حسينقلي آقا و عبداهلل ميرزا فرود گوشهي در )ظهور دلکش مقام مياني فرود الگوي مل دي.10..3 4 معروفي(: حسني حاجي گوشهي و الگوي مل دي اين وظيفهي شد داده شرح دلکش مقام سير معرفي بخش در که همانطور پايين ميشود تشکيل موسيقايي برش شش يا پنج از معموال که دلکش مقام اختصاصي مقام به بازگشت فرايند شروع و ر م دال حوزهي به ل س م دال حوزهي از موسيقي آوردن اب دلکش مياني فرود است. تازهوارد ک ر ن ال بهجاي بکار ال درجهي بازگرداندن با ماهور ل س شاهد کششهاي توالي يا کشش از آن اصلي بدنهي که اوليه موسيقايي برش يک گشايش( مقام به )اشاره ر و ماهور( مقام به )اشاره دو واخوانهاي بهوسيلهي ميتواند که نمونهي مانند ميگيرد آرام فا ايست بر نهايتا و است شده ساخته شود بريده بريده ميشود: شروع زير در ميرزاعبداهلل
53 ماهور موسیقی ی فصلنامه 134 درجه يک به کلي بهطور يکبار ادامه در حال بههر اما شود تکرار ميتواند برش اين مييابد: انتقال باالتر حوزهي به مرحله چند در را خود عيني انتقال با و پلهپله آن نهايي موتيف فقط سپس ميرساند: ر م دال و عبداهلل ميرزا روايتهاي در دلکش مقام گوشهي سومين نامگذاري بيشک بطن در مقام سير مهم الگوي مل دي اين وجود از ناشي فرود بهعنوان آقاحسينقلي ببينيد: حسينقلي آقا بهبيان را الگو مل دي همين آنهاست.
135 ايران دستگاهي موسيقي در مقام خصوصيات و مفهوم به تطبيقي نگاهي دلكش مقام گوشهي و عبداهلل ميرزا فرود گوشهي در )ظهور گشايش مقام حوزهي تحرير الگوي مل دي.11..3 4 معروفي(: حسني حاجي ميکند ظهور سير در زماني است سهبرشي آن شکل خالصهترين که موسيقايي مادهي اين گشايش يعني واسط مقام در اندکي ماهور به قطعي فرود از قبل بخواهد موسيقيدان که تحريرهاي ساير سهمرحلهاي و کلي قاعدهي تابع تحرير اين ساخت طرز بماند. باقي تغييريابنده يا ثابت کوتاه موتيف چند يا يک تسلسل و تکرار است ر م دال حوزهي رد موتيفها همان از دگرههايي باالروندهي حرکات با قله يک ايجاد اول مرحلهي در تحرير اين از معروفي نمونهي مبدأ. سمت به قله از فشرده نزول آخر در و دوم مرحلهي است: زير بهشکل است: اينگونه ساختار همين از ميرزاعبداهلل روايت
فصلنامه ی موسیقی ماهور 53 136.12..3 4 مل دي الگوهاي فرود مياني مقام گشايش )ظهور در گوشهي فرود ميرزا عبداهلل و آقاحسينقلي و گوشهي حاجي حسني معروفي(: نقش م دال اين مل دي الگو پايين آوردن موسيقي از مقام گشايش به مقام ماهور است. فرود مياني مقام گشايش داراي بيش از يک کليشهي مل ديک است. آقاحسينقلي و معروفي براي بيان اين بخش سير دگرههايي از کليشهي پ رکاربردتر فرود مياني مقام گشايش را بهترتيب به شکلهاي زير بهکار بردهاند: در حالي که ميرزا عبداهلل دگرهاي خالصهشده از فرود مياني شکسته/ اصفهان که پيشتر گفتيم را در يک برش و بدون آلتراسيون ميک ر ن بهکار گرفته است:.13..3 4 مل دي الگوي فرودهاي نهايي مقام ماهور )ظهور در گوشهي فرود ميرزا عبداهلل و آقاحسينقلي و گوشهي حاجي حسني معروفي(: همانطور که پيشتر گفته شد سير را ميتوان با بيان جملهاي در مقام ماهور و طبق قواعد