Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Eletroni Dergisi Sayı 12 Oca 2015 TÜRKİYE DE EKONOMİK BÜYÜME, ENERJİ TÜKETİMİ VE İTHALAT İLİŞKİSİ ÖZET Canan SANCAR 1 Melie ATAY POLAT 2 Bu çalışmada Türiye de eonomi büyüme, enerji tüetimi ve ithalat arasındai nedenselli ilişisi 1984-2011 dönemi için zaman serisi yöntemi ile analiz edilmiştir. GSYH nın bağımlı değişen, enerji tüetimi ve ithalatın açılayıcı değişen olduğu modelin birim ö testi sonuçlarına göre seriler I(1) seviyesinde durağandır. Johansen eşbütünleşme testi sonuçlarına göre değişenler uzun dönemde birlite hareet etmetedir. Son olara uygulanan nedenselli testi sonuçlarına göre uzun dönemde enerji tüetimi ve ithalattan GSYH ya doğru te yönlü bir nedenselli ilişisi, ısa dönemde enerji tüetimi ve ithalattan GSYH ya doğru te yönlü; enerji tüetimi ile ithalat arasında ise çift yönlü nedenselli ilişisi tespit edilmiştir. Anahtar elimeler: Eonomi Büyüme, Enerji Tüetimi, İthalat, Zaman Serisi Analizi THE RELATIONSHIP AMONG ECONOMIC GROWTH, ENERGY CONSUMPTION AND IMPORT IN TURKEY ABSTRACT In this study, the causality relationship among economic growth, energy consumption and import in Turey was analysed for the period between 1984-2011 using the time series method. The series are stable at I (1) level according to the root unit test results of the model where GDP is a dependant variable and energy consumption and import are explanatory variables. According to Johansen co-integration test results, he variables move together in a long time period. According to the causality test results carried out in the last place it was found a unidirectional causality relationship from energy consumption and import towards GDP in the long term; a unidirectional relationship from energy consumption and import to GDP in the short term; and a bidirectional causality relationship between energy consumption and import and import. Keywords: Economic Growth, Energy Consumption, Import, Time Series Analysis 1 Yrd. Doç.Dr., Gümüşhane Üniversitesi, Kelit Aydın Doğan Mesle Yüseoulu, Muhasebe ve Vergi Bölümü, canansancar@gumushane.edu.tr 2 Yrd. Doç.Dr., Şırna Üniversitesi, İİBF,İtisat Bölümü, matay@sirna.edu.tr 416
GİRİŞ Enerji tüetimi ve eonomi büyümenin bir göstergesi olara Gayri Safi Yurtiçi Hasıladai (GSYH) büyüme oranı ile dış ticaret arasındai ilişiler son dönemlerde eonomi literatüründe birço yazarca incelenmiş bir onudur. Özellile enerji bağımlı ülelerin gündeminde daha da önemli bir yer tutan bu ilişiler zinciri ülelerin enflasyon, istihdam ve ödemeler dengesi gibi maro eonomi büyülüleri ile yaından ilişilidir. Diğer taraftan enerji setörünün eonominin sanayi, tarım ve hizmetler gibi diğer setörleriyle olan yapısal bağlılığı ve ayrıca çevre ve enerji politialarıyla olan yaın bağlantıları nedeniyle de üzerinde yoğun bir şeilde tartışılan bir araştırma onusu haline gelmiştir. Literatürde enerji tüetimi ve eonomi büyüme arasındai ilişi ile ilgili ii arşıt görüş mevcuttur. Bu görüşlerden iline göre enerji tüetimi eonomi büyümeyi sınırlayıcı bir fatördür. İinci görüşe göre ise, enerji tüetimi ile eonomi büyüme arasındai ilişi nötrdür. Bu görüş lileratürde tarafsızlı hipotezi olara bilinmetedir. Tarafsızlı hipotezinin temelinde enerji tüetiminin GSYH nın yalnızca üçü bir oranını oluşturduğu ve bu nedenle de çıtı büyümesi üzerinde önemli bir etiye sahip olmadığı düşüncesi yatmatadır (Mehrarai,2007:2939). Tüm dünyada ve özellile gelişmete olan ülelerin sanayileşme ve tenoloji gelişme çabalarına bağlı olara artan enerji talebi ve bunun arşısındai ısıtlı olan enerji aynaları ve Orta Doğuda yaşanan jeopoliti gelişmeler nedeniyle üresel ölçete enerji arzı güvenliği risli bir hale gelmiştir (Sevim, 2012:2). Enerji alanındai her gelişme açınılmaz bir biçimde Türiye nin de içinde bulunduğu gelişmete olan üleleri mevcut durumunu değerlendirmeyi daha da gereli ılmatadır. Ülemiz enerjide %70 leri aşan enerji ithali ile (Yazar, 2010:1) enerji bağımlısı bir üledir. Ülemizde işi başına enerji tüetimi yıllı 3210 hw olup, OECD üleleri ortalaması olan 8100 Wh, Avrupa Birliği(AB) ortalaması olan 6750 Wh, G7 Üleleri ortalaması olan 8900 Wh dan düşütür (Türyılmaz, 2014:5). Anca, Türiye nin bu düşü tüetim mitarına rağmen endi endine yetmemesi, endi aynalarımızın ne durumda olduğu, enerji aynalarının yeterince doğru değerlendirilip değerlendirilmediği sorularını gündeme getirmetedir. 417
Türiye nin resmi enerji stratejisi, 2023 e adar ülenin dış aynalara olan bağımlılığını azaltaca, hatta mümün olduğunca sıfıra indirece şeilde, iç aynalardan masimum ölçüde yararlanmayı hedefleyen bir yalaşıma dayanmatadır. Enerji ve Tabii Kaynalar Baanlığı nın 2010-2014 Strateji Planı na göre, 2023 yılında eletri üretiminin yüzde 30 unun yenilenebilir aynalardan temin edilmesi hedeflenmetedir (WWF International 2010:5). Enerji tüetimi, GSYH ve ithalat arasındai ilişi ampiri bir onu olup bu ilişinin yönü geliştirilece enerji politiaları ve dış ticaret politiaları açısından da olduça önemlidir. Çalışmamız 1984-2011 dönemi için Türiye de enerji tüetimi, GSYH ve ithalat değişenleri arasındai nedenselli ilişisi VEC (Vector Error Correction) Modelleri ile analiz edilmiştir. Bu açıdan çalışmanın başta enerji politiaları olma üzere Ülemizin itisat politiaları için bir çıarımda bulunma fırsatı doğuracağı düşünülmetedir. Çalışmanın giriş bölümünden sonra iinci bölümde literatür araştırmasına, üçüncü bölümde ullanılan veri ve metodolojiye, dördüncü bölümde ampiri bulgulara ve son olara da beşinci bölümde değerlendirme ve sonuç ısmına yer verilmiştir. I. LİTERATÜR Enerji tüetimi ile eonomi büyüme ve dış ticaretin unsurlarından olan ithalat veya ihracat arasındai ilişi literatürde birço çalışmaya onu olmuştur. Bu çalışmalarda üle grupları, çalışılan dönem ve ullanılan yönteme göre farlı sonuçlar elde edilmele birlite genel olara ilişinin yönü enerji tüetimi ve GSYH arasındai ilişi doğrulanmatadır. Enerji tüetimi ile ihracat veya ithalat arasındai ilişi ise daha az sayıdai çalışmada ele alınmış olmala birlite araştırmaların ampiri bulguları bu değişenler arasındai ilişiye yöneli anıtlar sunmatadır. Literatürde yer alan bu çalışmalardan biri olan Zhi-Yong vd. nin (2004) çalışmasında Çin de eonomi büyüme ve enerji tüetimi arasındai ilişiyi 1978-2000 dönemi için zaman serisi analizi ile irdelemişlerdir. Çalışmanın ampiri bulgularına göre ii değişen arasında çift yönlü bir nedenselli ilişisi olduğu anca uzun dönemde bu ii değişen arasında eşbütünleşme ilişisi olmadığı sonucuna varılmıştır. Chontanawat vd. (2006), enerji tüetimi ve GSYH ilişisi 30 OECD ülesi için 1947-1988 dönemi ve OECD üyesi olmayan olan 78 üle 418
için 1950-2002 dönemi yıllı verileriyle VAR analizi ile irdelenmiştir. Analiz bulguları enerji tüetiminden GSYH ya doğru nedenselli ilişisi gelişmete olan OECD üyesi ülelerde (%93), OECD üyesi olmayan gelişmete olan ülelere (%77) göre daha yaygındır. Mehrara (2007), işi başına enerji tüetimi ve işi başına GSYH arasındai ilişiyi en büyü petrol ihracatçısı olan 11 Üle için panel veri analizi ile 1971-2002 dönemi için incelenmiştir. Çalışmada söz onusu dönemde GSYH dan enerji tüetimine doğru güçlü bir te yönlü nedenselli ilişi olduğu sonucuna varılmıştır. Sadorsy (2012), Güney Ameria nın 7 ülesi için 1980-2007 döneminde enerji tüetimi, GSYH, dış ticaret ilişisini Panel Veri Yöntemi ile analiz etmiştir. Analizin ampiri bulgularına göre ısa dönemde enerji tüetimi ile ihracat, GSYH ile İhracat ve GSYH ile ithalat arasında çift yönlü nedenselli ilişisi tespit edilmiştir Kısa dönemde enerji tüetiminden ithalata doğru te yönlü nedenselli ilişisi bulunuren, uzun dönemde enerji tüetimi ile dış ticaretin bileşenleri olan ithalat ve ihracat arasında te yönlü nedenselli ilişisi vardır. Sadorsy (2011) seiz Orta Doğu Ülesi için 1980-2007 dönemini apsayan çalışmasında GSYH, dış ticaret ve enerji tüetimi ilişisini Panel Veri Yöntemi ile analiz etmiştir. Çalışmanın ampiri bulgularına göre ısa dönemde ihracattan enerji tüetimine doğru te yönlü, enerji tüetimi ile ithalat arasında ise çift yönlü nedenselli ilişisi tespit edilmiştir. Uzun dönem analizinde ise işi başına ihracat mitarında %1 oranında bir artış işi başına enerji tüetimini %0.11 artırmatadır. Ayrıca, uzun dönemde işi başına ihracattai %1 oranında bir artış enerji tüetimini %0.04 oranında artırmatadır. Çalışmanın ampri sonuçları Orta Doğu Ülelerinde artan dış ticaretin hem ısa hem de uzun dönemde enerji talebini etilediğini göstermetedir. Shahbaz vd.(2013) çalışmalarında OECD nin Yüse, Orta ve Düşü Gelir Grubu ülelerinde enerji tüetimi ve uluslararası ticarette dışa açılı oranı arasındai ilişi 1980-2010 dönemi için Panel Veri Analizi ile test edilmiştir. Analiz sonuçlarına göre değişenler arasında uzun dönemde eş bütünleşme bulunmatadır. Değişenler bütün ülelerde söz onusu dönemde birlite hareet etmetedir. Ayrıca, homojen ve homojen olmayan nedenselli analizleri dışa açılı ve enerji tüetimi arasında çift yönlü nedenselli ilişisi olduğunu ortaya oymatadır. Xie vd. (2013) çalışmalarında Şangay için entleşme, enerji tüetimi ve eonomi büyüme ilişisi 1978-2010 dönemi için zaman serisi analiziyle incelenmiştir. Çalışmanın ampiri bulgularına göre uzun dönemde entleşme, enerji tüetimi ve 419
eonomi büyüme arasında eşbütünleşme vardır. Kentleşme ve enerji tüetimi uzun dönemde Granger anlamda eonomi büyümenin nedenidir. Enerji tüetimi ve entleşme arasında ise ısa dönemde çift yönlü bir nedenselli ilişisi vardır. Shaeel vd. (2013) Güney Asya eonomileri için 1989-2000 döneminde enerji tüetimi, dış ticaret ve eonomi büyüme ilişisini dinami panel Veri Yöntemiyle analiz etmişlerdir. Çalışmada ısa dönemde enerji tüetimi ile ihracat arasında te yön ilişilerin olduğu tespit edilmiştir. Enerji tüetimi ve GSYH arasındai te yönlü nedenselli ilişisinin uzun dönemde de var olduğu sonucuna varılmıştır. Ulusal literatürde Türiye için Soytaş vd. (2001), GSYH ve enerji tüetimi arasındai nedenselli ilişisi Johansen-Juselius Eşbütünleşme ve VEC modelleri ile analiz edilmiştir. 1960-1995 dönemini apsayan çalışmanın ampiri sonuçlarına göre enerji tüetiminden GSYH ya doğru te yönlü bir nedenselli ilişisi vardır. Bulgular enerji tüetiminin GSYH yı pozitif yönde etilediği ve olası bir enerji dönüşüm programının uzun vadede eonomi büyümeye zarar vereceğine işaret etmetedir. Şengül ve Tuncer in (2006) çalışmasında ticari enerji ullanımı, reel enerji fiyatları endesi ve GSYH arasındai nedenselli ilişileri Türiye nin 1960-2000 dönemi yıllı verileri ullanılara incelenmiştir. Nedenselli sınamalarında Toda ve Yamamoto (1995), çalışmasına dayalı gecimesi artırılmış VAR yöntemi ullanılmıştır. Sonuçta, ticari enerji ullanımından GSYİH ye doğru işleyen te yönlü bir nedenselli ilişisi bulunuren, reel enerji fiyatları ile GSYİH arasında çift yönlü ve reel enerji fiyatları endesinden ticari enerji ullanımına doğru işleyen te yönlü bir nedenselli ilişisine rastlanmıştır. Aydın (2010), çalışmasında Enerji tüetimi ile büyüme ilişisi önce toplulaştırılmış denlemlerle incelenmiş daha sonra ayrıştırılmış denlemler ullanılara birincil enerji tüetimini oluşturan aynaların eonomi büyüme üzerindei etisini En Küçü Kareler Yöntemi ile analiz edilmiştir. İl analizde 1996:01-2004:04 dönemine ait üçer aylı veriler; iinci analizde ise 1980-2004 dönemi yıllı verileri ullanılara zaman baımından bir sınırlama getirilmiştir. Toplulaştırılmış denlemlerle yapılan regresyon analizi sonuçlarına göre, enerji tüetimi ile eonomi büyüme arasında pozitif yönlü bir ilişi söz onusudur. Enerji tüetimindei %1 li değişme eonomi büyümede %1.03 lü bir artışa neden olmatadır. 420
Aytaç (2010), Türiye de enerji tüetimi ve eonomi büyüme ilişisini 1975-2006 yıllarını apsayan dönem için incelemiştir. Granger nedenselli ve Ço Değişenli Vetör Otoregresyon (VAR) modellerinin ullanıldığı çalışmada, enerji tüetiminden işgücüne ve eonomi büyümeden sermayeye doğru te yönlü nedenselliğin olduğu sonucuna varılmıştır. Kormaz ve Develi nin (2012), çalışmasında enerji tüetimi, enerji üretimi ile GSYH arasındai nedenselli ilişisi Türiye nin 1960-2009 dönemi yıllı verileri ullanılara incelenmiştir. Nedenselli sınamasında Johansen eşbütünleşme ve Granger nedenselli testleri ullanılmıştır. Johansen eşbütünleşme testi sonuçları ele alınan dönem için değişenler arasında uzun dönemli bir ilişinin varlığını göstermiştir. Ayrıca enerji tüetimi ile GSYH arasında çift yönlü nedenselli tespit edilmiştir. Ersoy (2012), OECD üleleri için 1987-2007 döneminde birincil enerji tüetimi ile gayrisafi yurtiçi hasıla arasında eşbütünleşme ilişisini araştırmıştır. Çalışmada analiz için Panel Veri Yöntemi ullanılmış, ampiri bulgulara göre birincil enerji tüetimi ile gayri safi yurtiçi hasıla değişenlerinin uzun dönemde eşbütünleşitir. Apolat ve Altıntaş (2013), tarafından Türiye nin 1961-2010 döneminde enerji tüetimi ile reel GSYH arasındai eşbütünleşme ve uzun dönemli nedenselli ilişisi analiz edilmiştir. Johansen eşbütünleşme testi ve VECM modeli sonuçları eşbütünleşme ve uzun dönemli ii yönlü nedenselli ilişisinin varlığını ortaya oymuştur. Türiye eonomisi için tespit edilen bu feedbac olgusu Türiye nin uzun dönemli sürdürülebilir büyüme hedefine ulaşabilmesi için enerjiye bağımlı olduğunu göstermiştir. Uzunöz ve Açay (2012), Türiye nin birincil enerji tüetimi ile GSYH arasındai nedenselli ilişisi 1970-2010 dönemi için Zaman Serisi Analizi ile incelenmiştir. Analizin ampiri sonuçlarına göre GSYH dan enerji tüetimine doğru te yönlü bir ilişi vardır. Bu durum eonomi büyümenin bir göstergesi olan GSYH dai değişmelerin, sonrasında enerji tüetiminde de değişmelere neden olduğu göstermetedir. II. VERİ VE METODOLOJİ Çalışmada Türiye ye ait 1984-2011 yıllarını apsayan yıllı veri seti ullanılmıştır. Eonomi büyüme için GSYH nın alınması enerji tüetimi ile yurtiçinde üretilen mal ve hizmetlerin bağlantılı olmasındandır. Enerji tüetiminin ullanılma amacı ise, üretimde ve tüetimde yaygın ullanımından aynalanmatadır. Dış ticaret göstergesi olara ithalatın ullanılmasının nedeni ise Türiye de dış ticaret açılarının önemli bir yüzdesini oluşturmasıdır. 421
Çalışmada GSYH, enerji tüetimi ve ithalat olma üzere üç değişen ele alınmıştır. Çalışmanın analizinde ullanılan değişenler ve değişenlere ait açılamalar Tablo 1 de yer almatadır. Tablo 1. Çalışmada Kullanılan Değişenler ve Açılamaları Değişenler Kısaltmalar Açılama Veri aynağı Dönem GSYH GDP Dolar Dünya Banası 1984-2011 Toplam Enerji Tüetimi EC Wh Dünya Banası 1984-2011 İthalat IM Dolar Dünya Banası 1984-2011 Bu çalışmada reel GSYH, enerji tüetimi ve ithalat arasındai nedenselli ilişisi zaman serisi yöntemi ile analiz edilmiştir. Bu amaçla il olara çalışmada ullanılan değişenlere ait serilerin durağanlıları birim ö testleri ile analiz edilmiştir. Değişenler arasında uzun dönemli ilişinin olup olmadığını test etme için Johansen eşbütünleşme testi uygulanmıştır. Son olara çalışmada ullanılan değişenler arasında nedenselli ilişisinin olup olmadığı VECM nedenselli testi ile analiz edilmiştir. Bu bağlamda zaman serisi verilerinde durağanlı sınaması için ullanılan testler ile eşbütünleşme ve VECM nedenselli testi açılanmıştır. A. Birim Kö Testi Zaman serileri itisadi değişenlerin belirli zaman aralığında almış olduğu değerlerle açılanmatadır. Durağan olmayan serilerle yapılan analizler sahte sonuçlar doğuracağından dolayı regresyon sonuçları değişenler arasında gerçe bir ilişiyi göstermeyecetir. Bu durumda bir zaman serisinin istatistisel analizi yapılmadan önce modelde ullanılaca olan serilerin durağanlığı tespit edilmelidir. Birim ö testleri aracılığıyla durağanlı sınanmatadır. Dicey-Fuller testine değişenin gecimeli değerlerinin elenmesi ile oluşturulan Genişletilmiş Dicey-Fuller (ADF) testi ile hata terimlerindei orelasyon sorununun aldırılması amaçlanmatadır (Wojciech and Dere, 1999:101). Bu çalışmada değişenlere ait verilerin durağanlığının sınanmasında Genişletilmiş Dicey-Fuller (ADF) testi ullanılmıştır. Bu test için önerilen sabit model aşağıdai (1) numaralı denlemde gösterilmetedir: y t y m y t1 i ti t (1) i1 422
Denlemde Δ birinci far işlemcisi, t bir zaman trendi, ε hata terimi, y t ullanılan seriler ve m ise hata terimlerinin ardışı bağımlılığını giderme için Aaie veya Schwarz Bilgi Kriterleri tarafından belirlenen bağımlı değişenin gecime sayısını göstermetedir. ADF birim ö testinde boş hipotezi birim ö varlığını yani serilerin durağan olmadığını, alternatif hipotez ise birim ö yoluğunu yani serilerin durağan olduğunu ifade etmetedir. Bu testte test istatistileri riti değerlerden üçü olduğu durumda sıfır hipotezi reddedilmete ve serilerin durağan olduğu sonucuna ulaşılmatadır. B. Johansen Eşbütünleşme Testi Eşbütünleşme testi ile seriler arasında uzun dönem denge ilişisinin varlığı sınanmatadır. Engle ve Granger yönteminin ço denlemli olara genelleştirilmiş hali olan Johansen (1988) eşbütünleşme testi VAR (Vector Auto Regression) analizine dayanmatadır. Denlem sistemi aşağıdai şeildedir: X t X X X 1 t1... 1 t t t (2)... i 1 i i 1,..., Bu denlemde ; atsayılar matrisidir ve atsayılar matrisinin ranı sistemde mevcut olan eşbütünleşme ilişi sayısını vermetedir. matrisinin ranı sıfıra eşit olduğu durumda X vetörünü oluşturan değişenler arasında eşbütünleşme ilişisinin olmadığı anlaşılır. Ranın 1 e eşit olması durumunda değişenler arasında bir eşbütünleşme ilişisinin var olduğu; 1 den büyü olması durumunda ise değişenler arasında birden ço eşbütünleşme ilişisinin varlığından söz edilmetedir (Johansen and Juselius, 1990:170). Johansen eşbütünleşme testinde seriler arasında eşbütünleşi bir ilişinin varlığı iz (trace) ve özdeğer (maximum eigenvalue) istatistileri ullanılara araştırılmatadır. İz (trace) istatistiği (3) numaralı denlemde; özdeğer (maximum eigenvalue) istatistiği ise (4) numaralı denlemde gösterilmetedir (Enders, 1995:392): n ( r) T ln(1 ˆ ) (3) trace ir1 i r, r 1) T ln(1 ˆ ) (4) max ( r1 423
Bu denlemlerde i, matrisinden tahmin edilen arateristi veya endi değerlerinin ölerini; T ise ullanılabilir gözlem sayısını ifade etmetedir. İz istatistiğinde ranın r ye eşit ya da r den üçü olduğunu ifade eden boş hipotez ile alternatif hipotez arşılaştırılmatadır. Bu arşılaştırma iz ve masimum özdeğer test istatistilerinin riti değerlerle arşılaştırılması yoluyla yapılmatadır. Test istatistilerinin riti değerden büyü olması durumunda boş hipotez reddedilmete ve alternatif hipotez abul edilmetedir. Özdeğer istatistiğinde ise ranın r ye eşit olduğunu ifade eden boş hipotez, arşılaştırılmatadır. r+1 olduğunu ifade eden alternatif hipotezle C. Vetör Hata Düzeltme Modeline Dayalı Granger Nedenselli Testi Nedenselli analizi, ii değişen arasındai nedensel bir ilişinin varlığını ve te ya da çift yönlü ilişiyi test etme amacıyla ullanılmatadır. Granger (1988) seriler arasında eşbütünleşme ilişisinin varlığı durumunda en az te yönlü nedenselli ilişisinin olduğunu ifade etmiştir. Engle ve Granger (1987), değişenler arasında eşbütünleşme ilişisinin bulunduğu durumda standart Granger nedenselli modelinin sadece ısa dönem ilişileri göstermesi nedeniyle uygun olmadığını ifade etmiştir. Engle ve Granger (1987) tarafından geliştirilen Vetör Hata Düzeltme Modeli (VECM) ile düzeyinde durağan olmayan anca farı alındığında aynı derecede durağan olan bütünleşi zaman serilerinin nedenselliği sınanabilmetedir. VECM ile nedenselliğin aynağı hem uzun hem de ısa dönem açısından ayrı ayrı tespit edilebilmetedir. VECM, standart Granger nedenselli modeline hata düzeltme terimi (ECM) elenere oluşturulmatadır. Hata düzeltme teriminin negatif ve istatistii açıdan anlamlı olması, ısa dönemli sapmaların belirli bir dönem sonunda düzeltileceği ve bir dengeye yaınlaşacağını ifade etmetedir (Arısoy, 2005:11-12). Ele alınan değişenler arasındai ısa dönemli dinami davranışları saptama için ullanılan vetör hata düzeltme modelleri aşağıdai gibidir: GDP it b b11ipgdpit p b12ipecit p IM 1i 13ip it p 1i it 1 1it (5) p1 p1 p1 b ECM u 424
EC it b b21ipecit p b22ipgdpit p IM 2i 23ip it p 2i it 1 2it (6) p1 p1 p1 b ECM u IM it b b31ipimit p b32ipgdpit p EC 3i 33ip it p 3i it 1 3it (7) p1 p1 p1 b ECM u Denlemlerde; değişenin birinci dereceden far operatörünü, ECM hata düzeltme terimini ve gecime sayısını göstermetedir. 1i, 2i ve 3i sırasıyla GDP, EC ve IM nin uzun dönem ilişisini gösteren hata düzeltme terimlerinin atsayılarıdır., ve ısa dönem dinamilerini göstermete, önlerinde yer alan atsayılar da ısa dönem ilişilerini yansıtmatadır. Son olara t; zamanı, terimlerini göstermetedir. II. ARAŞTIRMANIN BULGULARI A. Birim Kö Testi Bulguları u it ; otoorelasyonlu olmayan hata Değişenler arasında ortaya çıması muhtemel sahte bir ilişiden açınma için öncelile serilerin durağanlığı Genişletilmiş Dicey-Fuller (ADF) birim ö testi ile hem seviye hem de birinci farları için incelenmiş ve test sonuçları Tablo 2 de sunulmuştur. Değişenler Tablo 2. Genişletilmiş Dicey-Fuller (ADF) Test Sonuçları Seviye Değeri Birinci Far Değeri ADF- Test İstatistiği Gecime Uzunluğu %1 Kriti Değer Değişenler ADF- Test İstatistiği Gecime Uzunluğu %1 Kriti Değer GDP 0.9590 0-3.6999 ΔGDP -5.3174* 0-3.7115 EC 0.5755 0-3.6999 ΔEC -5.2881* 0-3.7115 IM 1.2424 0-3.6999 ΔIM -4.7651* 0-3.7115 Not: Tahmin edilen model sabit içermetedir. Gecime Uzunluları Schwarz Bilgi Kriterine göre Otomati Belirlenmiştir. (*) İşareti Test İstatistiğinin %1 Önem Düzeyine Göre Anlamlılığını Temsil Etmetedir. 425
Her üç değişen için ADF birim ö testi sonuçları değişenlerin durağan olmadığını, diğer bir deyişle serilerin birim ö içerdiğini göstermetedir. Durağan olmayan serilerin farları alınara durağan hale getirilmetedir. Değişenlerin birinci farları alındığında %1 önem düzeyinde durağanlaştıları tespit edilmiştir. Teni ifadesiyle seriler I(1) seviyesinde durağandır. I(1), seviye itibariyle durağan olmayan serilerin birinci derece farlarının durağan olduğunu ifade eder. B. Eşbütünleşme Test Bulguları Bu çalışmada değişenlerin aynı seviyede durağan olduları tespit edilditen sonra değişenler arasındai uzun dönemli ilişilerin varlığı Johansen Eş-bütünleşme analizi ile araştırılmıştır. Değişenler arasındai uzun dönemli bir ilişinin olup olmadığını test etme için Maximum Eigen Değer ve Trace istatistileri ullanılmatadır. Johansen Eş-bütünleşme testiyle değişenler arasındai uzun dönemli ilişi araştırılıren urulan VAR da önemli bir rolü olan gecime sayısı tespit edilmeye çalışılmıştır. VAR modelinin gecime uzunluğunun tespiti için LogL, LR, FPE, AIC, SC ve HQ riterleri uygulanmıştır. Tablo 3. Gecime Uzunluğu Test Sonuçları Gecime Uzunluğu LogL LR FPE AIC SC HQ 0-752.5810 NA 4.45e+23 62.96508 63.11234 63.00415 1-697.7890 91.31994 9.88e+21 59.14908 59.73811 59.30535 2-684.2409 19.19313* 7.06e+21 58.77008 59.80087 59.04355 3-669.9033 16.72727 5.05e+21 58.32527 59.79784 58.71594 4-652.4426 16.00558 3.13e+21* 57.62022* 59.53456* 58.12809* Tablodan urulaca Johansen testi için seçilece VAR modeli en uygun gecime uzunluğu dört olara belirlenmiştir. Değişenler arasında eşbütünleşmenin varlığı Johansen eşbütünleşme yöntemi ullanılara tahmin edilmiş; elde edilen sonuçlar Tablo 4 ve Tablo 5 de sunulmuştur. 426
Hipotezler Tablo 4. İz (Trace) Test Sonuçları İz (Trace) %5 Kriti Özdeğer İstatistiği Değer Yo * 0.731997 37.65077 29.79707 En Fazla 1 0.161490 7.365326 15.49471 En Fazla 2 0.134202 3.314377 3.841466 Sonuç 1 tane eşbütünleşi denlem var Hipotezler Tablo 5. Masimum Öz Değer (Max-Eigen Value) Test Sonuçları Öz (Max-Eigen) %5 Kriti Özdeğer İstatistiği Değer Yo * 0.731997 30.28544 21.13162 En Fazla 1 0.161490 4.050949 14.26460 En Fazla 2 0.134202 3.314377 3.841466 Sonuç 1 tane eşbütünleşi denlem var Johansen eşbütünleşme test sonucunda İz (Trace) ve En Büyü Özdeğer (Max- Eigen Value) aynı yönde sonuçlar verere, modelde en fazla 1 adet eşbütünleşme denleminin var olduğu %5 riti değerde reddedilmediğini göstermetedir. İi test istatistiğinin de aynı yönde sonuç vermesi modelin ararlılığı için olumlu bir durum olara yorumlanabilir. Johansen testi sonucunda değişenlerin uzun dönemde birlite hareet ettilerini, diğer bir deyişle eşbütünleşi oldularını göstermetedir. C. Vetör Hata Düzeltme Modeli (VECM) ve Değişenler Arasında Nedenselliğin Araştırılması Çalışmada uygulanan eş-bütünleşme testi sonucunda değişenler arasında eşbütünleşme ilişisi bulunduğundan dolayı, nedenselli ilişisi hata düzeltme modeline dayalı (VECM) Granger Nedenselli testi yardımıyla incelenmiştir. Türiye nin eonomi büyüme ile ilgili oluşturulan hata düzeltme modelleri tahmin sonuçları Tablo 6 da özetlenmetedir. 427
GDP EC IM Bağımlı Değişen Tablo 6. Hata Düzeltme Modeli (ECM) Sonuçları Bağımsız Değişenler (Kısa Dönemli Nedenselli) GDP EC IM ECM (Uzun Dönemli Nedenselli) Ki-Kare değeri - 18.35 12.21 Katsayı -2.83892 Olasılığı - 0.0011*** 0.0159** Olasılı değeri 0.0898* Ki-Kare değeri 6.30-21.63 Katsayı 0.117146 Olasılığı 0.1779-0.0002*** Olasılı değeri 0.2483 Ki-Kare değeri 0.93 14.38 - Katsayı 0.826441 Olasılığı 0.9195 0.0062*** - Olasılı değeri 0.6589 Not: (***), (**), (*) Sırasıyla %1 seviyesinde anlamlı, %5 seviyesinde anlamlı ve %10 seviyesinde anlamlı olduğunu göstermetedir. GSYH, enerji tüetimi ve ithalat arasındai ilişinin incelendiği bu çalışmada hata düzeltme modeli ile değişenler arasındai ısa ve uzun dönemli ilişi incelenmiştir. Tablo 6 incelendiğinde GDP değişeninin bağımlı değişen olduğu modelde EC değişeninin gecimeli değerlerinin tamamının sıfıra eşit olduğu boş hipotezi ile EC değişeni veya gecimeli değerlerinden en az biri sıfıra eşit değildir alternatif hipotezi test edilmiştir. Wald testi sonucunda i-are istatisti değerinin 0.01 den üçü olması, boş hipotezin reddedildiği anlamına gelmetedir. Bu durum ısa dönemde EC den GDP ye doğru bir nedenselli olduğu şelinde yorumlanabilir. Aynı modelde IM değişeninin gecimeli değerlerinin tamamının sıfıra eşit olduğu boş hipotezi ile IM değişeni veya gecimeli değerlerinden an az biri sıfıra eşit değildir alternatif hipotezi test edilmiştir. Wald testi sonucunda i-are istatisti değerinin 0.05 ten üçü olması, boş hipotezin reddedildiği anlamına gelir. Bu durum ısa dönemde IM den GDP ye doğru bir nedenselli olduğu şelinde yorumlanabilir. EC değişeninin bağımlı değişen olduğu modellerde Wald testi sonuçlarına göre IM den EC ye doğru bir nedenselli ilişisi olduğu tespit edilmiştir. Son olara IM değişeninin bağımlı değişen olduğu modellerde Wald testi sonuçlarına göre EC den IM ye doğru bir nedenselli ilişisi bulunmuştur. Uzun dönemde enerji tüetimi ve ithalattan GSYH ya doğru te yönlü nedenselli ilişisi tespit edilmiştir. Aynı zamanda, enerji tüetimi ve ithalattan 428
GSYH ya ısa dönemde te yönlü bir nedenselli olduğu ve enerji tüetiminden ithalata ve ithalattan enerji tüetimine doğru çift yönlü bir nedenselli ilişisi olduğu söylenebilir. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Eonomi büyüme ve dış ticareti etileyen bir fatör olan enerjiye yöneli çalışmalar son dönemlerde sıça tartışılır hale gelmiştir. Bu çalışmaların hız azanması enerjinin yalnızca bireylerin yaşamlarını sürdürmelerinde gereli olan barınma, ısınma gibi faaliyetlerin arşılanması değil, aynı zamanda enerjinin üretim ve tüetim gibi temel eonomi faaliyetlerinin gerçeleştirilmesinde gereli olmasından aynalanmatadır. Çalışmamızda, Türiye için 1980-2011 döneminde GSYH, enerji tüetimi ve ithalat arasındai ilişi analiz edilmiştir. İl olara GSYH nın bağımlı değişen, enerji tüetimi ve ithalatın açılayıcı değişen olduğu modelde değişenlere ait serilerin durağanlığı sınanmıştır. Birim ö testi sonuçlarına göre serilerin seviye düzeyinde birim ö içerdileri, birinci farları alındığında ise durağan olduları gözlemlenmiştir. Değişenler arasında uzun dönemli ilişi Johansen eşbütünleşme testi ile incelenmiş ve GSYH, enerji tüetimi ve ithalat arasında bahsedilen dönemde uzun dönemli bir ilişinin varlığı tespit edilmiştir. Son olara değişenler arasındai nedenselli ilişisi hata düzeltme modeline dayalı nedenselli testi ile incelenmiştir. Nedenselli sonuçlarına göre, uzun dönemde enerji tüetiminden ve ithalattan GSYH ya doğru te yönlü bir nedenselli ilişisi tespit edilmiştir. Aynı zamanda ısa dönemde enerji tüetiminden ve ithalattan GSYH ya te yönlü; enerji tüetimi ile ithalat arasında da çift yönlü nedenselli ilişisi bulunmuştur. Eonomi büyüme, enerji tüetimi ve ithalat arasındai bu güçlü ilişiler Türiye gibi enerji bağımlısı gelişmete olan üleler açısından gelişmiş ülelere göre daha da önem arz etmetedir. Eonomi faaliyetlerin temelinde enerji tüetimi yatmatadır. Enerjide dışa bağımlılı enerji talebindei artışa ve ülelerin yeterli enerji aynaları rezervlerine sahip olmadılarından aynalanmatadır. Dolayısıyla dış ticaret açıları yüse enerji fiyatlarına bağlı olara üle eonomilerini olumsuz etilemetedir. Gelişmete olan bir üle olara Türiye nin dış ticaretinin önemli bir ısmını enerji tüetimi oluşturmatadır. Ülemiz fosil enerji aynaları açısından ıt aynalara sahip olduğundan enerji ihtiyacının önemli bir 429
ısmını ithalat yoluyla arşılamatadır. Bu bağımlılı üretimin ve buna bağlı olara da alınmamızın önünde bir engel olara arşımıza çımatadır. Diğer taraftan fosil enerji aynalarının tüendiği ve çevreyi de irlettiği gereçesiyle üleler yönlerini yenilenebilir enerji aynalarına çevirmişlerdir. Ülemiz yenilenebilir enerji aynaları açısından önemli bir potansiyele sahiptir. Yenilenebilir enerji aynalarının değerlendirilmesi açısından hem amu ve özel setör hem de yerel ve bireyler bazında onuya yöneli farındalı artırılmalıdır. Böylece, daha yaşanılabilir bir çevrede ve daha yaşanılabilir oşullar altında yaşamın refah içinde sürdürülebilirliği devam edebilecetir. KAYNAKÇA AKPOLAT, Ahmet Göçe ve Nurullah ALTINTAŞ (2013), "Enerji Tüetimi İle Reel GSYİH Arasındai Eşbütünleşme Ve Nedenselli İliş isi: 1961-2010 Dönemi", Çanırı Karatein Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2 (3),s. 1-16. ARISOY, İbrahim (2005), Türiye de Kamu Harcamaları ve Eonomi Büyüme İlişisi (1950-2003), Türiye Eonomi Kurumu, Erişim Tarihi. 13.07.2013, HYPERLINK "http://www.te.org.tr/dosyalar/arisoy%2005.pdf,http://www.te.org.tr/dosyalar/ari SOY 05.pdf. AYDIN, Fatma Fehime, (2010), "Enerji Tüetimi ve Eonomi Büyüme", Erciyes Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi,(35), s. 317-340. AYTAÇ, Deniz (2010), "Enerji ve Eonomi Büyüme İlişisinin Ço Değişenli VAR Yalaşımı ile Tahmini", Maliye Dergisi,, ss. 482-495. MUCUK, Eran ve Doğan UYSAL (2010), "The Impact of Energy Consumption on Exports: The Turish Case", Asian Journal of Business Management. 1( 2), s. 17-23. CHONTANAWAT Jaruwan, Lester C. HUNT ve Pierse RİCHARD(2010), "Causality between Energy Consumption and GDP: Evidence from 30 OECD and 78 Non-OECD Countries", Surrey Energy Economics Centre (SEEC),Department of Economics University of Surrey, Cilt 113, s. 1-58 430
ERSOY Ahmet Yağmur, (2012), "OECD Ülelerinde Eonomi Büyüme Odalı Enerji Tüetiminin Eonometri Modeli", Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 21, 339-356. ENGLE, Robert F., C.W.J. GRANGER (1987), Co-Integration and Error Correction: Representation, Estimation and Testing, Econometrica, Vol. 55, No. 2, pp. 251-276. ENDERS, Walter (1995), Applied Econometric Time Series, New Yor: Wiley. GRANGER, Clive W.J. (1988), Causality, Cointegration and Control, Journal of Economic Dynamics and Control, Vol. 12, pp. 551-559. JOHANSEN, Soren, K. JUSELIUS (1990), Maximum Lielihood Estimation and Inference on Cointegration with Applications to the Demand for Money, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, Vol. 52, No. 2, pp. 169-209. KORKMAZ, Özge ve Abduladir DEVELİ (2012), "Türiye de Birincil Enerji Kullanımı, Üretimi ve Gayrisafi Yurtiçi Hasıla Arasındai İlişi", Douz Eylül Üniversitesi İtisadi ve İdari Bilimler Faültesi Dergisi, S.2 : Cilt 27,s. 1-25. MEHRARA, Mohsen (2007), "Energy consumption and economic growth: The case of oil exporting countries", Energy Policy, Elsevier, Cilt 35., s. 2939 2945. SADORSKY, Perry, (2012), "Energy consumption, output and trade in South America", Energy Economics, Elsevier, Volume 34.,pp. 476 488. SADORSKY, Perry (2011), "Trade and energy consumption in the Middle East", Energy Economics, Elsevier, Issue 5,Volume 33. - s. 739 749. SEVİM, Cen (2012), Küresel Enerji Politiaları ve Yeni Enerji Düzeni" Türiye 12. Enerji Kongresi, Anara : Dünya Enerji Konseyi Tür Milli Komitesi, s. 1-10. SHAHBAZ, Muhammad, Nasreen SAMİA ve Hui CHONG ( "2013), Causality between Trade Openness and Energy Consumption: What Causes What in High, Middle and Low Income countries", Munich Personal RePEc Archive, V. 50382, s. 1-48. SHAKEEL, Muhammad, Iqbal Mazhar ve Majeed Muhammad Tariq (2013); Energy Consumption, Trade and GDP: A Case Study of South Asian Countries, Munich Personal RePEc Archive. 431
SOYTAS, Ugur, Ramazan SARI ve Ozlem ÖZDEMİR (2001), "Energy Consumption And GDP Relatıon in Turey: A Coıntegratıon And Vector Error Correctıon Analysıs", Global Business and Technology Association, s. 838-844. ŞENGÜL, Seda ve İsmail TUNCER (2006), "Türiye de Enerji Tüetimi ve Eonomi Büyüme: 1960-2000 ", Itisat Isletme ve Finans, Cilt 21, s. 69-80. TÜRKYILMAZ, Oğuz (2010), Türiye'de Enerji Görünümü ve Geleceği, TMMOB Maina Mühendisleri Odası Enerji Çalışma Grubu, 2014. WWF International (2010), Yenilenebilir Enerji Geleceği ve Türiye, WWF-Türiye, s. 4-8 XIE, Pinjie, Shi Quansheng ve Hou Jianchao (2013), "Research on Nexus among Urbanization, Economic Growth and Energy Consumption in Shanghai" International Conference on Applied Social Science Research,s. 213-216. YAZAR, Yusuf (2010), Türiye'nin Enerjidei Durumu ve Geleceği, Araştırma Raporu, Siyaset, Eonomi ve Toplum Araştırmaları Vafı, s.31 ZHI-YONG, Han et al.(2004), "On the Cointegration and Causality between Chinese GDP and Energy Consumption", Institute of Policy and Management, s. 1. WOJCIECH, Charemza W., Deadman F. DEREK (1999), New Directions in Econometric, Practice Edward Elgar Publishing Limited, 2nd Edition, UK. 432