Bitlis Ýli Ýçme Sularýnýn Bazý Mikrobiyolojik ve Fizikokimyasal Özellikleri

Ekoloji 19, 73, 29-38 (2009) Bitlis Ýli Ýçme Sularýnýn Bazý Mikrobiyolojik ve Fizikokimyasal Özellikleri Süleyman ALEMDAR 1*, Tahir KAHRAMAN 2, Sema AÐAOÐLU 1, Mustafa ALÝÞARLI 1 1Yüzüncü Yýl Üniversitesi Veteriner Fakültesi, Besin Hijyeni ve Teknolojisi ABD, 65080 Kampüs, Van-TÜRKÝYE 2Pendik Veteriner Kontrol ve Araþtýrma Enstitüsü, 34890 Pendik, Ýstanbul-TÜRKÝYE *Corresponding author: salemdar@yyu.edu.tr Özet Bu çalýþmada, Bitlis merkez ve ilçelerindeki (Adilcevaz, Ahlât, Güroymak, Hizan ve Tatvan) içme sularýnýn bazý mikrobiyolojik ve fizikokimyasal niteliði araþtýrýlmýþtýr. Ýlkbahar ve sonbahar mevsimlerinde bölgedeki depo ve musluk sularýndan alýnan toplam 164 örnek materyal olarak kullanýlmýþtýr. Genel canlý sayýmýnda dökme plak yöntemi; enterokok, koliform, E. coli ve sülfit indirgeyen anaerob'larýn aranmasýnda membran filtrasyon yöntemi ve fizikokimyasal analizlerde ise standart metotlar kullanýlmýþtýr. Örneklerde belirlenen fizikokimyasal veriler standart deðerlere uygun bulunmuþtur. Ancak, mikrobiyolojik analizler sonucunda %30'u enterokok, %12'si koliform, %24'ü sülfit indirgeyen anaerob'lar ve %8'i E. coli yönünden standartlarda bildirilen kriterlere uygunluk göstermemiþtir. Ýncelenen örneklerde ortalama ph, Na ve Mg düzeyleri ile E. coli dýþýnda tüm bakterilerin pozitiflik oraný sonbahar mevsiminde daha yüksek bulunmuþtur. Yerleþim yerlerinin genel canlý, koliform ve E. coli sayýsý üzerine etkisinin önemsiz (p>0.05), ancak diðer tüm deðiþkenler üzerine etkisinin önemli (p<0.05) olduðu tespit edilmiþtir. Anahtar Kelimeler: Bitlis, fizikokimyasal, mikrobiyolojik, su kirliliði Some Microbiological and Physicochemical Properties of Drinking Water in Bitlis District Abstract In the present study, microbiological and physicochemical qualities of drinking water obtained from the city of Bitlis and its provinces (Adilcevaz, Ahlât, Güroymak, Hizan and Tatvan) were studied. A total of 164 water samples, collected from tank and tap waters in spring and autumn, were used as material. Aerobic plate counts were carried out by pour plate technique. While membrane filtration method was used for the counts of enterococcus, coliform, E. coli and sulphite reducing anaerobic bacteria and standard methods were recruited for physicochemical analysis. The results of physicochemical analysis of water samples were found to be in conformity with the standard regulations. Microbiological results of water, however, did not comply with required standards since the findings showed 30% enterococci, 12% coliform, 24% sulphite reducing anaerobic and 8% E. coli. The mean values of ph, Na and Mg, and presence of bacteria except E. coli were higher in autumn than spring. Effect of residential areas on aerobic plate count, coliform and E. coli were found to be insignificant (p>0.05), the effects on all other variables were found to be significant (p<0.05). Keywords: Bitlis, microbiological, physicochemical, water pollution Alemdar S, Kahraman T, Aðaoðlu S, Aliþarlý M (2009) Bitlis Ýli Ýçme Sularýnýn Bazý Mikrobiyolojik ve Fizikokimyasal Özellikleri. Ekoloji 19, 73, 29-38. GÝRÝÞ Su; insan hayatý için olduðu kadar tabiat ve diðer canlýlar için de en temel ihtiyaçtýr (Tuncay 1994). Yeryüzünün büyük bir bölümü sularla kaplý olmasýna raðmen, sadece %2.53'ü tatlý sudur. Bu sularýn da 2/3'si buzul ya da daimi kar örtüsü þeklindedir. Hâlihazýrda dünya nüfusunun üçte biri önemli derecede su sýkýntýsý çekmekte, 2025 yýlýna kadar bu oranýn, özellikle kalkýnmakta olan ülkelerde daha üst sýnýrlara yükselmesi beklenmektedir (Anonymous 2003b). Su kirliliði; genel anlamda insan etkileri sonucunda kullanýmý kýsýtlayan ya da engelleyen ve ekolojik dengeleri bozan kalite deðiþimleri þeklinde tanýmlanmaktadýr (Munsuz ve Ünver 1995). Geliþen dünyada tüm hastalýklarýn yaklaþýk %80'inin güvenilir su ve temizlik koþullarýnýn yetersizliðinden kaynaklandýðý tahmin edilmektedir. Her yýl yarýdan fazlasýný çocuklarýn oluþturduðu 5 milyondan fazla kiþi, su kirliliðine baðlý olarak hayatýný kaybetmektedir (Anonymous 2007). Dünya Saðlýk Örgütü (WHO), Çevre Koruma Geliþ: 26.02.2009 / Kabul: 07.09.2009 No: 73, 2009 29

Ekoloji Ajansý (EPA) ve Avrupa Birliði (AB) gibi uluslararasý kuruluþlarca içme ve kullanma sularý ile ilgili belirlenen standartlar birçok ülke tarafýndan kabul edilmiþtir. Ülkemizde de yapýlan son deðiþikliklerle içme sularý ile ilgili standart ve yönetmelikler, bu kuruluþlarla uyumlu hale getirilmiþtir. Ulusal (Anonymous 2005, Anonymous 2006) ve uluslararasý standartlar (Anonymous 1998, Anonymous 2003, Anonymous 2006b)'da içme sularýna ait bazý parametreler Tablo 1'de verilmiþtir. Son zamanlarda büyük þehirlerimizdeki þebeke sularý, mikrobiyolojik kaliteleri yaný sýra fizikokimyasal özellikleri yönünden de sorgulanýr olmuþtur. Saðlýk Bakanlýðý verilerine göre; ülke genelinde il merkezlerinden alýnan þebeke sularýnýn %17'si, kaynak sularýnýn %31.4'ü; ilçelerden alýnan þebeke sularýnýn %36.6'sý, kaynak sularýnýn ise %36.3'ü standartlara uygunluk göstermemiþtir (Anonymous 2004). Ayrýca, deðiþik bölgelerdeki su kaynaklarýnýn hijyenik kalitesinin incelendiði çalýþmalarda (Kývanç ve ark. 1996, Arýsoy ve ark. 1999, Keven 2002), örneklerin birçoðu standartlara uygun bulunmamýþtýr. Bu çalýþmada, Bitlis bölgesi içme sularý bazý mikrobiyolojik ve fizikokimyasal parametreler yönünden incelenerek verilerin ulusal ve uluslararasý standartlara uygunluðu araþtýrýlmýþtýr. MATERYAL VE METOT Bitlis ili merkez ve ilçelerindeki (Adilcevaz, Ahlât, Güroymak, Hizan ve Tatvan) depo ve musluk sularýndan alýnan toplam 164 örnek, çalýþma materyali olarak kullanýlmýþtýr (Tablo 2). Su örnekleri, Kasým 2006 ve Mayýs 2007 dönemlerinde periyodik olarak toplanmýþ ve soðuk zincirde laboratuara getirilerek ayný gün analizlere baþlanmýþtýr. Örnekler, analizler sonuçlanýncaya kadar +4 C'de muhafaza edilmiþtir. Mikrobiyolojik Analizler Aerob genel canlý (mezofil ve psikrofil) sayýmýnda, dökme plak; enterokok, koliform, Escherichia coli ve sülfit indirgeyen anaerob'larýn (Clostridia) sayýmýnda ise membran filtrasyon yöntemi uygulanmýþtýr (Lee and Cole 1994). Sülfit indirgeyen anaerob'lar için 100 ml su 75 C'de 15 dak. ýsýtýlýp, hýzlý bir þekilde soðutulduktan sonra, enterokok, koliform ve E. coli için 100 ml su direkt membran filtreden süzülmüþtür. Genel canlý sayýsý Plate Count Agar (Oxoid CM325)'da belirlenmiþtir. Plaklar 37 C'de 2 gün (mezofil) ve 22 C'de 3-4 gün (psikrofil) inkübe edilerek, geliþen koloniler Alemdar ve ark. sayýlmýþtýr. Enterokok sayýmýnda Slanetz and Bartley Medium (Oxoid CM377) kullanýlmýþtýr. Plaklar 37 C'de 24-48 saat inkübe edildikten sonra, 1-2 mm'den büyük, pembe-kýrmýzý, kahverengi koloniler enterokok olarak deðerlendirilmiþtir. Koliform bakteriler için Violet Red Bile Agar (Oxoid CM107)'a ekim yapýlmýþtýr. Plaklar 37 C'de 24-48 saat inkübe edilerek, koyu kýrmýzý, oksidaz (-) koloniler deðerlendirilmiþtir. E. coli tespitinde VRBA'da üreyen tipik kolonilerden E. coli Fluorocult ECD-Agar (Merck 1.04038)'a çizim yapýlmýþ ve þüpheli kolonilere IMVIC testleri uygulanmýþtýr. Sülfit indirgeyen anaerob'larýn aranmasýnda Tryptose Sülfit Cycloserin Agar (Oxoid CM587) kullanýlmýþtýr. Plaklar 37 C'de 24-48 saat inkübe edildikten sonra geliþen siyah koloniler sayýlarak deðerlendirilmiþtir. Fizikokimyasal Analizler Su sýcaklýðý termometrik, ph deðeri elektrometrik olarak örnek alým noktalarýnda; klorür (Cl) ve sülfat (SO 4 ) düzeyleri spektrofotometrik; sodyum (Na), kalsiyum (Ca) ve magnezyum (Mg) düzeyleri ise atomik absorpsiyon spektrofotometrik yöntemle belirlenmiþtir (Anonymous 1995, Anonymous 2000). Ýstatistiksel Analizler Çalýþmada elde edilen veriler üç yönlü varyans analizi ile deðerlendirilmiþtir. Grup ortalamalarý arasýndaki farklýlýklarýn önemliliðini belirlemek için Duncan testi kullanýlmýþtýr. Ýstatistiksel analizler, SAS paket programýnda yapýlmýþtýr (Anonymous 1998). BULGULAR Bitlis ili içme sularýnda bazý hijyen indeksi bakterilerin bulunma düzeylerine göre oranlarý ve sayýsal daðýlýmlarý Tablo 3, fizikokimyasal analiz sonuçlarýnýn ortalama, minimum ve maksimum deðerleri Tablo 4 ve fizikokimyasal analiz sonuçlarýnýn kaynaklara göre daðýlýmlarý Tablo 5'te verilmiþtir. Mikrobiyolojik Bulgular Bitlis merkezdeki musluk sularýnýn %14'ünde enterokok, %7'sinde koliform ve %7'sinde E. coli'nin sayýsal daðýlýmý 501-5000/100 ml aralýðýnda belirlenmiþtir. Merkez, Ahlât, Hizan ve Tatvan ilçelerindeki musluk sularýnýn sýrasýyla %7, %6, %10 ve %3'ünde aerob mezofil bakteri daðýlýmý; merkez, Adilcevaz, Güroymak, Hizan ve Tatvan ilçelerindeki musluk sularýnýn sýrasýyla %7, %17, %8, %10 ve %3'ünde, Adilcevaz ve Tatvan ilçelerindeki depo 30 No: 73, 2009

Bitlis Ýli Ýçme Sularýnýn Bazý Mikrobiyolojik ve Fizikokimyasal... Ekoloji Tablo 1. Ýçme sularýna ait standartlarýn bazý parametreler yönünden karþýlaþtýrýlmasý. *Ýnsani tüketim amaçlý sular hakkýnda yönetmelik. Tablo 2. Örnek alýnan kaynaklarýn merkez ve ilçelere göre daðýlýmý. sularýnýn ise sýrasýyla %29 ve %9'unda psikrofil daðýlýmý 101-500/ml aralýðýnda saptanmýþtýr (Tablo 3). Fizikokimyasal Bulgular Örneklerde ortalama sýcaklýk düzeyi 11.35±0.24 C, ph deðeri 7.41±0.06 olarak belirlenmiþtir. Sodyum düzeyi Ahlât ilçesi sularýnda daha yüksek (13.43±0.17 mg/l) bulunmuþ en düþük deðer merkez (2.35±0.27 mg/l) ve Hizan (0.90±0.08 mg/l) ilçesinden alýnan örneklerde belirlenmiþtir. En yüksek Ca düzeyi (20.21±0.65 mg/l) Hizan ilçesi içme sularýnda belirlenmiþ, en düþük deðer (17.16±0.28 mg/l) Güroymak ilçesinden alýnan örneklerde saptanmýþtýr. Magnezyum düzeyi Güroymak ilçesindeki içme suyu örneklerinde düþük (3.81±0.04 mg/l) bulunmuþtur. En yüksek Mg deðeri (8.06±0.17 mg/l) Adilcevaz ilçesindeki içme sularýnda tespit edilmiþtir. Klorür düzeyi Ahlât ilçesindeki içme sularýnda en yüksek (12.21±0.52 mg/l) bulunmuþ, en düþük Cl deðeri (2.14±0.32 mg/l) Hizan ilçesinden alýnan örneklerde tespit edilmiþtir. Sülfat yönünden en yüksek deðer (14.77±2.96 mg/l) ise Tatvan ilçesi içme sularýnda belirlenmiþtir (Tablo 4). Ýncelenen örneklerde ortalama ph, Na ve Mg düzeyleri ile E. coli dýþýnda tüm bakterilerin pozitiflik oraný sonbahar mevsiminde daha yüksek bulunmuþtur. TARTIÞMA Su ile bulaþmasý muhtemel hastalýklar, geliþmiþ ve geliþmekte olan ülkelerin sorunu olmaya devam etmektedir. Fiziksel, kimyasal ya da biyolojik olarak kirlenmiþ sularla ilgili saðlýk problemlerinin önemli bir kýsmýný bakteriyel bulaþmalar oluþturmaktadýr (Anonymous 2007). Sularýn bakteriyolojik kalitesi, indikatör ya da hijyen indeksi mikroorganizmalarca belirlenmektedir. Bu amaçla sularda baþta koliform, fekal koliform ve E. coli olmak üzere genel canlý sayýsý, enterokok ve sülfit indirgeyen anaerob'lar aranmaktadýr. Bu bakterilerin sudaki varlýðý, direkt ya da indirekt yolla bir fekal bulaþmayla birlikte patojenlerin de bulunma olasýlýðýný ve hijyenik kalitenin yetersizliðini ifade etmektedir (Anonymous 2006b). Toplam aerob bakteri sayýsý, su analizlerinde hijyen indeksi olarak yaygýn þekilde kullanýlmaktadýr. Bu bakterilerin yoðunluðu, suyun hijyenik kalitesi yaný sýra patojenlerin bulunma No: 73, 2009 31

Ekoloji Alemdar ve ark. Tablo 3. Bitlis ili içme sularýnda bazý hijyen indeksi bakterilerin bulunma düzeylerine göre oranlarý (%) ve sayýsal daðýlýmlarý (n 1 ). n: Örnek sayýsý n 1 : n içindeki pozitif örnek sayýsý; -: n içinde tespit edilemedi. 32 No: 73, 2009

Bitlis Ýli Ýçme Sularýnýn Bazý Mikrobiyolojik ve Fizikokimyasal... Ekoloji Tablo 4. Bitlis ili içme sularýnýn bazý fizikokimyasal analiz sonuçlarýnýn ortalama, minimum ve maksimum deðerleri. Ayný sütun içerisinde farklý harfler ile gösterilenler arasý istatistiksel fark önemli (p<0.05) bulunmuþtur. Tablo 5. Bitlis ili içme sularýnýn bazý fizikokimyasal analiz sonuçlarýnýn kaynaklara (depo ve musluk) göre daðýlýmý. olasýlýðýný da deðerlendirmede yardýmcý olmaktadýr (Demirer 1992). Bitlis ili içme sularýnda aerob mezofil ve psikrofil genel canlý oranlarý sýrasýyla %66 (108/164) ve %54 (88/164) olarak saptanmýþtýr (Tablo 3). Ahlât (ilkbahar), Güroymak (2 mevsim) ve Hizan (ilkbahar) ilçelerinden alýnan depo sularýnda aerob mezofil bakteri tespit edilememiþtir. Ahlât ilçesindeki depo sularý (ilkbahar) ile Güroymak ve Tatvan ilçelerindeki depo ve musluk sularýnda (2 mevsim) psikrofil bakteri izole edilememiþtir. Nitekim yerleþim yerleri ve mevsimin psikrofil bakteriler üzerine etkisinin önemli (p<0.05) olduðu, aerob mezofil canlý sayýsý üzerine ise bir etkisinin olmadýðý (p>0.05) belirlenmiþtir. Ülkemizde farklý yýllarda yapýlan çalýþmalarda (Yalçýn ve ark. 1988, Patýr ve ark. 1992, Sönmez 1992, Keven 2002); içme sularýnýn %10-57'si, içmekullanma sularýnýn %4-26'sý, kaynak sularýnýn ise %36'sý genel canlý sayýsý yönünden standartlara No: 73, 2009 33

Ekoloji Alemdar ve ark. uygun bulunmamýþtýr. Aliþarlý ve ark. (2007) Van merkez ve ilçelerinde yürüttükleri çalýþmada, depo sularýnýn tamamýnýn aerob mezofil (merkez) ve psikrofil (merkez ve ilçe) genel canlý sayýsý yönünden, ilçe depo sularýnýn ise %85'inin aerob mezofil genel canlý sayýsý yönünden standartlara uygun bulunduðunu bildirmiþlerdir. Ayný çalýþmada, aerob psikrofil genel canlý sayýsý hem merkez hem de ilçe musluk sularýnda yaklaþýk %94, mezofil genel canlý sayýsý ise merkez musluk sularýnda %86 ve ilçe musluk sularýnda %68 oranýnda standartlara uygun bulunmuþtur. Yürütülen bu çalýþmada da, genel canlý sayýsý yönünden musluk sularýnýn yaklaþýk %94'ü, depo sularýnýn %98-100'ü standartlara uygun bulunmuþtur. Bu çalýþmada, incelenen örneklerde koliform bakterilerin pozitiflik oraný %12 (19/164) olarak belirlenmiþ, en yüksek bulunma oraný %24 (7/29) ile Tatvan ilçesindeki musluk sularýnda tespit edilmiþtir (Tablo 3). Bitlis merkez ve Güroymak ilçesi depo sularý ile Ahlât ilçesi musluk sularýnda koliform bakteri izole edilememiþtir. Ýstatistiksel deðerlendirmede de yerleþim yerleri, kaynak ve mevsimin koliform bakteriler üzerine etkisinin önemsiz (p>0.05) olduðu tespit edilmiþtir. Yapýlan çalýþmalarda koliform oraný; içme sularýnda %59.5-88 (Kývanç ve ark. 1996, Türkyýlmaz ve Kaya 2003, Avcý ve ark. 2006, Aliþarlý ve ark. 2007), içme-kullanma sularýnda %5.68-80.2 (Coþkun ve ark. 1990, Gündüz ve ark. 2006), kaynak sularýnda %11.6-64 (Yücel ve Kurdal 1988, Patýr ve ark. 1992), þebeke sularýnda ise %16.9-57.1 (Alim 1995, Arýsoy ve ark. 1999, Ceylan ve ark. 2008) olarak tespit edilmiþtir. Bitlis ili içme sularýnda tespit edilen koliform bakteri oraný, bu araþtýrmacýlarýn içme sularýnda belirledikleri deðerden farklý bulunmuþtur. Bu durum, uygulanan farklý klorlama programlarýndan oluþabileceði gibi bölgeler arasý mevsimsel sýcaklýk deðiþiminden de kaynaklanmýþ olabilir. Nitekim örneklerin ortalama sýcaklýk düzeyi 11.35±0.24 C olarak diðer çalýþmalardan (Yýlmaz 2004, Aðaoðlu ve ark. 2007) daha düþük düzeyde belirlenmiþtir. Araþtýrma bulgularýna göre; Adilcevaz, Hizan ve Tatvan ilçelerindeki depo ve musluk sularýnýn sýrasýyla %14 ve %12, %17 ve %10, %18 ve %24'ü; merkez ve Güroymak ilçelerindeki musluk sularýnýn sýrasýyla %10 ve %8'i, Ahlât ilçesindeki depo sularýnýn ise %17'si koliform bakteriler yönünden 34 ulusal (Anonymous 2005, Anonymous 2006) ve uluslararasý standartlar (Anonymous 1998, Anonymous 2003, Anonymous 2006b)'a uygun bulunmamýþtýr. Ýncelenen örneklerde koliform bakterilerin tespit edilmesi genel bir bulaþmanýn olduðunu göstermektedir. Enterobacteriaceae familyasýnda yer alan E. coli, insan ve sýcakkanlý hayvanlarýn baðýrsak florasýnda doðal olarak bulunur. Bazý türleri patojen özellik taþýr. Patojen olan türler insanlarda gastroenterit ve çeþitli hastalýklara neden olur. E. coli enfeksiyonlarýndan korunmada hijyen kurallarýnýn uygulanmasý oldukça önemlidir (Anonymous 2006b). Ýncelenen örneklerde E. coli'nin pozitiflik oraný %8 (13/164) olarak saptanmýþtýr (Tablo 3). Ahlât ve Güroymak ilçelerinden alýnan örneklerde (depo, musluk) E. coli tespit edilmemiþtir. Tatvan ilçesi sularýnda E. coli oraný daha yüksek (%15) bulunmuþtur (Tablo 3). Yerleþim yerleri, kaynak ve mevsimin E. coli üzerine etkisinin önemsiz (p>0.05) olduðu tespit edilmiþtir. Türkiye'de yapýlan çalýþmalarda (Uçar 1990, Kývanç ve ark. 1996, Keven 2002, Türkyýlmaz ve Kaya 2003), içme sularýnda E. coli oraný %25-88 arasýnda saptanmýþtýr. Ceylan ve ark. (2008) depo sularýnda bu bakteriyi %2.5 oranýnda tespit ettiklerini bildirmiþlerdir. Bitlis ili içme sularýnda belirlenen E. coli oraný bu araþtýrma bulgularýndan farklýlýk göstermiþtir. Analiz sonuçlarýna göre; merkezdeki musluk sularýnýn %7'si, Adilcevaz, Hizan ve Tatvan ilçelerindeki depo ve musluk sularýnýn ise sýrasýyla %14 ve %12, %17 ve %10, %18 ve %13'ü E. coli yönünden ulusal (Anonymous 2005, Anonymous 2006) ve uluslararasý standartlar (Anonymous 1998, Anonymous 2006b)'a uygun bulunmamýþtýr. Örneklerde E. coli tespit edilmesi, fekal bulaþmayý göstermesi açýsýndan önemli bir bulgu olarak dikkate alýnmýþtýr. Çalýþmalar arasýnda bulunan bu farklýlýklarýn olasý sebepleri olarak suyun elde edildiði kaynak, uygulanan arýtma ve klorlama teknikleri ile þehirlerin su ve kanalizasyon alt yapýlarý sayýlabilir. Ýncelenen içme suyu örneklerinde enterokok oraný %30 (49/164) olarak belirlenmiþtir. Güroymak ilçesinden alýnan depo ve musluk sularýnda enterokok tespit edilmemiþtir (Tablo 3). Ayrýca yerleþim yerlerinin enterokok sayýsý üzerine olan etkisi, istatistiksel olarak önemli (p<0.05) bulunmuþtur. No: 73, 2009

Bitlis Ýli Ýçme Sularýnýn Bazý Mikrobiyolojik ve Fizikokimyasal... Ekoloji Yapýlan çalýþmalarda (Yalçýn ve ark. 1988, Patýr ve ark.1992, Kývanç ve ark. 1996, Aliþarlý ve ark. 2007) enterokok oraný içme-kullanma sularýnda %11-88, kaynak sularýnda %44, depo sularýnda %43, musluk sularýnda ise %3-49 olarak belirlenmiþtir. Bilgel ve ark. (1985) inceledikleri örneklerde (kaynak, depo, þebeke) fekal koliform oranýný %54.4, Arýsoy ve ark. (2004) %11.9 (þebeke) olarak saptamýþlardýr. Bitlis ili içme sularýnda belirlenen veriler bu araþtýrma sonuçlarýndan farklý bulunmuþtur. Bulgular yerleþim yerlerine göre deðerlendirildiðinde; merkez, Adilcevaz, Ahlât, Hizan ve Tatvan ilçelerinden alýnan depo ve musluk sularýnýn sýrasýyla %23 ve %52, %43 ve %29, %33 ve %19, %33 ve %70, %36 ve %20'si enterokok yönünden standartlar (Anonymous 1998, Anonymous 2005, Anonymous 2006)'da bildirilen kriterlere uygunluk göstermemiþtir. Örneklerde sülfit indirgeyen anaerob'larýn pozitiflik oraný %24 (39/164) olarak saptanmýþtýr. Bu oran merkez depo sularýnda %31 (4/13), musluk sularýnda %52 (15/29), ilçe depo ve musluk sularýnda ise %25 (10/40) oranýnda belirlenmiþtir. Güroymak ilçesinden alýnan tüm örneklerde bu bakterilere rastlanmamýþtýr (Tablo 3). Yerleþim yerlerinin sülfit indirgeyen anaerob'lar üzerine etkisinin önemli (p<0.05) olduðu tespit edilmiþtir. Aliþarlý ve ark. (2007), inceledikleri depo ve musluk sularýnda sülfit indirgeyen anaerob oranýný sýrasýyla %10 ve %13 olarak saptamýþlardýr. Bitlis ili merkez ve ilçelerindeki depo ve musluk sularýnda belirlenen veriler, bu araþtýrma sonuçlarýndan farklý bulunmuþtur. Analiz sonuçlarýna göre; merkez, Adilcevaz, Ahlât, Hizan ve Tatvan ilçelerindeki depo ve musluk sularýnýn sýrasýyla %31 ve %52, %29 ve %12, %67 ve %12, %17 ve %30, %27 ve %10'u sülfit indirgeyen anaerob'lar yönünden standartlar (Anonymous 1998, Anonymous 2005, Anonymous 2006)'a uygun bulunmamýþtýr. Bu durum, hatalý klorlama uygulamalarý ile olabileceði gibi dýþarýdan þebekeye olabilecek bulaþmalardan da kaynaklanmýþ olabilir. Sýcaklýk, içme amaçlý kullanýlan sularda önemli bir kalite özelliðidir. Ýçme sularýnda en uygun sýcaklýk 7-14 C'dir. Aþýrý soðuk ya da sýcaklýðý 20 C üzerinde olan sular, saðlýk açýsýndan uygun deðildir. Ýnce taneli toprak katmanlarýndan süzülen ve derinden gelen kaynak sularýnýn sýcaklýðý, dýþ atmosferden etkilenmediði için genelde sabittir. Bu özellikteki sular, hijyenik yönden içilebilir niteliktedir (Demirer 1992). Bu çalýþmada, örneklerde ortalama sýcaklýk düzeyi 11.35±0.24 C olarak saptanmýþtýr (Tablo 4). Ýlkbahar mevsiminde en yüksek ortalama deðer, Güroymak ilçesindeki musluk sularý ile Hizan ilçesinden alýnan örneklerde tespit edilmiþtir. Nitekim yerleþim yerleri, kaynak ve mevsimin sýcaklýk üzerine olan etkisinin önemli (p<0.05) olduðu saptanmýþtýr. Aðaoðlu ve ark. (2007), Van ili depo ve musluk sularýnda sýcaklýk düzeyini sýrasýyla 12.93 ve 16.87 C olarak tespit etmiþlerdir. Yýlmaz (2004), incelediði baraj suyunda bu deðeri 20.7 C olarak belirlemiþtir. Bitlis ili içme sularýnda saptanan ortalama sýcaklýk düzeyi bu araþtýrma bulgularýyla benzerlik göstermemiþtir. Suyun ph'sý, içerisinde erimiþ halde bulunan CO 3, HCO 3 ve serbest CO 2 miktarýna baðlýdýr. Topraðýn yapýsý, endüstriyel atýklar, drenaj sularý ve fitoplanktonlar sularda ph deðiþimine neden olan unsurlardýr. Sularda kimyasal reaksiyonlar ve biyolojik yaþam için ph önemli bir faktördür. Ayrýca, bazý bileþiklerin (amonyak, siyanür ve sülfür gibi) ve metal iyonlarýnýn zehirliliði üzerinde etkilidir (Munsuz ve Ünver 1995). Bu çalýþmada, incelenen örneklerde ortalama ph deðeri 7.41±0.06 olarak belirlenmiþtir (Tablo 4). Yerleþim yerleri ve mevsimin ph üzerine etkisinin önemli (p<0.05) olduðu tespit edilmiþtir. Ülkemizde yapýlan çalýþmalarda ph deðeri; içme-kullanma sularýnda 6.95-8.48 (Yalçýn ve ark. 1988), içme sularýnda 6.0-7.7 (Patýr ve ark. 1992, Keven 2002, Aðaoðlu ve ark. 2007), kaynak sularýnda ise 6.5-8.2 (Sönmez 1992) arasýnda saptanmýþtýr. Bitlis ili içme sularýnda tespit edilen ortalama ph deðeri, bu çalýþmalarda içme sularý için bildirilen deðerlere benzer bulunmuþtur. Yürütülen çalýþmada belirlenen ph deðerleri ulusal (Anonymous 2005, Anonymous 2006) ve uluslararasý standartlar (Anonymous 1998, Anonymous 2003, Anonymous 2006b)'a uygun bulunmuþtur. Sodyum, kalsiyum, magnezyum ve klorür doðal sularda deðiþen miktarlarda bulunabilen makro minerallerdir. Sodyum, sularda CO 3, HCO 3, SO 4 ve daha çok Cl þeklinde bulunur. Endüstri atýk sularý fazla miktarda Na içerir. Kalsiyum; yaðmur, yeraltý ve yüzey sularýnýn kireç taþlarýný çözmesi ve topraktan yýkanmayla sulara karýþýr. Fazla miktarda Ca içeren sular içme amaçlý ve endüstriyel kullanýma uygun deðildir. Magnezyum; akarsu, No: 73, 2009 35

Ekoloji Alemdar ve ark. yaðmur ve yeraltý sularýnýn kireç taþlarý ve dolomitleri çözmesiyle su ortamýna karýþýr. Suda fazla miktarda (>0.1 mg/l) bulunmasý lezzet, deðiþimine neden olur ve laksatif etkilidir. Bu özellikteki sular, içme amaçlý kullanýma elveriþli deðildir. Klorür, doðal sularda bulunabilen bir elementtir. Kentsel atýk sular ve topraktan drenaj sularý ile su kaynaklarýna karýþýr. Deniz ve kaya tuzu yataklarýna yakýn sularda Cl düzeyi yüksektir. Topraðýn yapýsý, sun'i gübreler, endüstri atýk sularý, hayvan atýklarý, kanalizasyon ve bazý besin iþleme endüstri atýklarý sularda Cl düzeyini etkiler. Suda CaCl 2 miktarýnýn artmasý, kanalizasyon sularýyla bulaþma þüphesini uyandýrýr. Klorür düzeyi yüksek sular, hijyenik açýdan evsel ve endüstriyel kullanýma uygun deðildir. Sülfat sularda tad, koku, sertlik ve korozyon problemlerine neden olur. Kükürtlü organik atýklarýn oksidasyonu, sun'i gübreler ve tarýmsal ilaç olarak kullanýlan kükürtlü bileþikler sudaki SO 4 düzeyini etkiler (Tuncay 1994, Balkaya ve Açýkgöz 2004). Bu çalýþmada, Bitlis ili içme sularýnda Na, Ca, Mg, Cl ve SO 4 ortalama deðerleri sýrasýyla 6.60±0.37, 18.42±0.24, 6.14±0.14, 8.04±0.46 ve 8.12±0.99 mg/l olarak saptanmýþtýr (Tablo 4). Sodyum düzeyi Ahlât ilçesindeki depo (13.71±0.07 mg/l) ve musluk (13.32±0.23 mg/l) sularýnda daha yüksek bulunmuþ (Tablo 5), en düþük deðer merkez (2.35±0.27 mg/l) ve Hizan (0.90±0.08 mg/l) ilçesinden alýnan örneklerde belirlenmiþtir (Tablo 4). En yüksek Ca deðeri (20.21±0.65 mg/l) Hizan ilçesi içme sularýnda, en düþük deðer (17.16±0.28 mg/l) Güroymak ilçesinden alýnan örneklerde saptanmýþtýr (Tablo 4). Magnezyum düzeyi Güroymak ilçesindeki depo (3.81±0.03 mg/l) ve musluk (3.82±0.06 mg/l) sularýnda düþük bulunmuþtur (Tablo 5). En yüksek deðer Adilcevaz ilçesindeki depo (8.27±0.05 mg/l) ve musluk (7.98±0.23 mg/l) sularýnda tespit edilmiþtir. Klorür düzeyi Ahlât ilçesi depo (12.57±0.91 mg/l) ve musluk (12.08±0.64 mg/l) sularýnda daha yüksek bulunmuþtur (Tablo 5). En düþük Cl deðeri (2.14±0.32 mg/l) Hizan ilçesi içme sularýnda tespit edilmiþtir. Sülfat yönünden en yüksek deðer (14.77±2.96 mg/l) Tatvan ilçesinden alýnan örneklerde belirlenmiþtir (Tablo 4). Nitekim yerleþim yerlerinin Na, Ca, Mg, Cl ve SO 4 deðerleri üzerine etkisi önemli (p<0.05) bulunmuþtur. Yýlmaz (2004), içme-sulama amaçlý kullanýlan baraj suyunda Ca, Mg, Cl ve SO 4 düzeylerini 36 sýrasýyla 79.4, 47.6, 1.2 ve 66.2 mg/l olarak tespit etmiþtir. Aðaoðlu ve ark. (2007), Van il merkezindeki depo ve musluk sularýnda ortalama Na, Ca, Mg, Cl ve SO 4 deðerlerini sýrasýyla 1.32 ve 1.69, 10.91 ve 11.11, 9.75 ve 10.80, 18.47 ve 21.28, 15.75 ve 21.06 mg/l olarak saptamýþlardýr. Bitlis merkez ve ilçelerindeki içme sularýnda belirlenen element düzeyleri yapýlan araþtýrma sonuçlarýyla benzerlik göstermemiþtir. Çalýþmalar arasýndaki bu farklýlýk, coðrafik yapý ve topraðýn mineral yapýsýndan kaynaklanmýþ olabilir. SONUÇ Araþtýrma bulgularýna göre; Bitlis ili içme sularýnda belirlenen ortalama ph, sýcaklýk, Na, Ca, Mg, Cl ve SO 4 düzeyleri ulusal (Anonymous 2005, Anonymous 2006) ve uluslararasý standartlar (Anonymous 1998, Anonymous 2003, Anonymous 2006b)'da bildirilen limit deðerleri aþmamýþtýr. Örneklerde, incelenen fizikokimyasal parametreler yönünden kirlilik durumu söz konusu deðildir. Ancak mikrobiyolojik analizler sonucunda, %30'u enterokok, %12'si koliform, %24'ü sülfit indirgeyen anaerob'lar ve %8'i E. coli yönünden ulusal ve uluslararasý standart deðerlere uygun bulunmamýþtýr. Ýncelenen depo ve musluk sularýnda fekal kirlilik indikatörü mikroorganizmalarýn tespit edilmesi, olasý bir kontaminasyon durumunu ve muhtemelen klorlama iþlemlerinin düzenli ve tekniðine uygun yapýlmadýðýný düþündürmektedir. Ayrýca merkez ve ilçelerde kanalizasyon sistemi ve su daðýtým þebekesi gibi alt yapý sorunlarý çözülememiþtir (Anonymous 2008). Dýþarýdan þebekeye olabilecek bulaþmalarýn önlenmesi için boru baðlantýlarýnýn sýzdýrmaz özellikte yapýlmasý, suyun þehrin her yerine eþit ve ayný basýnçta verilmesi, su kesintilerinin mümkün olduðunca azaltýlmasý gerekmektedir. Araþtýrma sonuçlarý ve yukarýda açýklanan faktörler dikkate alýndýðýnda; merkez ve ilçelerdeki su kaynaklarýnýn sürekli olarak izlenmesi, yönetim planlarýnýn yapýlmasý, tespit edilen problemlerin çözümü veya en aza indirilmesi konusunda ilgili kurum ve kuruluþlar tarafýndan ortak çalýþmalarýn yürütülmesi, kalite kontrol ve klorlama iþlemlerinin rutin olarak yapýlmasý halk saðlýðý açýsýndan önemli bulunmuþtur. TEÞEKKÜR Bu araþtýrmaya maddi destek saðlayan YYÜ Bilimsel Araþtýrma Projeleri Baþkanlýðýna teþekkür ederiz (Proje No: 2006-MYO-B032). No: 73, 2009

Bitlis Ýli Ýçme Sularýnýn Bazý Mikrobiyolojik ve Fizikokimyasal... Ekoloji KAYNAKLAR Aðaoðlu S, Alemdar S, Aliþarlý M, Dede S (2007) Van bölgesi su kaynaklarýnýn fiziko-kimyasal kalitesi. Veteriner Bilimleri Dergisi 21, 2, 25-39. Alim A (1995) Sivas il ve ilçe merkezlerinde içme sularýnýn bakteriyolojik analizi. Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Saðlýk Bilimleri Enstitüsü, Kayseri. Aliþarlý M, Aðaoðlu S, Alemdar S (2007) Van bölgesi sularýnýn mikrobiyolojik kalitesinin halk saðlýðý yönünden deðerlendirilmesi. Yüzüncü Yýl Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 18, 1, 66-77. Anonymous (1995) Standard Methods for the Examination of Water and Wastewater. 19th Ed., APHA, AWWA, WPCF, Washington. Anonymous (1998) EEC Directive, Directive on the Quality of Water Intended for Human Consumption (98/83/EC), Official Journal of European Communities, No L330/32 (November 1998) Commission of the European Communities, Brussels. Anonymous (1998) SAS User's Guide Statistics. Carry NC (ed.), SAS Institue Inc, USA. Anonymous (2000) Official Methods of Analysis of AOAC International. 17th Ed., Horwitz W (ed.), AOAC International, Gaithersburg, USA. Anonymous (2003) National Primary Drinking Water Standards. EPA 816-F-03-016, Washington DC, US Environmental Protection Agency. http://www.epa.gov/safewater/consumer/pdf/mcl.pdf. Eriþim Tarihi: 10.12.2008. Anonymous (2003b) Water for People Water for Life. The United Nations World Water Development Report. http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001295/129556e.pdf. Eriþim Tarihi: 15.11.2008. Anonymous (2004) Araþtýrma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Baþkanlýðý, Saðlýk Ýstatistikleri. Saðlýk Bakanlýðý, Ankara. Anonymous (2005) Sular-Ýnsani Tüketim Amaçlý Sular. TS 266/Nisan 2005, Türk Standartlarý Enstitüsü, Ankara. Anonymous (2006) Ýnsani Tüketim Amaçlý Sular Hakkýnda Yönetmelik. T.C. Saðlýk Bakanlýðý, Resmi Gazete, Tarih: 15.09.2006, Sayý: 26290, Ankara. Anonymous (2006b) Guidelines for Drinking-Water Quality. Incorporating First Addendum, Vol. 1, Recommendations, 3rd Ed., World Health Organization. http://www.who.int/water_sanitation_health /dwq/gdwq0506.pdf. Eriþim Tarihi: 15.11.2008. Anonymous (2007) Water Quality Outlook. UNEP Global Environment Monitoring System (GEMS)/Water Programme Office, http://esa.un.org/iys/docs/san_lib_docs/water_quality_outlook.pdf. Eriþim Tarihi: 15.12.2008. Anonymous (2008) Bitlis Ýli Tarým Master Planý. http://sgb.tarim.gov.tr/proje_yonetimi /Master_planlari/master_planlari.htm. Eriþim Tarihi: 12.11.2008. Arýsoy M, Ateþ S, Piyal B, Dalgýç N, Yýldýz A (1999) Keçiören ilçesi þebeke suyunun koliform bakteri yönünden analizi. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi 56, 3, 115-120. Avcý S, Bakýcý MZ, Erandaç M (2006) Tokat ilindeki içme sularýnýn koliform bakteriler yönünden araþtýrýlmasý. Çukurova Üniversitesi, Týp Fakültesi Dergisi 28, 4, 107-112. Balkaya N, Açýkgöz A (2004) Ýçme suyu kalitesi ve Türk içme suyu standartlarý. Standard Dergisi Ocak 2004, 29-37. Bilgel N, Aytekin H, Gülesen Ö (1985) Gemlik eðitim araþtýrma saðlýk grup baþkanlýðýndaki köylerde içme suyunun durumu. Saðlýk Dergisi 59, 4-6, 19-33. Ceylan A, Çalýk O, Ýçlin E, Özekinci T (2008) Diyarbakýrda konutlardaki su depolarý. TSK Koruyucu Hekimlik Bülteni (Kor Hek) 7, 1, 15-24. Coþkun Þ, Sevinç Ç, Keskin M, Aðzýtemiz M, Þenöz Z (1990) Ýzmir ili metropol alanda þebeke harici alternatif su kaynaklarýnýn bakteriyolojik kirlilik yüklerinin araþtýrýlmasý. Ýnfeksiyon Dergisi 4, 4, 551-556. Demirer MA (1992) Su Hijyeni. Ankara Üniversitesi, Veteriner Fakültesi, Besin Hijyeni ve Teknolojisi Anabilim Dalý, Ankara. Gündüz T, Çümen S, Arý A, Etiz S, Tay Z (2006) Manisa kent merkezi içme ve kullanma sularýnýn bakteriyolojik analizi. Türk Mikrobiyoloji Cemiyeti Dergisi 36, 2, 99-102. No: 73, 2009 37

Ekoloji Alemdar ve ark. Keven F (2002) Elazýð içme sularýnýn yedi yýllýk periyottaki kimyasal ve mikrobiyolojik deðiþimi. Gýda 27, 5, 407-410. Kývanç M, Kunduhoðlu B, Atik S, Malkoçoðlu B (1996) Eskiþehir içme ve kullanma sularýnýn bakteriyolojik kirliliði. Ekoloji 19, 19-21. Lee RJ, Cole SR (1994) Internal quality control samples for water bacteriology. Journal of Applied Bacteriology 76, 270-274. Munsuz N, Ünver Ý (1995) Su Kalitesi. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Yay. No: 1389, Ders Kitabý: 403, Ankara. Patýr B, Güven AM, Arslan A (1992) Elazýð bölgesi içme ve kullanma, kaynak, kuyu ve göl sularýnýn hijyenik kaliteleri üzerinde araþtýrmalar. FÜ Saðlýk Bilimleri Dergisi 6, 1-2, 127-134. Sönmez S (1992) Bursa Büyükþehir Belediyesi içme sularýnýn (baraj, kuyu ve kaynak) bazý kimyasal özellikleri ve mikrobiyolojik kirliliði üzerinde bir araþtýrma. Uludað Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 3, 11, 1-9. Tuncay H (1994) Su Kalitesi. Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Ofset Basýmevi, Ýzmir. Türkyýlmaz S, Kaya O (2003) Aydýn'da tüketilen içme sularýnýn toplam bakteri ve koliform grubu bakteriler yönünden incelenmesi. Pendik Veteriner Mikrobiyoloji Dergisi 34, 1-2, 27-31. Uçar S (1990) Tekirdað içme suyu, kaynak suyu, kuyu suyu, deniz suyunda bakteriyolojik kirlilik ve nitrit aranmasý üzerine bir araþtýrma. Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Edirne. Yalçýn S, Tekinþen OC, Nizamlýoðlu M (1988) Konya il merkezindeki içme ve kullanma sularýnýn hijyenik kalitesi. Selçýk Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 4, 1, 83-89. Yýlmaz F (2004) Mumcular barajý (Muðla-Bodrum)'nýn fiziko-kimyasal özellikleri. Ekoloji 13, 50, 10-17. Yücel A, Kurdal E (1988) Bursa yöresinde içme, kuyu ve deniz sularýnýn mikrobiyolojik kirliliði üzerinde bir araþtýrma. Uludað Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 7, 1-3, 11-18. 38 No: 73, 2009