BASEL II BANKACILIK DÜZENLEMELERİ VE İÇ DENETİM Prof. Dr. Güler ARAS, Yıldız Teknik Üniversitesi aras@yildiz.edu.tr İç denetim kredibilite kazandırır. Basel II Bankacılık Düzenlemeleri Son yıllarda globalleşme ile birlikte artan riskler, finans sistemindeki hassasiyeti ve kırılganlığı da arttırarak sık sık finansal krizlerin ve özellikle de bankacılık krizlerinin yaşanmasına neden olmuştur. Gerek gelişmiş, gerekse gelişmekte olan ülkelerde giderek karmaşıklaşan mali piyasalar ve finansal ensturmanlar, bilgi teknolojilerindeki hızlı değişim, sermayenin serbest dolaşımı, mevcut düzenlemelerdeki yetersizlikler finansal sistemdeki kırılganlığın temel nedenlerini oluşturmuştur. Üstelik, bir ülkede yaşanan sıkıntılar artık bulaşma etkisi (contagion effect) ile diğer ülkelere kolayca yayılabilmektedir. Bu gelişmeler krizlerin ülke sınırları içersinde kalmasının artık sözkonusu olmadığını göstermiş ve finansal sistemin ve bu sistemde yer alan kurumların işleyişinin global düzeyde yeniden düzenlenmesini gerektirmiştir. Uluslararası işbirliğinin sağlanmasını ön plana çıkaran düzenlemeler, uluslararası finansal yapının güçlendirilmesi, rekabetçi, istikrarlı, şeffaf ve etkin bir finansal yapının oluşturulması, finansal sistemde denetim yapısının güçlendirilmesi ve denetimin etkinliğinin arttırılmasını amaçlamaktadır. Sözü edilen düzenlemelerden birisi de bankacılık sisteminin sağlıklı bir yapıya kavuşturulması ve istikrarlı işleyişinin sağlanması amacıyla getirilen Basel II Bankacılık Sermaye Yeterliği Düzenlemeleri dir. Basel II düzenlemeleri, Uluslararası Ödemeler Bankası (Bank for International Settlements- BIS) bünyesinde kurulan Bankacılık Denetim Komitesi tarafından 1988 yılında yapılandırılan Basel I düzenlemelerinin yetersiz kalması sonrasında, 1999 da yine Basel Komitesi tarafından hazırlanan ve bankacılık sisteminin finansal risklere ve krizlere karşı korunmasını amaçlayan düzenlemelerdir. BIS bünyesindeki Bankacılık Denetim Komitesi, ortak ve standart yaklaşımlar saptayarak, belirli bir vizyonu dünyaya yayabilmek amacıyla
oluşturulmuştur. Bu çerçevede, Komitenin önemli hedeflerinden birisi de uluslararası denetim sistemindeki boşlukları doldurmaktır. Bu hedef kapsamında iki önemli prensip belirlenmiştir; birinci prensip, hiçbir bankacılık kuruluşunun denetlemeden kaçmaması gerektiği, ikinci prensip ise, yapılan denetlemelerin yeterliliğidir. Basel Komite sinin temel amacı, bankaların maruz kaldıkları riskleri daha doğru bir biçimde yansıtan esnek bir uygulama alanı oluşturmaktır. Sağlıklı ve istikrarlı bir finansal sistemi sürdürülebilir kılmak elbette tek başına asgari sermaye yeterliliğinin sağlanması ile olanaklı değildir. Bunun için, etkin bir denetim ve gözetim sistemi oluşturulup uygulanması ve piyasa disiplininin etkinliğinin arttırılmasının sağlanması da gereklidir. Özellikle 90 larda sermaye yeterliğine sahip olan bankaların dahi iflas etmiş olması bu konuda daha farklı yaklaşımların gerekliliğini ortaya koymuştur. Bu noktada bankacılık sisteminin yeniden düzenlenmesi ve denetimin önemi açık bir şekilde görülmüş ve yeni düzenlemeler bunun üzerine yoğunlaşmıştır. Basel II, risk odaklı sermaye yönetimi ve risk odaklı kredi fiyatlamasını, yani etkin risk yönetimini temel almaktadır. Risk odaklı kredi fiyatlaması bankalarla kredi ilişkisi içinde olan bütün işletmeleri etkileyecek bir uygulamadır. Bu yeni yaklaşımla birlikte, Basel I deki geleneksel kredi değerlendirmesinden farklı olarak kredi talepleri kredi riskine göre değerlendirilmektedir. Kredi riski ise, firmanın finansal verileri yanında firma faaliyetleri ve yönetimini de içeren bütün göstergelerin birarada değerlendirilmesi sonucu tespit edilen firma derecelendirme notu ile belirlenmektedir. Öte yandan banka açısından yüklenilen risk de ise; tahsis edilen kredinin teminatı, vadesi, para birimi vb. gibi faktörler belirleyici olmaktadır. Basel II, kredi işleminin kendisinden kaynaklanan riski ve kredi kullanan firmanın riskini bir arada değerlemektedir. Bu değerleme sonrasında riske göre kredi fiyatlaması yapılmakta, diğer bir ifade ile, firma riski ve kredi riski doğrudan kredinin fiyatına yansıtılmaktadır. Öte yandan, bankanın kredi verdiği firmanın riskinin yüksek olması kendisinin maruz kaldığı riski arttırmaktadır. Böyle bir durumda banka maruz kaldığı kredi riski arttıkça riske göre daha fazla sermaye bulundurmak zorunluluğundadır. Bu kaybını da kredi fiyatına yansıtarak kendisini koruyacaktır. Sonuçta kredilendirmeden kaynaklanan firma ve kredi riski maliyetin temel faktörü olarak kredi kararında da belirleyici olacaktır. Basel II uygulaması ile birlikte, kredilendirmede sübjektif değerlendirmelerden çok, objektif faktörlere dayanan kriterlerin benimsenmesi sonucu, kredi sınıflandırma sistemleri ve kredi risk ölçümünün çok daha
homojen bir yapıya kavuşmasının sağlanması beklenmektedir. Yeni düzenleme bankalara, hem kredi riski hem de operasyonel risk için çok daha geniş bir risk ölçme ve yönetme esnekliği vermektedir. Böylece daha geniş bir kapsamda sermayenin mevcut riske uyumlu hale getirilmesi ile bankacılık sisteminin daha güvenilir ve daha verimli bir yapıya kavuşması beklenmektedir. Basel II de İç Denetimin Yeri Basel II düzenlemeleri iç denetim açısından konunun iki tarafı üzerinde etki yaratmaktadır. Birincisi, bankaların kendi risklerinin değerlemesi açısından, ikincisi ise, firmaların kredibiliteleri açısından etkisidir. Yukarıda da bahsedildiği gibi, Basel II uygulamasında kredi fiyatının firmanın taşıdığı riske göre belirlenmesi ve banka tarafından riske göre kredi fiyatı teklif edilmesi sözkonudur. Bu zorunluluk, yüksek kredi riskinin bankanın kendi taşıdığı riski de yükselterek daha fazla sermaye bulundurma ihtiyacı doğurması ve bankanın bu maliyeti kredi fiyatını belirlerken hesaba katmak durumunda olması nedeniyle ortaya çıkmaktadır. Firmanın katlanacağı kredi maliyetinin temeli olan kredi riskinin hesaplanmasında ise, niceliksek ve niteliksel olmak üzere iki farklı ölçüt esas alınmaktadır. Niceliksel kriterler, finansal tablolardan elde edilen firmanın finansal yeterliği ile ilgilidir. Niteliksek kriterler ise, firmanın sermaye yapısı, yönetim kalitesi, kurumsal yönetim ilkelerinin varlığı, denetim mekanizmasının işleyişi vb. açılardan değerlendirilmektedir. Dolayısıyla Basel II kredi değerlemesi ve kredi riskinin tespitinde iç denetim sisteminin varlığı firmaların kredibilitesine doğrudan etki edecek temel belirleyicilerden birisi haline gelmiştir. Bankaların kendi risklerinin değerlemeleri ve yönetimi açısından iç denetimin Basel II düzenlemelerindeki yeri son derece önemlidir. Türkiye de Basel II kriterlerine uyum açısından iç denetim ile ilgili düzenlemeler de yapılmıştır. Son düzenleme, 1 Kasım 2006 tarih ve 26333 sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Bankaların İç Sistemleri Hakkında Yönetmelik, bankaların risklerinin izlenmesi ve kontrolünü sağlamak kuracakları iç kontrol, iç denetim ve risk yönetim sistemlerine ve bunların işleyişine ilişkin usul ve esasları düzenlemektedir. Mevcut düzenlemede Basel II de yer alan kredi riski, operasyonel risk ve piyasa riski ile iç sistemlere ilişkin esaslar yer almaktadır.
Bankaların Basel II sürecinde iç denetim açısından karşılaşacakları farklılık, üç yapısal bloğa dayalı olan yeni düzenlemede; kredi riskinin tespiti ve minimum sermaye yeterliği açısından birinci yapısal blok, denetsel incelemeyi içeren ikinci yapısal blok ve piyasa disiplininin sağlanması açısından üçüncü yapısal blok ile ilgilidir. Bütün yapılanmaların içerisinde denetim farklı açılardan yer almakta ve Basel II düzenlemelerinin bütünü ile bir ilişki olmakla birlikte, özellikle Basel II de öngörülen sermaye yeterliğinin denetimini içeren ikinci yapısal blok ile bağlantılı olduğu görülmektedir. İkinci yapısal blok denetim otoritesinin bankanın risk yönetim yaklaşımını inceleme sürecini içermektedir. Bankanın sermaye yeterliliğinin değerlendirmesi, asgari sermaye sınırının gerektiğinde yukarı çekilmesi, riskin artması durumunda sermaye sınırı dışında diğer önlemlerin alınmasının sağlanması temeline dayanır. Aynı zamanda bu süreçte bankanın iç kontrol sistemi, yönetsel yapısı ve kurumsal yönetim ilkelerine uyumu açısından denetiminin de yapılması ve bu alanlarda güçlendirici önlemlerin alınması amaçlanmaktadır. Kredi riskinin tespitini ve minimum sermeye yeterliğinin esas alındığı birinci yapısal blok ise diğer ilişkili taraf olan firmalar açısından iç denetimi ilgilendirmektedir. Bu süreçte minimum sermaye yeterliğinin tespitinde kredi riski ve piyasa riskini yeniden tanımlanmış, ayrıca sermaye yeterliği hesabında da operasyonel risk de ilave edilmiştir. Yeni düzenlemede değişikliğe uğrayan kredi riskinin tespitinde, düzenleme firmaların derece almasını zorunlu kılmakta ve yüksek derece almanın temel koşullarının firma yönetiminin niteliği ve denetim sisteminin varlığı olduğu önemle vurgulamaktadır. Bu anlamda, Basel II nin iç denetim açısından firmaların kredibiliteleri üzerindeki etkisi yukarıda da sözü edildiği gibi kredilendirme sürecinde değerlenen niteliksek verileri ile ilişkilidir. İşletmelerin kurumsallaşması açısından bir gereklilik olan iç denetim son yıllara kadar daha çok büyük ölçekli firmalar tarafından sınırlı ölçüde önemsenmiştir. Ancak, Basel II düzenlemeleri artık KOBİ ölçeğinde ve büyük ölçekte bütün firmalar için kurumsal yönetim uygulamaları ve iç denetim sisteminin kurulmasını bir zorunluluk olarak ortaya koymuştur. Banka kredilerinden yararlanmak isteyen firmalar finansal verilerinin sağlamlığı yanı sıra artık iç denetim sisteminin varlığı ve kurumsal yönetim ilkelerine uyumu açısından değerlendirilerek kredi kararı verilecek ve kredi maliyeti tespit edilecektir. Bu çerçevede, Basel II ile risk değerlemesinde çok daha hassas ve etkin değerleme ölçütleri getirilmiştir. Bu düzenlemede bankalar arasında değişebilen ve bankaların büyüklüklerine ve
yapısına uyumlu farklı yöntem alternatifleri de bulunmaktadır. Getirilen düzenlemeler ile hem bankaların ve bankacılık sisteminin sağlamlığı, hem de firmaların etkin kredilendirilmesi ile mevduat sahibinin korunması amaçlanmaktadır. Basel II ile etkin risk yönetimi ve denetim anlayışı ön plana çıkarılmıştır. Yeni dönemde, risklerini iyi değerleyemeyen ve etkin bir iç kontrol sistemi olmayan bankaların bu sisteme uyum sağlamaları olanaksız olacaktır. Bu nedenle düzenleme ile öncelikle bankaların bu konudaki altyapılarını sağlamlaştırmaları ve risk yönetim ve denetim kültürünü geliştirmeleri gerekli olup, bankalar bu konudaki çalışmalarını sürdürmektedir. Bütün bunlar, getirilen düzenlemelerle sağlanacak etkili bir risk yönetimi ile ticari bankaların verimliliğinin artırılacağını, doğru değerlenerek sağlanan kredilerin yaygın ve verimli kullanılması sayesinde de ekonomiye katkılarının artacağını göstermektedir. Geçen sayıdaki yazımızı şöyle tamamlamıştık; Denetim en hesaplı ve güvenli risk yönetim tekniğidir. Basel II risk odaklı kredilendirmeyi esas alan bir düzenleme olarak aslında bankalar ve firmalar için risk yönetiminin gerekliliği ortaya koyan bir düzenleme olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu çerçevede yeni düzenlemede, gerek bankaların kendi sağlamlığı, ulusal ve uluslarası piyaslardaki bankacılık faaliyetlerinde ve borçlanmalarında kredibiltelerinin korunması, gerekse kredi talep eden firmaların kredibilitelerini arttırmak için iç denetim son derece önemli bir gereklilik olarak kabul edilmiştir. Son Söz; Yüksek kredibilite ve düşük maliyetli fon sağlamak için iç denetim sisteminin oluşturulması kaçınılmazdır. Prof. Dr. Güler ARAS, Yıldız Teknik Üniversitesi Makale, İç Denetim Dergisi nin 17. sayısında yayınlanmıştır.