MAKEDONYA MÜSLÜMAN AZINLIKLARI DİNİ KURUMLARI VE ÇAĞDAŞ SORUNLARI

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI BÖLÜMÜ İSLAM TARİHİ ANABİLİM DALI MAKEDONYA MÜSLÜMAN AZINLIKLARI DİNİ KURUMLARI VE ÇAĞDAŞ SORUNLARI Yüksek Lisans Tezi Rifat Karamahmut Ankara-2006

T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İSLAM TARİHİ VE SANATLARI BÖLÜMÜ İSLAM TARİHİ ANABİLİM DALI MAKEDONYA MÜSLÜMAN AZINLIKLARI DİNİ KURUMLARI VE ÇAĞDAŞ SORUNLARI Yüksek Lisans Tezi Rifat Karamahmut Tez Danışmanı Prof. Dr. İbrahim Sarıçam Prof. Dr. Seyfettin Erşahin Ankara-2006 1

İÇİNDEKİLER İçindekiler.I Kısaltmalar...V Önsöz.....VI Giriş...1 BİRİNCİ BÖLÜM BALKANLAR ve İSLAM A. Balkanların Siyasi Coğrafyası..7 B. Balkanların Fiziki Coğrafyası..7 C. Balkanların Beşeri coğrafyası.. 8 D. Balkanların Dini Coğrafyası...10 E. Balkanların İslamlaşması..11 F. Balkan Müslümanları.. 12 İKİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA ve İSLAM A. Makedonya nın Fiziki ve Siyasi Yapısı.13 B. Makedonya nın Etnik Yapısı.13 C. Makedonya nın Dini Yapısı...15 D. Makedonya nın İslamlaşması 16 E. Makedonya da Müslüman Toplumun oluşumu..21 F. Makedonya da Tarikat Hareketleri ve Faaliyetleri.22 F.1. Dini ve İlmi Faaliyetler. 22 F.2. Sosyal Faaliyetler..23 F.3. Kültürel Faaliyetler... 24 2

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MAKEDONYA MÜSLÜMAN AZINLIKLARI A. Azınlık kavramı..25 B. Azınlık Kavramının Önemi...27 C. Makedonya Müslüman Azınlıklarının Oluşumu...29 D. Makedonya Müslüman Azınlıkları...30 D.1. Türk Müslümanları.31 D.2. Arnavut Müslümanları.....33 D.3. Diğer Müslüman Azınlıklar. 34 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM MAKEDONYA MÜSLÜMAN AZINLIKLARI VE DİNİ KURUMLARI A. Osmanlı Yönetiminde Makedonya Müslümanları ve Dini Kurumları.35 B. Osmanlı Yönetimi Sonrası Makedonya Müslümanları ve Dini Kurumları...37 C. Yugoslavya Döneminde Makedonya Müslümanları ve Dini Kurumları...38 C. 1. Yugoslavya Federasyonu İslam Birliği'nin İdari Yapısı 41 C.1.a. Cemaat Heyeti..42 C.1.b. İslam Birliği Heyeti.42 C.1.c. İslam Birliği Başkanlığı 42 C.1.d. İslam Birliği Meclisi 43 C.1.e. Yugoslavya Federasyonu İslam Birliği Başkanlığı..43 C.1.f. Yugoslavya Federasyonu İslam Birliği Meclisi....43 3

C. 2. Yugoslavya Federasyonu İslam Birliği nin Faaliyetleri...44 C. 2.a. Dini Faaliyetleri..44 C. 2.b. Din Eğitimi Faaliyetleri..44 C. 2.c. Dini Yayın Faaliyetleri...46 C.3. Finansman Kaynakları...47 D. Bağımsızlık Sonrası Makedonya Müslüman Azınlıkları ve Dini Kurumları...47 D. 1. Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği.....48 D.2. Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği Tüzüğü 48 D.3. Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği nin Görev ve Yetkileri...49 D.4. Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği nin Amaçları...50 D.5. Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği nin Kurumları..50 D.6. Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği nin Teşkilat Yapısı..51 D.6.a. Cemaat Heyeti... 52 D.6.b. Müftülük..52 D.6.c. Müftülük Meclisi.54 D.6.d. İslam Dini Birliği Riyaseti. 55 D.6.e. Reisu l Ulema..55 D.6.f. İslam Dini Birliği Meclisi....55 D.6.g. Yüksek Yasama Heyeti...56 E. Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği nin Faaliyetleri.56 E.1. Dini Faaliyetleri 56 E.2. Eğitim Faaliyetleri..57 E.2.a. Örgün Din Eğitimi Faaliyetleri...58 E.2.b. Yaygın Din Eğitimi Faaliyetleri...59 4

E.3. Yayın Faaliyetleri..59 E.4. Sosyal ve Kültürel Faaliyetleri...60 F. Makedonya da Din ve Devlet İlişkileri.....61 F.1. Din ve Devlet İlişkilerinin Yasal Çerçevesi...61 F.2. Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği ile Diğer Dini Kurumlar Arasındaki İlişkiler.62 BEŞİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA MÜSLÜMAN AZINLIKLARI VE ÇAĞDAŞ SORUNLARI A. Kurumsallaşma Sorunu..63 B. Etnik ve Dini Bölünmüşlük Sorunu...64 C. Finansman Sonunu.65 D. Bölgenin Tarihi ve Kültürel Yapısı ile Uyuşmayan Dini Akımlar 66 E. Nitelikli Din Adamı İhtiyacı.. 68 F. Din Eğitimi Sorunu.68 G. Vakıf Mallarının İadesi Sorunu..69 H. Kültürel Ayrımcılık ve Dini Yapıların Tahribi.....72 I. Misyonerlik Faaliyetleri. 75 İ. Ana Dilde Eğitim Sorunu... 77 Değerlendirme ve Sonuç 78 Abstract...81 Özet.....83 Kaynakça.85 Ekler...97 5

KISALTMALAR VGMA. : Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi BOA DARM MCİDB DİB TDK TTK IRCICA ASAM ASAV İA. DİA A.Ü.İ.F : Başbakanlık Osmanlı Arşivi : Makedonya Cumhuriyeti Devlet Arşivi : Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği : Diyanet İşleri Başkanlığı : Türk Dil Kurumu : Türk Tarih Kurumu : İslam, Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi : Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi : Avrasya Stratejik Araştırmalar Vakfı : İslam Ansiklopedisi : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi A.Ü.SBF : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi A.g.e A.g.m. Yay. Haz Der. Sad yy. : Adı geçen eser : Adı geçen makale : Yayını, yayınları : Hazırlayan : Derleyen : Sadeleştiren : Yüzyıl C. : Cilt 6

ÖNSÖZ Anadolu dan gelerek Balkanlara yerleşen Türk Müslümanlarının kısa sürede inşa ettikleri sosyal ve kültürel müesseseler, bölgeyi mamur kılmış ve çok sayıda yerli etnik unsurun İslamiyet i benimsemesine zemin hazırlamıştır. Böylelikle, 14. yüzyılın ilk yarısından itibaren Balkanlarda Osmanlıların hâkimiyetine tesis edilmesiyle teşekkül eden Müslüman toplum ve İslam kültürü, izleyen üç asır boyunca hâkim unsur ve kültür olmuştur. 17. yüzyılın sonlarında başlayarak Balkanlarda tedricen gerileyen Osmanlı hâkimiyeti ve izleyen toprak kayıpları sonucu Müslüman toplum Anadolu istikametine doğru göçe zorlanmıştır. 1683 Viyana yenilgisi sonrası Avrupa da oluşan Türklerin ve İslam ın Asya ya geri sürülmesi politikası sonucu Müslüman toplum muhtelif insan hakları ihlalleri ve katliamlara maruz kalmıştır. Özellikle Fransız ihtilali sonrası Milliyetçilik akımı sonucu oluşan ulus devlet bilinci, Balkan Müslümanlarını daha da zayıflatmıştır. Sonuç olarak Balkanlarda hâkim etnik ve dini unsur olan Müslümanlar, 1878 Berlin Anlaşması ile ilk defa azınlık statüsüne sürüklenmiştir. 1912 1913 Balkan Savaşları sonrasında Osmanlı egemenliğinden çıkan Makedonya da Müslümanlar azınlık statüsüne düşmüştür. Günümüzde her biri bağımsız birer ulus devlet olan Balkan ülkelerinde Müslümanlar önemli bir potansiyele sahiptir. Zira inanç, sosyal ve kültürel hayatı şekillendiren önemli bir yapı taşıdır. Milletlerin sosyal ve kültürel hayatının oluşumunda ve şekillenmesinde etkin bir nüfusu olan, Dini kurumlar ve mekânlar ise; inancın yaşatıldığı, bir anlamda milli ve dini kimliğe ilişkin unsurların farklı kültürlere ve toplumlara tanıtıldığı ve yeni nesillere aktarıldığı yerler olma özelliğini taşımaktadır. İnanç ve onun var ettiği kurumsal yapılar, hem bölgesel hem de küresel ölçekte uluslar arası ilişkileri ve toplumlar arası münasebetleri etkileyen hatta şekillendiren bir refleks ve güce sahip olmuştur. Ülkelerin bölgesel ve küresel ölçekte nüfus ve güç elde etmeye çalıştığı günümüz dünyasında Türkiye ve Türk dünyası önemli bir potansiyele sahiptir. Zira Tarih ve kültür bağlarımızın havzasını oluşturan Balkanlarda dili bir, inancı bir, özü 7

bir soydaş ve dindaşlarımız vardır. Bundan dolayıdır ki, Bu coğrafya ile olan tarihi ve kültürel bağlarımızı geliştirecek manevi köprülere ihtiyaç aşikârdır. Sosyal, dini, kültürel ve tarihi anlamda yapılabilecek her türlü çalışma, kanaatimizce bu manevi köprüleri sağlamlaştıracak, olayların böldüğü tarihimizin içinde bütünleşmemize imkân sağlayacaktır. Günümüzde azınlık statüsünde yaşayan Balkan Müslümanlarının önemli bir bölümü Makedonya Müslüman azınlıkları oluşturmaktadır. Makedonya Müslüman azınlıkları, dini kurumları ve çağdaş sorunları başlığı altında yaptığımız bu çalışmada; genelde Balkanlarda özelde ise Makedonya da Müslüman toplumun oluşumunu, azınlık statüsüne gerilemelerini, dini kurumlarının tarihçesini ve çağdaş sorunlarını incelemeye çalıştık. Birinci bölümünde; Balkanlar, Balkanların siyasi, fiziki, beşeri ve dini coğrafyası incelenmiş, Balkanların İslamlaşmasına ve bölgede Müslüman toplumun oluşumuna ana hatları ile değinilmiştir. İkinci bölümde; Makedonya nın siyasi ve fiziki coğrafyası yanında etnik ve dini yapısına değinilmiş, Makedonya nın İslamlaşması ile Makedonya da Müslüman toplumun oluşumu konu edinilmiştir. Üçüncü bölümde; azınlık kavramı çerçevesinde Makedonya Müslümanlarının azınlık statüsüne gerilemeleri üzerinde durulmuş, Müslüman azınlıklar ve kökenlerine ilişkin bilgilere yer verilmiştir. Dördüncü bölümde; Makedonya Müslüman azınlıkları ve Dini Kurumları konu edinilmiştir. Makedonya Müslümanlarının dini hayatlarını örgütlemede tarihi süreçte ortaya koydukları dini yapılanmalar ve kurumlar Osmanlı hâkimiyetinin sona ermesinden günümüze kadar kronolojik bir anlayışla incelenmiştir. Makedonya Müslüman azınlıkları ve çağdaş sorunları ise beşinci bölümde konu edinilmiştir. 8

Makedonya Müslüman azınlıkları, dini kurumları ve çağdaş sorunlarına ilişkin ulaştığımız bilgilere sonuç ve değerlendirme bölümünde yer verilmiştir. Kaynaklara ulaşmada, ilmi metodun kullanılmasında ve çalışmanın tamamlanmasında çok değerli bilgilerinden istifade ettiğim danışman hocalarım Prof. Dr. İbrahim Sarıçam Bey e ve Prof. Dr. Seyfettin Erşahin Bey e gönülden teşekkür ederim. Konunun belirlenmesindeki katkıları vesilesiyle Diyanet İşleri Başkanlığı Dış İlişkiler Dairesi Başkanı Doç. Dr. Ali Dere Bey e, Makedonya daki araştırmalarım esnasında kaynakların temini ve tercümesi noktasında yardım ve destekleri için Üsküp Büyükelçiliği Din Hizmetleri Müşaviri Ahmet Durmuş Bey e ve Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği yetkilerine ayrıca teşekkürlerimi arz ederim. Ankara 2006 Rifat Karamahmut 9

Giriş Makedonya, Asya Avrupa ana yolları üzerinde bir kavşak konumundadır. Bu bakımdan sürekli farklı din, kültür ve etnisiteden insanların uğrak yeri olmuştur. Dünyanın muhtelif bölgelerinden gelen topluluklar beraberlerinde farklılıkları da getirmişlerdir. Günümüzde Makedonya, çok uluslu ve çok kültürlü bir toplum yapısına sahiptir. İslam, bir siyasi ve kültürel güç olarak Balkanlara 14. yüzyılda ulaşmış ve izleyen yüzyıllarda bölgede hâkim din olmuştur. Balkanlarda İslam ve Müslümanların hâkimiyeti 19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarına kadar devam etmiştir. Yaklaşık 5 asır boyunca Müslümanlık ve Türklük, bölgenin siyasi, iktisadi, sosyal ve kültürel yapısına nüfuz etmiş, bir dini inanç ve milli aidiyet olmanın ötesinde bir kültür, medeniyet ve bunlara ait bir kimliğin ayrılmaz parçası olmuştur. İslamiyet ve Türklük, Balkanlara önce güven ve huzur, ardından beş asır devam eden bir refah ve kültür medeniyeti getirmiştir. İdeolojik ön yargılar ve milliyetçi tarih tezleri bir yana bırakılacak olursa, farklılıkları birlikte yaşatma, bir diğer ifade ile çok kültürlü bir toplumsal yapının inşası bu süreçte mümkün olmuştur. Balkanoloji nin popülaritesi yalnızca bu coğrafyanın hareketli tarihi ve jeopolitik öneminden değil aynı zamanda tarihte tecrübe ettiği bu çok kültürlü toplum modelinden ve farklılıkları birlikte yaşatma zorunluluğundan ileri gelmektedir. Zira Balkanlar, farklı ırkların, dillerin, dinlerin ve kültürlerin coğrafyasıdır. Günümüzde pek çok Balkanolog ve tarihçi, Balkanların siyasi, iktisadi, sosyal, kültürel, antropolojik tarihini ve coğrafyasını araştırma gayreti içindedir. Balkanlar, yalnızca jeopolitik ve stratejik açıdan değil aynı zamanda içinde barındırdığı kültür ve medeniyet havzasının zenginliği bakımından da milletlerin ve devletlerin ilgisinde olmuştur. Balkanlarda, milliyetçilik düşüncesinin yayılması ve akabinde Osmanlı hâkimiyetinin bölgede sona ermesi ile birlikte iç ve dış savaşların, 10

milletler arası mücadelelerin mekânı olmuştur. Bu süreç sonunda Balkan Müslümanları azınlık konumuna düşmüşlerdir. Kanaatimizce Balkan coğrafyasında Müslüman azınlıklar kavramı ilmi bir terim olmaktan öte siyasi bir terim olarak algılanmaktadır. Balkan Müslümanları kendilerini bu coğrafyada hiçbir zaman azınlık olarak görmemişler, aksine nüfusları ve milliyetleri her ne olursa olsun kendilerini içinde yaşadıkları toplumun ve kültürün bir parçası addetmişlerdir. Ancak, Milliyetçilik akımı ile başlayan çatışmalar, Balkan Savaşları ve akabinde oluşan sosyalist yönetimler altında devam eden baskılar, zorunlu göçler ve 1990 lardaki katliamlar Balkan Müslümanlarını azınlık psikolojisine ve statüsüne doğru sürüklemiştir. Her ne kadar genelde Balkanların özelde ise Makedonya nın tarihi ve kültürel coğrafyası Müslüman toplum için azınlık görüntüsü vermese de, günümüzde yukarıda ifade edilen baskı, göç ve soykırımlar azınlık kavramını geçerli kılmaktadır. A. Tezin Konusu Bu çalışma, Makedonya da Müslüman toplumun oluşumunu, azınlık kavramından hareketle Makedonya Müslüman azınlıklarının kısa tarihini, dini kurumlarını ve çağdaş sorunlarını konu edinmektedir. B. Tezin Amacı Bu çalışma; ırk, dil ve din bakımından fevkalade parçalı bir yapıya sahip olan ve Balkanların genel karakteristiğini taşıyan Makedonya da Müslüman azınlıklarının tarihi süreçte ortaya koyduğu dini yapılanmaların tarihçesini araştırmayı ve çağdaş sorunlarının tespit etmeyi amaçlamaktadır. Bununla birlikte; Genelde İslam ın, özelde ise Türk İslam kültürünün Makedonya Müslümanları için sosyal ve kültürel alanlarda taşıdığı önemin vurgulanması amaçlanmaktadır. Nihai olarak bu çalışma, muhteşem bir idari, siyasi, dini ve askeri teşkilata sahip olan Osmanlı İmparatorluğunun bölgedeki tarihini, dini ve kültürel faaliyetlerini anlamamıza kısmi bir katkı sağlama gayesindedir. 11

C. Tezin Önemi Genelde Balkanlarda özelde ise Makedonya da Müslüman azınlıkların dini kimliklerini koruyabilmeleri, dini hayatın kurumsal bir yapıda ve süreklilik içinde sürdürülmesine bağlıdır. Bu bağlamda Balkanlar ın genel karakteristiğini taşıyan Makedonya da, Müslüman azınlıkları, dini kurumlarını ve çağdaş sorunlarını araştırmak bu konular hakkında fikir sahibi olmamızı sağlayacaktır. D. Kavram ve Terimler Balkan kavramıyla adını batıdan doğuya uzanan ve Bulgaristan ı ikiye bölen dağ silsilelerinden alan ve doğusunda Karadeniz, Marmara ve Ege denizi, güneyinde Akdeniz, batısında Adriyatik denizi, kuzeyinde ise bazı coğrafyacılara göre Tuna ve Drava nehirleri ile sınır diğer bazılarına göre ise Karpat dağları ile sınır olan ve bugün üzerinde Makedonya, Arnavutluk, Bosna Hersek, Karadağ, Sırbistan, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Türkiye (Trakya bölgesi) devletlerinin yerleşik olduğu muhiti ifade etmekteyiz. Balkan Müslümanları kavramıyla, Balkanlarda yerleşik muhtelif etnik kökenden Müslüman azınlıkları, Azınlık kavramıyla genel anlamda, etnik, dil ya da din yönünden bir takım özelliklerle başkalarından ayrılan, ülke nüfusunun yarısından azını oluşturan, egemen grup içinde yer almayan, kendi içinde dayanışması olan, özelliklerini sürdürme iradesi bulunan ve çoğunlukla gerçekte eşitlik arayan bir grubu ifade etmekteyiz. Makedon Müslüman azınlıkları kavramıyla, Makedonya Cumhuriyetinde yaşayan muhtelif etnik kökenden Müslüman azınlıkları, Meşihat kavramıyla Müslümanların dini hayatını organize eden kurumsal dini teşekkülleri, dini kurum/teşkilat kavramıyla Makedonya Müslümanlarının dini hayatını örgütleyen müesseseleri ifade etmekteyiz. Konu yukarıda açıklanmaya çalışıldığı üzere bir kavramsal çerçeve dâhilinde incelenmiştir. 12

E. Araştırma Sorunsalı ve Hipotezler Makedonya Müslüman azınlıklarının etnik ve dini yapıları ile dini kurumları ve çağdaş sorunları arasında karşılıklı bir etkileşim mevcuttur. Her biri bir diğerini etkileyen veya bir diğerinden etkilenen bu sorunların tespiti ve tanımlanması araştırma probleminin esasını teşkil etmektedir. Günümüzde Makedonya Müslüman azınlıklarının dini kurumlarının örgütlenme yapısı özgün bir yapılanma modeli midir? Yoksa tarihi süreçte kökleri Osmanlı dönemine uzanan bir dini yapılanma geleneği midir? Makedonya Müslüman azınlıklarının dini hayatlarını örgütleme de karşılaştıkları sorunlar nelerdir? Çok Uluslu ve çok kültürlü bir toplum içinde yaşama geleneğine öteden beri sahip olan Makedonya Müslümanlarının günümüzde Hıristiyanların hâkim unsur olduğu bir devlette azınlık statüsünde ne tür sorunlarla karşı karşıya olduklarını tespit etmeye yönelik sorulara yer verilmeye çalışılmıştır. F. Kapsam ve Sınırlılıklar Muhtelif sebeplerle sınırlı bir hareket kabiliyetine malik bir araştırmacı için konu ile ilgili geniş bilgileri tümüyle değerlendirebilmek hemen hemen olanaksızdır. Bu olanaksızlığı kısmen aşabilmek amacıyla izlenen yöntem genelde çalışılması düşünülen konuyu, bölgeyi ve dönemi sınırlandırmaktır. Böylelikle elde edilmesi gerekli verinin miktarı bir araştırmacının üstesinden gelebileceği kadar küçültülmüş olur. Bu bakımdan konu; Makedonya Müslüman azınlıkları, dini kurumları ve çağdaş sorunları, bölge; Makedonya, dönem; bağımsızlık sonrası dönem-yakın tarihi süreç olarak sınırlandırılmıştır. Hiç şüphe yok ki böyle bir yöntemin kullanımı beraberinde bir takım sınırlılıklar getirecektir. Bunlardan birisi toplanacak verilerin sınırlı olmasının genelleme yapma imkânını kısıtlamasıdır. Bu bakımdan araştırmada büyük ölçüde kesinlik ifade eden değerlendirmelere yer verilmemiştir 13

G. Veri Toplama Tekniği Araştırmada başvurulacak kaynaklar tespit edilirken; Makedonya daki dini yapılanmanın muhteva ve şeklini belirleyen kanunlar, tüzükler ve nizamnameler incelenmiş, günümüzde Makedonya Müslüman azınlıklarının dini kurumlarını düzenleyen hukuki metin ekler bölümüne konulmuştur. Balkanların etnik ve dini yapısını konu alan kitaplar ve makaleler taranmıştır. Balkanlarda İslam ve Müslümanları konu edinen yerli ve yabancı kaynaklara büyük ölçüde başvurulmuştur. Bu kapsamda özellikle ekler bölümünde yer verdiğimiz Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği Tüzüğü önemli bir kaynağı oluşturmuştur. Özellikle ülkemizde Balkan Araştırmaları Vakfı, Rumeli Araştırmaları Merkezi, Avrasya Stratejik Araştırmaları Vakfı (ASAV) ve Avrasya Stratejik Araştırmaları Merkezi (ASAM) benzeri Balkanoloji üzerine araştırmalar yapan çeşitli araştırma merkezleri, enstitüler ve kurumların yayınlarına da başvurulmuştur. Osmanlı döneminde Balkan ve Makedon Müslümanlarının dini, sosyal, siyasal ve kültürel durumlarını konu edinmiş kitap ve makaleler incelenmiş, Osmanlı dönemi kaynakları özellikle de birinci elden kaynak olan arşiv kayıtlarına başvurulmuştur. Bu bağlamda Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi ile Makedonya Cumhuriyeti Devlet Arşivinden yararlanılmıştır. Ayrıca Makedonya da çıkan süreli yayınlar da büyük ölçüde taranmıştır. Özellikle tezimize konu teşkil eden Makedonya Müslüman azınlıklarının dini kurumu olan Makedonya Cumhuriyeti İslam Dini Birliği nin resmi yayın organı olan El Hilal Gazetesi ilk nüshasından günümüz nüshasına kadar taranmıştır. Ayrıca Makedonya Müslüman azınlıklarının diğer yayın organları olan Birlik Gazetesi, Yeni Balkan Gazetesi ile Makedonya Zaman Gazeteleri ve Köprü Kültür Sanat Dergisi gibi süreli yayınlar incelenmiştir. 14

Makedonya Müslüman azınlıkları, dini kurumları ve çağdaş sorunlarını yerinde araştırmak amacıyla Makedonya da bulunulmuş ve çalışmayı desteklemek üzere alan araştırması ve mülakatlar yapılmıştır. H. Yöntem Elde edilen bilgiler kronolojik bir anlayışla derlenmiştir, bu çalışmada betimleme yöntemi benimsenmiştir. 15

BİRİNCİ BÖLÜM BALKANLAR ve İSLAM Bu bölümde, Balkanların siyasi, fiziki, beşeri ve dini coğrafyası ile Balkanların İslamlaşması süreci ve Balkanlarda Müslüman toplumun oluşumu ana hatlarıyla incelenmiştir. A. Balkanların Siyasi Coğrafyası Günümüz Balkan coğrafyasında 1, Türkiye (Trakya bölgesi) Yunanistan, Bulgaristan, Arnavutluk, Romanya, Bosna-Hersek, Sırbistan-Karadağ, Makedonya ve UNMİK yönetimindeki Kosova bulunmaktadır. 2 B. Balkanların Fiziki Coğrafyası Balkanların ilk dikkati çeken coğrafi özelliği dağlık oluşudur. 3 Zira bu coğrafya adını doğudan Batıya uzanan ve Bulgaristan ı ikiye bölen dağ silsilesinden almıştır. 4 Zor geçit veren dağlar bölgeler arasındaki irtibatı zorlaştırarak kültür, dil ve geleneklerin çok farklı biçimde gelişmesine neden olmuştur. Balkanlarda Karadağ gibi geçit vermeyen bazı bölgeler sarp dağlardan ibarettir ve bu gibi yerlerde oturan insanlar, dış dünya ile pek ilişki kuramadıkları için yüzlerce yıl evvelki geleneklerini ve yaşayışlarını çok az değiştirerek halen muhafaza etmektedirler. 5 Balkanların bu dağlık coğrafi yapısı, öteden beri Asya ile Avrupa arasında seyahat eden kimseleri iki ana yolu takip etmeye mecbur bırakmıştır. Bunlardan biri, Belgrat-Niş-Filipe-Edirne-İstanbul yolu, diğeri ise Belgrat-Niş-Selanik-Kavala- Keşan-İstanbul yoludur. Osmanlılar da doğudan batıya doğru ilerlerken yine bu 1 Haritası için bkz Ekler: Balkanlar siyasi haritası 2 Osman Karatay, Bilgehan A. Gökdağ, Balkan ülkeleri el Kitabı I., vadi yay., Ankara 2006, s 26 vd. 3 Besim Darkot, Balkan, İA, II, 280-282. 4 Osman Karatay, Bilgehan A. Gökdağ, a.g.e., s. 13. 5 Kemal H. Karpat, Balkanlar, DİA, V,25 27, TDV yayınları, İstanbul 1992. 16

güzergâhları takip etmek zorunda kalmışlardır. Günümüzde dahi, ana demiryolu ve karayolu ulaşımları, yukarıda belirtilen güzergâhları takip etmektedir. 6 C.Balkanların Beşeri coğrafyası Balkanların Beşeri coğrafyası, her bakımdan kendine mahsus özellikler gösterir. Sarp dağlar, toplumlar arası irtibatı güçleştirdiği için her bölge kendine mahsus kültür, dil ve din gruplarının gelişimine zemin hazırlamıştır. 7 İlliryalılar, Balkanların en eski sakinleri olarak bilinmektedirler. Slavlar ise milattan sonra 6. yüzyılın sonlarına doğru Balkanlara gelmişlerdir. Bununla birlikte Balkanların en eski sakinlerinin menşei konusu oldukça karmaşıktır. Balkan tarihçileri genellikle Türk soyundan Hunların, Balkanlara gelişleri ile ilgili yeterli bilgi vermezler. Hâlbuki Hunlar ın, yaklaşık 380 yılından itibaren Balkanlar a yerleştikleri bilinmektedir. Balkanlar a ilk yerleşen Hunlar, kuzey Balkanlar a ve bugün Macaristan olarak bilinen bölgeye yerleşmişlerdir. 7. Yüzyılda Türk asıllı Bulgar kabileleri, Tuna yı geçerek Balkanlar a yönelmişlerdir. Bulgarların Balkanlar a gelişinden sonra 11. ve 12. yüzyıllarda Peçenek, Kuman (Kıpçak) ve Uz Türkleri Balkanlar a göç etmişlerdir. Ancak tarihte çok ender görülen bir biçimde söz konusu Türk unsurlar, kimlik ve benliklerini yitirerek Slavlaşmışlardır. 8 Balkanlar, milattan önce III. ve II. yüzyıllarda Romalıların istilasına uğramış ve daha sonra Balkanların kuzeybatısı Batı Roma ve geriye kalan kısmı ise Doğu Roma İmparatorluğunun egemenliği altında kalmıştır. Balkanlardaki bu siyasi ayrılığı, 11. yüzyılda Hıristiyanlığın Katolik ve Ortodoks mezheplerine ayrılmasıyla dini ayrılık izlemiş ve her iki mezhep de bölgede hâkimiyet sağlamak amacıyla birbiriyle amansız bir mücadeleye girişmiştir. 14. yüzyılın sonlarına doğru Balkanlara ulaşan Osmanlı hâkimiyeti, Ortodoksluğun koruyucusu olarak Roma Katolikliği ile uzun süre mücadele etmiştir. Balkan coğrafyasında Hıristiyanlığın iki 6 Kemal H. Karpat, Balkanlar, DİA,V, 25 27. 7 Osman Karatay, Bilgehan A. Gökdağ, Balkan Ülkeleri El Kitabı I, s.12 vd. 8 Kemal H. Karpat, Balkanlar, DİA,V, 25 28. 17

inancı arasındaki mezhep çatışması ve siyasi mücadeleler sonucu ezilen halk, başta Boşnaklar olmak üzere Osmanlı idaresine girerek Müslüman olmuşlardır. Günümüzde her ne kadar Balkanlarda mevcut her ülke, tek dil, din ve kültüre sahip olduğunu iddia ediyorsa da bunların hepsinde muhtelif din ve dil ayrılıkları ve bunların sebep olduğu gerginlikler hüküm sürmektedir. 9 Balkan coğrafyasında konuşulan dillere gelince, bunlar beş ayrı gruba ayrılmaktadır. Bunlardan birincisi Slav dilleri topluluğudur. Bu topluluk içinde, Sırbistan, Bulgaristan, Makedonya, Bosna Hersek, Slovakya, Hırvatistan ve Karadağ da yaşayan yaklaşık 29 milyon kişi bulunmaktadır. Balkanlarda ikinci ve en yaygın dil, Latin kökenli Rumence ve Ulahçadır. Üçüncü dil grubunu Rumca konuşanlar oluşturur. Bunlar çoğunlukla Yunanistan da ve küçük azınlıklar halinde Makedonya, Arnavutluk ve Bulgaristan da görülür. Dördüncü dil grubunu Arnavutça konuşanlar oluşturur. Arnavutça, çoğunlukla Arnavutluk ve Kosova bölgelerinde konuşulmaktadır. Beşinci dil gurubunu ise Türkçe konuşanlar meydana getirmektedir ki, bunların sayısı 9 milyon civarındadır. Türkçe, çoğunlukla Bulgaristan, Batı Trakya, Makedonya ve Romanya da konuşulmaktadır. Balkanlarda ayrıca altıncı dil grubu sayılabilecek Macarca, yaklaşık 3 Milyon Macar tarafından konuşulmaktadır. Bu dilleri konuşan milletlerin yanı sıra Balkan coğrafyasında dağınık halde göçebe hayatı sürdüren ve sayıları kesin olarak bilinmeyen küçük etnik gruplar da yaşamaktadır. 9 Kemal H. Karpat, Balkanlar, DİA,V, 25 28. 18

D. Balkanların Dini Coğrafyası Balkanlarda en kalabalık dini topluluğu, Hıristiyan Ortodokslar oluşturur. Yunanlılar, Sırplar, Karadağlılar, Bulgarlar, Romenler ve Makedonyalılar Ortodoks kilisesine bağlı olup sayıları 55 milyon civarındadır. Balkanlarda Osmanlı hakimiyeti döneminde Ortodoks Hıristiyanların tamamı, İstanbul Rum Patrikhanesine bağlı kalmıştır. 19. yüzyılda milliyetçilik hareketinin tesiri Balkan coğrafyasında din alanında hemen yankı bulmuş ve istiklalini elde eden her Balkan ülkesi, kendi milli Ortodoks kilisesini kurmuştur. Bulgar Kilisesi ise daha Bulgaristan bağımsızlığını kazanmadan önce Osmanlı İmparatorluğu tarafından 1870 te kurulmuştur. 19. yüzyılın sonlarına doğru bütün Balkan kiliseleri, İstanbul Patrikhanesinden ayrılarak muhtar olmuştur. 10 Balkanlarda ikinci büyük dini topluluğu Müslümanlar oluşturmaktadır. Türkler, Arnavutlar, Çingeneler (Romlar), Boşnaklar ve diğer Slav asıllı Müslüman toplulukların sayısı 9 milyon civarındadır. Günümüzde Arnavutluk un yaklaşık % 70 ini, Makedonya nın % 32 sini, Bulgaristan ın % 26 sını, Yunanistan (Batı Trakya) nın % 10 unu, Bosna Hersek ve Kosova nın % 90 ını Müslümanlar oluşturur. Balkanlarda Osmanlı idaresi döneminde Müslümanların dini idaresi, İstanbul daki Meşihat makamına bağlı kalmıştır. 19. yüzyılın sonlarında başlayan Milliyetçilik akımı ve sonrasında istiklalini elde eden Balkan ülkelerinde Müslümanların dini idaresi, belli işlemler dışında fiilen İstanbul daki Meşihat makamından ayrılmış ve muhtar hale gelmiştir. Balkanlarda üçüncü büyük dini topluluğu Katolik Hıristiyanlar oluşturmaktadır. Macarlar, Slovenler, Hırvatlar ve Slav asıllı diğer Hıristiyan toplulukların sayısı yaklaşık 4 milyon civarındadır. Yahudilerin sayısı ise yaklaşık 70 bin civarındadır. 10 Kemal H. Karpat, Balkanlar, DİA,V, 25 28. 19

E. Balkanların İslamlaşması 13. yüzyılda muhtemelen Moğol istilasından kaçan Horasan erenlerinden Sarı Saltuk ve daha sonra onun adıyla anılan Türkmenlerin Balkanlar a geçtikleri bilinmektedir. 11 Osmanlılar, ilk defa 1321 senesinde Mudanya yı aldıktan sonra Rumeli sahiline geçmişlerdir. 12 Ancak Rumeli ye toplu halde geçişler, 1341 yılında Orhan Bey döneminde 5.000 civarında bir birliğin Trakya ya gönderilmesi ile başlamıştır. 13 1344 yılında Orhan Bey, oğlu Süleyman Paşa komutasında 20.000 askeri Trakya ya göndermiştir. 14 Böylelikle Rumeli ye adım atan Osmanlılar, Bizans ın içinde bulunduğu durumdan yararlanarak kısa sürede bölgedeki faaliyetlerini genişletmişlerdir. 15 Osmanlı Türkleri, 1354 yılında Gelibolu üzerinden Balkanlar a geçerek 1361 senesinde Edirne yi fethetmişler 16 akabinde 1363 senesinde Filipe fethedilmiş ve 1364 yılında Sırp Sındığı savaşıyla Sırp, Macar ve Boşnak ittifakı mağlup edilmiştir. Böylelikle Osmanlı Türklerinin Rumeli ye geçişi hızlanmıştır. 17 Osmanlı Hükümdarı Sultan I. Murat döneminde, Balkanları sağ, orta ve sol kanatlara bölmüş ve üç koldan bölgenin fethine hız verilmiştir. Balkanların fethini takip eden süreçte izlenen iskân politikası ve inşa edilen dini, sosyal ve kültürel müesseseler sonucu Balkanlarda İslamlaşma ve Müslüman toplumun oluşum süreci başlamıştır. 11 Kemal Paşazade, Tevarih-i Al-i Osman, X. Defter, haz. Şerafettin Severcan, TTK yay. Ankara 1996, s. 281. 12 Feridun Dirimtekin, Muassır Bizans kaynaklarına göre Osmanlıların Rumeli ye geçişi ve Yerleşişleri, VII. Türk Tarih Kongresi, 25 29 Eylül 1970, Ankara 1973, s.577 580. 13 Georges Castellan, a.g.e., s. 55,56. 14 İ.Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1972, s. 167-170 ; Georges Castellan, a.g.e., s 55,56 15 Yaşar Yücel, Balkanlarda Türk Yerleşmesi ve Sonuçları, Bulgaristan da Türk Varlığı, Ankara 1985, s. 69. 16 Kemal H. Karpat, Balkanlar, DİA,V, 28,29. 17 Salahi R. Sonyel, Minorities and the Destruction of the Ottoman Empire, Ankara 1993, s. 11,12. 20

F. Balkan Müslümanları Balkanlarda etnik azınlıklar muhtelif olduğu gibi dini azınlıklar da muhteliftir. Bu coğrafyada Türk, Torbeş, Bulgar, Arnavut, Çingene, Boşnak ve diğer Slav asıllı Müslüman azınlıklar bulunmaktadır. Türk Müslüman azınlıkları çoğunlukla Batı Trakya, Bulgaristan, Makedonya ve Romanya da, Arnavut Müslümanları Kosova, Sırbistan, Arnavutluk ve Makedonya da, Boşnak ve Slav asıllı diğer Müslüman azınlıklar ise Bosna Hersek, Kosova, Karadağ, Sırbistan ve Makedonya başta olmak üzere Balkanların muhtelif ülkelerinde yaşamaktadır. Balkan Müslüman azınlıkları, Balkan coğrafyasının toplam nüfusunun yaklaşık % 20 sini oluşturmaktadır. Resmi istatistikler Balkan Müslümanlarının toplam nüfusunu, 9 milyon civarında yaklaşık % 15 olarak vermektedir. Ancak Bosna Hersek ve Kosova hariç tutulursa hemen hemen tüm Balkan ülkelerinin, milliyetçi duygularla etnik ve dini azınlıkların sayılarını az gösterme eğilimde oldukları bilinmektedir. Balkan Müslüman azınlıklarının büyük çoğunluğu Hanefi mezhebine mensuptur. Müslümanlar arasında yaygın tarikatlar, Rufai, Bektaşi, Halveti, Melami, Kadiri, Nakşî ve Mevlevi tarikatlarıdır. 18 Balkan Müslümanlarının önemli bir bölümünü Makedonya Müslüman azınlıkları oluşturmaktadır. Makedonya Müslüman azınlıkları, sadece nicelik olarak değil aynı zamanda etnik kökenleri ve kültürel özellikleri bakımından da Balkan Müslümanlarının genel bir karakteristiğini yansıtmaktadır. O bakımdan Makedonya Müslüman azınlıklarını, dini kurumlarını ve çağdaş sorunlarını incelemek kanaatimizce Balkan Müslüman azınlıklarının dini kurumları ve çağdaş sorunlarına ilişkin tespit ve değerlendirmelere imkân verebilecektir. 18 Mehmet İbrahim, Eski Yugoslavya Sınırları Dâhilinde Tarikat Hareketlerinin Tarih İçindeki Gelişimi ve Önemi, Vakıflar Dergisi, Ankara 1994, sayı 24, s. 291 305.; Ayrıca bkz. Abbas Yahya, Makedonya daki Tekkelerde Zikir ve Musiki, Hikmet İlmi Araştırmalar Dergisi, sayı IV, s. 57-77. 21

İKİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA ve İSLAM A. Makedonya nın Fiziki ve Siyasi Yapısı Dilimize Fransızcadan geçen ve aslı Yunanca olan Makedonya kelimesi, Karışık, türlü, muhtelif parçalardan oluşan, yamalı bohça anlamlarına gelir. 19 Asırlar boyunca farklı dillerin, dinlerin, ırkların ve kültürlerin iç içe olduğu Makedonya, bu manada Balkanların en karmaşık bölgelerinden biridir. 20 Makedonya Cumhuriyeti 21, Balkan yarımadasının güneyinde Arnavutluk, Yunanistan, Bulgaristan, Kosova ve Sırbistan-Karadağ ile sınırları bulunan, yüzölçümü 25.763 km² olan bir Balkan ülkesidir. 22 Günümüzde Makedonya olarak bilinen bölge Osmanlı idaresindeki Makedonya nın bir kısmını oluşturmaktaydı. Selanik, Manastır ve Üsküp Makedonya yı oluşturan üç önemli merkez idi. 23 Osmanlı İmparatorluğu, bu coğrafyayı hiçbir zaman Makedonya olarak adlandırmamış, bu bölgeye Vilayat-ı Selase (üç vilayet) adını vermiştir. 24 B. Makedonya nın Etnik Yapısı Makedonya nın fiziki özellikleri etnik yapının şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. Makedonya da en önemli akarsu başkent Üsküp ten geçerek ülkeyi ikiye bölen Vardar nehridir. 25 Ülkenin ortasından geçen Vardar nehrinin oluşturduğu vadi 19 Tahsin Saraç, Büyük Fransızca Türkçe Sözlük, TDK, 1976. 20 Ömer Turan, Makedonya da Türkler, Dünden Bugüne Makedonya Sorunu, s. 167. 21 Makedonya nın Balkanlardaki coğrafi konumu için bkz Ekler. 22 Mehmet Hacısalihoğlu, Makedonya, DİA, XXVII, 437. 23 Meltem Begüm Saatçi, Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminde Makedonya Sorunu, s. 47. 24 Gül Tokay, Makedonya Sorunu, Jön Türk İhtilalinin Kökenleri 1903 1908, İstanbul 1995, s.32. 25 Mehmet Hacısalihoğlu, Makedonya, DİA, XXVII, 437. 22

en eski çağlardan günümüze kadar kullanılan Selanik-Üsküp-Niş-Belgrad üzerinden Ege yi Orta Avrupa ya bağlayan doğal bir güzergâhtır. Bu yol tarih boyunca askerler ve seyyahlar tarafından kullanılmıştır. Makedonya beşeri olarak da etkileşimli bir bölgededir. Makedonya nın batısında Arnavutlar, kuzeyinde Sırplar, doğusunda Bulgarlar ve güneyinde Yunanlılar bulunmaktadır. Makedonya, fiziki coğrafyası bakımından stratejik, beşeri coğrafyası bakımından da farklı dil, din ve kültürlerin bir arada bulunduğu hassas bir konumdadır. 26 Makedonya stratejik coğrafi konumu ve içinden geçen yol güzergâhları sebebiyle yüzyıllar boyunca Romalılar, Gotlar, Hunlar, Slavlar ve Türkler tarafından yönetilmiştir. 27 Bazı araştırmacılar, 4. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Hun, Avar, Bulgar, Oğuz, Kuman ve Peçenekleri de bunlara eklemektedir. 28 Makedonya da Makedon, Arnavut, Türk, Bulgar, Ulah, Çingene (Rom), Sırp, Boşnak ve Slav asıllı diğer etnik gruplar yaşamaktadır. Resmi istatistiklere göre günümüzde Makedonya da nüfusun yaklaşık % 65 ini Makedonlar, % 25 ini Arnavutlar, % 4 ünü Türkler, % 2 sini Çingeneler, % 2,1 Sırplar ve geriye kalan % 1,9 ünü ise diğer etnik unsurlar oluşturmaktadır. 29 Makedonya çok uluslu ve çok kültürlü bir yapıya sahiptir. 30 Bu çok uluslu ve kültürlü yapıyı oluşturan etnik gruplar yüzyıllar boyunca yan yana yaşamalarına rağmen kimliklerini ve kültürlerini korumuşlardır. 31 26 Osman Karatay, Orta Çağda Makedonya: Bir Siyasi Coğrafyanın Süreklilik Öyküsü Dünden Bugüne Makedonya Sorunu, s. 4,5. 27 Çaşuşoğlu Oktay, Emel, Çözülemeyen Düğüm Makedonya Sorunu ve Makedonya Türkleri, Balkan Türkleri Balkanlarda Türk Varlığı, ASAM yay, s. 124,125. 28 Yusuf Hamza, Başlanğıçtan Günümüze Makedonya Türklüğü, Makedonya da Rumeli Türklerinin Tarih ve Kültürleri Konferansı, Der: Kemal Vatan, Hüseyin Yaltırık, İzmir 1996,s. 104. 29 Mehmet Hacısalihoğlu, Makedonya, DİA, XXVII, 437. 30 Ömer Turan, Makedonya da Türkler, Dünden Bugüne Makedonya Sorunu, s. 168. 31 Çaşuşoğlu Oktay, Emel, Çözülemeyen Düğüm Makedonya Sorunu ve Makedonya Türkleri, Balkan Türkleri Balkanlarda Türk Varlığı, ASAM yay, s. 124,125. 23

C. Makedonya nın Dini Yapısı Ortodoksluk, Katoliklik ve Müslümanlık Makedonya da yaygın dini inançlardır. Makedonlar ve Slav asıllı diğer Hıristiyanlar, Ortodoks kilisesine, Arnavut, Türk, Torbeş ve Rom (Çingene) Müslümanları ise İslam dinine mensuptur. 32 Makedonya Hıristiyanlarının kökenlerinin Selanik asıllı iki rahip kardeşin bölgeye gelmesiyle oluştuğu iddia edilmektedir. Buna göre; Makedonya da, iki rahip kardeş Konstantin Kiril ve Metod, İncil i Yunancadan kendilerinin çok iyi bildikleri Güney Makedonya daki Slavların konuştuğu dile çevirmişlerdir. Ortodoks dünyada Slavların Havarileri diye bilinen Kiril ve Metod kardeşler günümüz Makedon Hıristiyanları tarafından milli kahraman olarak kabul edilmektedirler. Nitekim Makedonya da Üsküp bulunan üniversitenin adı Kiril-Metod Üniversitesi dir. 33 Makedonya da Müslüman toplumun oluşumu bölgenin 14. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu tarafından fethedilmesi sonucu Anadolu dan gelen Müslüman Türk unsurların bölgeye yerleşmesi ve sonrasında dini, sosyal ve kültürel müesseselerin imar edilmesiyle mümkün olmuştur. Osmanlı idaresi döneminde Makedonya da etnik ve dini yapıya ilişkin veriler farklılık göstermektedir. Zira Balkanlar genelinde olduğu gibi Makedonya da yapılan etnoğrafik değerlendirmelerde millet sistemini geçerli sayan Osmanlı Devleti, din unsurunu ölçü olarak kabul ederken 34, diğer unsurlar nüfus sayımlarında dil ve ırk unsurunu esas almışlardır. Bunun sonucu olarak bölgeye ve döneme göre farklı nüfus verileri ortaya çıkmıştır. 35 Ancak veriler incelendiğinde 19. yüzyılın sonları ile 20. 32 Muhammed Aruçi, Eski Yugoslavya II, Günümüz Dünyasında Müslüman Azınlıklar, III. Kutlu Doğum İlmi Toplantısı, İstanbul 1998, s. 183. 33 Osman Karatay, Orta Çağda Makedonya: Bir Siyasi Coğrafyanın Süreklilik Öyküsü Dünden Bugüne Makedonya Sorunu, s. 10,11. 34 BOA, Rumeli Müffettişliği Tasnifi, TFR 1 KV 4/365. 35 Georges Castellan, Balkanların Tarihi 14-20.yy, s. 369 vd. 24

yüzyılın başlarında Makedonya da Müslümanların nüfusu yaklaşık % 50 civarında olduğu görülmektedir. 36 Günümüzde Makedonya Cumhuriyeti nde nüfusun yaklaşık % 65 ini Hıristiyanlar, % 32 sini Müslümanlar, % 3 ünü ise diğer inanç grupları oluşturmaktadır. Hıristiyan nüfusun tamamına yakını Ortodoks tur. Az sayıda Katolik Hıristiyan da bulunmaktadır. Makedonya nın ikinci büyük dini topluluğunu oluşturan Müslümanların tamamına yakını ise Sünni Müslüman dır. 37 Makedonya da Rufai, Bektaşi, Halveti ve Melami tarikatları günümüze kadar süre gelmiş tarikatlardır. 38 Makedonya Müslüman azınlıkları arasında tasavvuf ve tarikat hareketleri mevcut olup, yaygın olanları Bektaşi ve Halveti tarikatlarıdır. 39 Müslüman kaynakları, Makedonya da Müslümanların toplam nüfusunun % 45 civarında olduğunu kaydetmektedir. Nitekim Makedonya Türk kökenli Müslüman Torbeşler, Makedon nüfusu içerisinde gösterilmektedir. 40 D. Makedonya nın İslamlaşması Balkanların diğer bölgelerinde olduğu gibi Makedonya da da İslam ın yayılışı 14. yüzyılda Makedonya nın Osmanlı hâkimiyetine girmesiyle başlamış ve 15. ve 16. yüzyıllarda izlenen iskân politikasının bir sonucu olarak Osmanlı kültür ve medeniyetinin bölgeye yerleşmesinin ardından hız kazanmıştır. Makedonya, Sultan I. Murat döneminde Çirmen Savaşında Sırp Prenslerinin bozguna uğratılmasının ardından Türklere ve İslam a kapılarını açmıştır. 1380 de 36 Kemal Karpat, Ottoman Population 1830-1914 Demographic and Social Characteristics, s. 48,149. 37 Mehmet Hacısalihoğlu, Makedonya, DİA, XXVII, 439-440. 38 Abbas Yahya, Makedonya daki Tekkelerde Zikir ve Musiki, Hikmet İlmi Araştırmalar Dergisi, sayı 4, s. 57-77. ADEKSAM yay., Gostivar 2004.; Mehmet İbrahim, Eski Yugoslavya Sınırları Dahilinde Tarikat Hareketleri, s. 293 vd. 39 Mehmet Hacısalihoğlu, Makedonya, DİA, XXVII, 439-440. 40 Ömer Turan, Balkan Türklerinin Dini Meseleleri, Türk Dünyasının Dini Meseleleri, TDV yay. Ankara 1998, s. 208. 25

Vardar ın sol sahilindeki İştip, 1382 de Manastır ve Pirlepe, 1385 senesinde de Ohri fethedilmiş ve nihayet Yıldırım Beyazıt zamanında 1392 de Üsküp ve Makedonya nın tamamı Osmanlı egemenliği altına girmiştir. 41 Bu fetihlerin hemen akabinde Üsküp, Osmanlı nın Balkanlardaki ileri üssü konumunu kazanmıştır. 15. yüzyılda Üsküp, Gostivar ve Kalkandelen civarında Sırpça konuşan Ortodoksların çoğu İslam dinine girerek Müslüman olmuşlardır. 42 1392 de Üsküp ün fethini müteakip uç beyi tayin edilen Paşa Yiğit Bey, kendi aşiretine mensup olan Saruhanlı Yörüklerini ve muhtelif Türkmenleri Üsküp e yerleştirmiştir. Paşa Yiğit Bey in Üsküp uç beyliği 1392 den 1414 e kadar devam etmiş, bu tarihten itibaren yerine İshak Bey geçmiştir. İshak Bey den sonra Üsküp uç beyliğine oğlu İsa Bey geçmiştir. İsa Bey, Fatih zamanında Üsküp uç beyliği görevini sürdürmüştür. 43 II. Beyazıt zamanında Paşa Sancağının bir kazası olan Üsküp, 16. ve 17. yüzyıllarda gelişimini sürdürmüştür. Nitekim günümüzde Makedonya da İshak Paşa Vakfı ve İsa Bey Vakfı ve İsa Bey Medresesi adıyla pek çok vakıf eseri bulunmaktadır. 44 İshak Bey, Üsküp fatihi Paşa Yiğit Bey in oğludur. Gerek İshak Bey zamanında gerekse ondan sonra oğulları İsa Bey ve Kebir Mehmet Bey Üsküp te vakıflar kurmuşlar ve böylelikle Makedonya da Müslüman toplumun oluşumuna dini, sosyal ve kültürel anlamda zemin hazırlamışlardır. Nitekim günümüzde Üsküp ve Kalkandelen (Tetova) de İshak Bey in oğullarından Kebir Mehmet in vakıfları mevcuttur. 1469 yılında Kebir Mehmet Bey tarafından Üsküp te inşa ettirilen Kebir 41 John V.A.Fine, The Late Medieval Balkans, A critical survey from the late twenfth century to the Ottoman Conquest. Michigan 1987, s 412. 42 Mehmet İnbaşı, Türklerin Balkanlara Yerleşmesi, Balkan Türkleri Balkanlarda Türk Varlığı, s.15 43 Mehmet İnbaşı, Makedonya da Osmanlı Hâkimiyeti: Değişen ve Değişmeyen Kimlik, Dünden Bugüne Makedonya Sorunu, s. 31,32. 44 VGMA, Defter no: 1185, s. 131, vd. 26

Mehmet Çelebi Camii, bir vakıf eseridir ve Makedonya da Osmanlı döneminden kalma 33 dini mekândan biridir. 45 Osmanlılar, fetih ve iskân politikalarının bir gereği olarak, Balkanlara Anadolu dan getirilen Müslüman Türk unsurlarını iskân ettirmiştir. Bu sistemli iskân politikası, Osmanlı Arşiv kayıtlarından anlaşılmaktadır. Bu konuda başta iskân defterleri olmak üzere gerek Yörük defterlerinde gerekse tahrir kayıtlarında teferruatlı bilgiler verilmektedir. 46 Osmanlı fetihleri sonrası Balkanlara iskân edilen Yörüklerin, bölgenin yoğunlaşmasında, bayındır hale gelmesinde, askeri bakımdan Osmanlı Devletine asker kaynağı temininde hizmet vermiş ve bölgenin İslamlaşmasında ve Türkleşmesinde önemli katkıları olmuştur. Nitekim bu Yörük grupları arasında önemli bir yer tutan Naldöken Yörüklerinin kimi zaman tek başlarına kimi zaman da diğer Yörük gurupları ile birlikte önemli hizmetler üstlenmişlerdir. Örneğin 1570 de Varna da gemi yapımında 47 görev aldıkları bilinmektedir. Makedonya da Müslüman nüfusun artışı 15. ve 16. yüzyıllarda devam etmiştir. Üsküp ve Manastır da nüfusun yaklaşık % 65-70 ini Müslümanlar teşkil etmiştir. 48 Nitekim 1530 yılında Makedonya coğrafyasında Üsküp, Kalkandelen, Kırçova, Pirlepe, Köprülü ve Manastır kazalarında bulunan camii, imaret, medrese ve diğer sosyal ve kültürel müesseseler ile buralarda görevli din adamları ve diğer görevlilerin sayısına ilişkin bilgileri ihtiva eden 370 numaralı Tapu-Tahrir Defteri incelendiğinde her mahallede dini kurumların ve din görevlilerinin mevcudiyeti görülmektedir. 49 45 Bkz. Hilal Gazetesi, yıl XIV, no. 105, Kasım 2000, s. 3. 46 Yusuf Halaçoğlu, Osmanlı Devleti nin Rumeli İskânıyla İlgili Toponomik Bir Değerlendirme, Balkanlar da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, s. 3 vd., Sofya 21-23 Nisan 2000, IRCICA yay, İstanbul,2002 47 BOA, Mühimme Defterleri, 14/1 numaralı defteri, s. 482, hüküm. 682; 14/2 numaralı mühime Defteri, s. 862, hüküm 1260. 48 Nicolai Todorov, The Balkan City 1400-1900, Washington 1993, s. 64-67. 49 BOA, Tapu Tahrir Defteri, no.370, s.121-124,137,146,155,164,178. 27

Balkanların Türkleşmesi ve İslamlaşması konusunda çok sayıda çalışma mevcuttur. Bütün bu çalışmaların ortak noktalarını şu şekilde özetlemek mümkündür. Birincisi, Balkanların Türkleşmesinde ve İslamlaşmasında Anadolu dan giderek Balkanlara yerleşen Türk unsurların (Yörükler ve diğerleri) ve tarikat hareketlerinin anahtar rol oynadığı tespitidir. Osmanlı Devletinin daha Rumeli ye ilk geçişi ile birlikte topraklarına dâhil ettiği sahalar, savaşlardan ötürü nüfusu boşalmış olması sebebiyle Türk nüfusuyla doldurulmuştur. 50 Osmanlıların, bu iskân siyaseti, ziraatın ve ticaretin canlanmasına vesile olmuş, yollar üzerine inşa edilen cami, tekke, türbe, han, hamam, kervansaray, imaret, köprü ve benzeri dini, sosyal ve kültürel müesseseler İslamlaşma sürecini hızlandırmıştır. Tekkelerin ve tarikat şeyhlerinin üstlenmiş oldukları görevler ve yapmış oldukları faaliyetler, Balkanların İslamlaşmasına zemin hazırlamıştır. Balkanların İslamlaşması ve Türkleşmesinde önemli roller üstlenen dervişler, pek çok yerleşim biriminin teşekkülünü sağlayarak buraları isimlendirmişlerdir. Balkanlarda fethedilen bölgelerde kurulan tekke ve tarikatların, bulundukları bölgelerde nüfus çeken yerleşim birimleri haline geldikleri görülmektedir. 51 Balkanlardaki bir kısım yerleşim bölgelerinin isimlerinin tekke ve tarikatlarla ilintili olması bu hususu teyit etmektedir. Makedonya Üsküp teki Tekke Köyü, İştip Şehrinin Tekke-i Bala Mahallesi örneklerden bir kaçını oluşturmaktadır. 52 İkincisi ise, 9. ve 10. yüzyıllarda Orta Asya dan gelerek Balkanlara yerleşen ve asli ananelerini yitirmemiş olan Peçenek, Avar ve Kuman-Kıpçak Türk boylarına ait bakiyelerin sahip oldukları soy, örf, adet ve gelenekleri ile İslamiyet i kabul etmekte tereddüt etmedikleri görüşüdür. 50 Yusuf Halaçoğlu, Osmanlı Devleti nin Rumeli İskanıyla İlgili Toponomik Bir Değerlendirme, Balkanlar da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, s 8. 51 Yaşar Yücel, Balkanlar da Türk Yerleşmesi ve Sonuçları, Bulgaristan da Türk Varlığı, Ankara 1985. s. 75. 52 Ekrem Hakkı Ayverdi, Avrupa da Osmanlı Mimari Eserleri, İstanbul 1981, s. 48,61,99,108,124. 28

Üçüncüsü ise, 13. ve 14. yüzyıllarda Bizans İmparatorluğu nun içinde bulunduğu sıkıntılı ortamın, otorite boşluğunun, yolsuzluk ve anarşinin Balkan halklarının İslamlaşması ve Türkleşmesi sürecinde etkili olduğu görüşüdür. 53 Zira Osmanlıların Balkanlara girişiyle, anarşiden ve ağır vergilerden bunalmış olan halk, huzur ve emniyetin ikamesinden memnun kalmıştır. 54 İslam ın Makedonya da hızla yayılmasında, 9. ve 10. yüzyıllardaki Bogomil hareketinin etkili olduğu da iddia edilmektedir. 55 Buna göre; Bogomiller, Ortodoks ve Katolik Kilisesinin ideolojisinin aksine Tek Tanrı ya ve doğuda Ariuscular gibi İsa dan sonra Madmad isimli bir peygamberin geleceğine inanmakta idiler. Bogomil Hıristiyanları bu anlayışlarından dolayı, Bulgaristan ve Sırbistan dan kovulmuşlar ve Makedonya ile Bosna dolaylarına yerleşmişlerdir. Haksızlık ve çeşitli zulümlere maruz kalan Bogomiller, Osmanlıların bölgeye gelmesiyle rahatlamışlar ve topluca İslam ı kabul etmişlerdir. 56 Osmanlı döneminde Balkanlarda İslam ı, Ortodoks ve Katolik Hıristiyanlarından çok Bogomiller benimsemiştir. 57 Osmanlı fetih ve iskân politikası sonucu, Balkanların diğer bölgelerinde olduğu gibi Makedonya da da Müslüman nüfusu 15. ve 16. yüzyıllar boyunca artış göstermiş, böylelikle Üsküp ve Manastır da Müslüman nüfusu % 65-70 lere ulaşmıştır. 58 17. yüzyıldan itibaren Balkanlara yönelik iskân ve göçler durmuştur. Osmanlı İmparatorluğu nun 1683 yılında Viyana bozgununa uğraması, Balkanlarda toprak kayıplarını ve sorunları beraberinde getirmiş, bu tarihten itibaren Avusturya ve Rusya Balkanlarda etkinliğini artırmaya başlamıştır. 1689 da Üsküp, Avusturya 53 Tayip Okiç, Sarı Saltuk a ait Bir Fetva, A.Ü.İ.F. Dergisi, sayı 1, Ankara 1952, s. 43 59. 54 Mehmet İbrahim, Eski Yugoslavya Sınırları Dâhilinde Tarikat Hareketlerinin Tarih İçindeki Gelişimi ve Önemi, s. 293. 55 Yusuf Hamzaoğlu, Bogomilizm ve İslamlaşma, Köprü Kültür Sanat Dergisi, yıl 3, sayı 8, s.23,24. 56 Mensur Nuredini, Makedonya da Belli Başlı Ziyaret Yerleri, Gostivar 2003, s. 9,10, 11.; Aleksandar Solovyev, Yesu Li Bogomili Poştovali Krst, Sarayevo 1948, s. 6 vd. 57 Yusuf Hamzaoğlu, Bogomilizm ve İslamlaşma,Köprü Kültür Sanat Dergisi, yıl 3, sayı 9, s. 25 vd 58 Nicolai Todorov, The Balkan City 1400-1900, s. 64-67. 29

işgaline uğramış yağma ve tahrip edilmiştir. 59 Makedonya da Osmanlı hâkimiyeti, Balkan Savaşları sonuna kadar sürdü ise de bu dönemden itibaren Makedonya da Müslüman nüfusu tedricen gerilemeye başlamıştır. E. Makedonya da Müslüman Toplumun oluşumu Makedonya, beş asırdan fazla süreyle (1371 1912) Osmanlı egemenliğinde kalmıştır. 60 Balkanlarda fethedilen başta Batı Trakya, Bulgaristan ve Makedonya olmak üzere fethedilen bölgelere Anadolu dan getirilerek yerleştirilen Türk asıllı Müslüman topluma daha sonraları siyasi, sosyal, kültürel ve ekonomik sebeplerle ihtida ederek İslamlaşan Rum, Arnavut, Boşnak ve diğer Slav asıllı Müslüman toplulukların da katıldığı bilinmektedir. Osmanlıların izlemiş olduğu iskân politikaları yanında fetih sonrası tarikat hareketlerinin, dini, sosyal, kültürel ve eğitsel alanlarda çok yönlü faaliyetleri, Makedonya nın İslamlaşmasında yukarıda ifade edilen diğer etkenlerle birlikte anahtar rol oynamıştır. 61 Osmanlı İmparatorluğu nun Balkanlar daki iskân politikası millet sistemi üzerine kurulmuştur. Osmanlı toprakları üzerinde yaşayanlar mensup oldukları dine göre sınıflandırılmışlardır. Buna göre Müslümanlar, Hıristiyanlar, Yahudiler ve Ermeniler olmak üzere dört ayrı sınıf mevcut idi. Müslümanların bir takım ayrıcalıkları olmakla birlikte, Osmanlı İmparatorluğu başından itibaren bu topluluklar üzerinde zorla bir asimilasyon politikası uygulamamış, dinlerini veya dillerini değiştirmeleri için baskı yapmamıştır. 62 59 Mehmet İnbaşı, Makedonya da Osmanlı Hakimiyeti: Değişen ve Değişmeyen Kimlik, s. 42. 60 Meltem Begüm Saatçi, Osmanlı İmparatorluğu nun Son Döneminde Makedonya Sorunu, Dünden Bugüne Makedonya Sorunu, s. 45. 61 Reşat Öngören, Balkanların İslamlaşmasında Sufilerin Rolü, Balkanlar da İslam Medeniyeti Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri, s 47 vd. 62 Hugh Poulton, Minorities in Southeast Europe: Inclusion and Exclusion, Minority Rights Group International Report, London 1998, s. 8 vd. 30

Biz burada, Makedonya da Müslüman toplumun oluşumunda ve dini hayatın şekillenmesinde etkin rol oynadığı kabul edilen 63 tarikat hareketlerine ve faaliyet alanlarına değineceğiz. F. Makedonya da Tarikat Hareketleri ve Faaliyetleri Balkanlar üzerine araştırma yapan pek çok tarihçi, bölgenin İslamlaşması konusunda muhtelif faktörlerden söz ederken tarikatların ve tekkelerin önemi üzerinde durmaktadır. 64 Balkanların fethi sırasında gazilerle birlikte bir Bektaşi müridi olan Sarı Saltuk benzeri Anadolu erenlerinin de fetihlere katıldıkları bilinmektedir. 65 Nitekim Osmanlı döneminde Makedonya da Rufai, Bektaşi, Halveti, Melami, Kadiri, Nakşî ve Mevlevi tarikatlarının mevcudiyeti bilinmektedir. 66 Bunlardan Rufai, Bektaşi, Halveti ve Melami tarikatları Makedonya da günümüze kadar süre gelmiş tarikatlardır. Günümüz algılanışından farklı olarak bu tarikat hareketlerinin dini, sosyal, kültürel ve eğitsel alanlardaki faaliyetleriyle Makedonya da Müslüman toplumun oluşumuna zemin hazırladıkları bilinmektedir. 67 F.1. Dini ve İlmi Faaliyetler Tarikat hareketleri, Balkanlarda yerleşik halkın İslam hakkında bilgi sahibi olmalarına ve zamanla İslamiyet i benimsemelerine olanak sağlamış, cami-mescit ve tekkeler başta olmak üzere dini yapılar, Balkan halklarının hayatına yön vermeye başlamıştır. Örneğin Eski Yugoslavya da tekke mimarisini incelediğimizde, Bektaşi 63 Mehmet İbrahim, Eski Yugoslavya Sınırları Dâhilinde Tarikat Hareketlerinin Tarih İçindeki Gelişimi ve Önemi, s. 291 305. 64 Reşat Öngören, Balkanların İslamlaşmasında Sufilerin Rolü, s. 47. 65 Mehmet Demirci, Balkan Müslümanlığında Gazi-Dervişlerin Rolleri ve Sarı Saltuk Örneği, s.75. 66 Mehmet İbrahim, Eski Yugoslavya Sınırları Dâhilinde Tarikat Hareketlerinin Tarih İçindeki Gelişimi ve Önemi, s. 291 305. 67 Abbas Yahya, Makedonya daki Tekkelerde Zikir ve Musiki, s. 57 77.; Mehmet İbrahim, Eski Yugoslavya Sınırları Dâhilinde Tarikat Hareketlerinin Tarihi Gelişimi ve Önemi, s. 293 vd. 31