ENERJİ SƏMƏRƏLİYİ: DAVAMLI İNKİŞAF ÜÇÜN YENİ VASİTƏ. Azərbaycan şirkətlərin enerji səmərəyili ilə bağlı təçrübələrinin öyrənilməsi

ENERJİ SƏMƏRƏLİYİ: DAVAMLI İNKİŞAF ÜÇÜN YENİ VASİTƏ Azərbaycan şirkətlərin enerji səmərəyili ilə bağlı təçrübələrinin öyrənilməsi

3 Mündəricat GİRİŞ... 4 İCMAL... 5 1.GİRİŞ... 9 1.1. İqtisadi məlumat...9 1.2. Cari enerji istehlakı...10 1.3. Araşdırmanın nəticələri... 11 2. ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ BARƏDƏ MƏLUMATLILIQ... 13 2.1. Sənaye şirkətləri arasında enerji səmərəliliyi barədə məlumatlılıq... 13 2.2. Enerji səmərəliliyinin təşviqində hökumətin rolu... 15 3. ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNƏ DAİR CARİ TƏCRÜBƏLƏR... 17 3.1. Strategiya... 17 3.2. Kiçikdən böyüyə doğru... 19 3.3. Enerji səmərəliliyinin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı sənaye meylləri... 20 4.ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ PROQRAMLARININ TƏŞKİLİ: FƏALİYYƏT PLANI... 24 4.1. Enerji istifadəsinə nəzarət... 25 4.2. Enerjiyə qənaət potensialı barədə məlumatın alınması... 26 4.3. Avadanlığın yenilənməsi... 27 5. LAYİHƏNİN MALİYYƏLƏŞMƏSİ... 28 5.1. Makroiqtisadi şərtlər... 28 5.2. Modernizasiya üçün investisiya potensialı... 28 5.3. Faydaların qaytarılması dövrləri... 32 6. NƏTİCƏLƏR VƏ TÖVSİYƏLƏR... 34 6.1. Aşkar edilən faktlar... 34 6.2. İmkanlar... 35 6.3. Tövsiyələr... 35 ƏLAVƏ 1. SORĞUNUN METODOLOGİYASI... 37 ƏLAVƏ 2. ENERJİYƏ QƏNAƏTLİ LAYİHƏLƏRİN SƏNAYE SEKTORLARI ÜZRƏ BOLĞÜSÜ... 38 ƏLAVƏ 3. SƏNAYELƏR ÜZRƏ KÖHNƏLMİŞ ENERJİ-İNTENSİV AVADANLIQ... 40

4 4 Giriş Enerji təchizatı ilə bağlı müəyyən çətinliklərin mövcud olduğu və istixana qaz buraxılmasının hava iqliminə təsir etdiyi üçün enerji səmərəliliyi Beynəlxalq Maliyyə Korporasiyasının (IFC) ən mühüm inkişaf prioritetlərindən biridir. IFC bu inkişaf prioritetinə nail olmaq üçün sənaye şirkətlərinin enerji səmərəliliyini artırmaq, yenilənən və daha təmiz istehsal texnologiyalarını təşviq etmək və yaşayış və ictimai binalarda enerjiyə qənaəti maksimallaşdırmaq kimi alətlərdən istifadə edir. Əgər dünya iqtisadiyyatında enerji səmərəliliyi artırılmazsa, hazırda enerji səmərəliliyinin artırılmasına yerləşdirilən investisiyaların təxmini səviyyəsi enerji tələbatındakı proqnoz edilən artımı qarşılamaq üçün lazım olan ehtiyatın yalnız yarısını təşkil edir. Enerji istehlakının səmərəliliyinin artırılması həm də istixana qaz buraxılışlarının həcminin azaldılmasında əhəmiyyətli faktordur, bu isə iqlim dəyişikliyinin təsirlərinin dayandırılması və əks istiqamətə çevrilməsi üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir. Özəl sektorun davamlı inkişafı üçün sənaye müəssisələrinin rəqabətə davamlı olması əhəmiyyətlidir. Biznes əməliyyatlarında enerji xərclərini azaldan enerji səmərəliliyi tədbirlərinin həyata keçirilməsi müəssisənin uzun-müddətli uğur qazanmasında və davamlı olmasında həlledici rol oynaya bilər. İnkişaf edən ölkələrdə özəl sektorun davamlı inkişafını təşviq edən IFC Şərqi Avropa və Qafqazda bir sıra kiçik və orta müəssisələrdə sorğu keçirmiş və regiondakı biznesmenlərin enerji mənbələrindən səmərəli istifadəni necə qəbul etməsi və bu məsələni necə həll etməsini araşdırmışdır. Hazırkı hesabat Azərbaycanın kiçik və orta müəssisələrində 2008 yayındı - 2008/9 maliyyə böhranı başlamamışdan əvvəl aparilan sorğuların nəticələrinin əks etdirdiyinə baxmayaraq, bu nəticələr orta və uzun-müddətli perspektivdə öz aktuallığını itirməmişdir. 100 şirkətin rəhbərliyi ilə təkbətək görüşlər və ətrafl ı sorğu vərəqələri əsasında keçirilmiş sorğunun məqsədi Azərbaycanda sənaye müəssisələrinin enerji səmərəliliyi məsələsini necə başa düşüb qəbul etməsini öyrənməkdir.

5 İCMAL Azərbaycan ən çox enerji işlədən ölkələrdəndir. Azərbaycanın ÜDM-nin hər dolları üzrə istehlak etdiyi və alıcı qüvvəsi paritetinə uyğunlaşdırılmış enerji Latviya iqtisadiyyatının istehlakından təxminən 2 dəfə, qonşu Gürcüstanın göstəricisindən isə 1.18 dəfə çoxdur. Cədvəl 1. AZƏRBAYCAN VƏ OXŞAR ÖLKƏLƏRİN ENERJİ İSTEHLAKI: ÜDM-IN HƏR $ ÜZRƏ İSTEHLAK OLUNAN ENERJİ KvS/$ (alıcı qüvvəsi pariteti ilə sabit ABŞ dolları) 3.2 2.7 2.7 2.1 2.0 1.7 Azərbaycan Gürcüstan Estoniya Litva Ermənistan Latviya Mənbə: Dünya Enerji Statistikası, Beynəlxalq Enerji Agentliyi, 2008. Son beş ildə Azərbaycan iqtisadiyyatında güclü artım baş vermişdir. Bu dövr ərzində ÜDM təxminən 21% artmışdır. 2006-cı ildə Azərbaycanın ÜDM artımı 34.5% təşkil etməklə ölkə ÜDM artımına görə dünyada birinci olmuşdur. Belə iqtisadi artıma səbəb əsasən neft və qaz sektoru olmuşdur. Lakin cari proqnozlara görə yerli neft hasilatının 2011-ci ildə ən yüksək səviyyəsinə çatması və daha sonra azalmaya doğru getməsi planlaşdırılır. 1 Buna görə də qeyri-neft sektorunun inkişafı Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün son dərəcə əhəmiyyətlidir. 1 Azərbaycan haqqında məlumat, 2 oktaybr 2008-ci il http://lnweb90.worldbank.org/eca/eca.nsf/2656afe00bc5f02185256d5d0 05dae97/ef8cf10b9fe9f06385256d5d0067d4bb?OpenDocument

6 İri neft və qaz yataqları Azərbaycanda enerji səmərəliliyi və bərpa olunan enerji layihəsinin inkişafına və təşviqinə mane olur. Lakin Cədvəl 1-də göstərildiyi kimi, Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün enerji səmərəliliyinin artırılması çox faydalıdır. Beləliklə, enerji səmərəliliyinə və daha təmiz istehsala investisiyaların edilməsi iqtisadi artım və ekoloji məsələlərin həlli üçün ən səmərəli yoldur. Enerji səmərəliliyinin təşviqi üçün ən əsas prinsiplər, məsələn iqtisadi və hüquqi stimullar, icbari sayğaclar, enerji standartları və enerjiyə qənaət tələblərinin prioritetləşdirilməsi 1996-cı ildə qəbul edilən Enerji Ehtiyatlarının İstifadəsi haqqında Azərbaycan Respublikası Qanununda əks etdirilib. Sorğu edilən şirkətlərdən dörddə biri enerji səmərəliliyi tədbirlərini hazırlamaq, monitorinq və icra etmək üçün bir sıra təşkilati tədbirləri həyata keçirməyə başlamışdır. Buraya enerji səmərəliliyinə dair xüsusi tədbirlər planı, o cümlədən strategiyada enerji səmərəliliyinə dair müddəalar və nəticəyə əsaslanan bonuslar və cərimələr vasitəsilə personalın motivasiyası tədbirləri daxildir. Enerji səmərəliliyinə dair tədbirlər planı olan şirkətlər bu mövzuda təşkilati prosedurları olmayan şirkətlərə nisbətən daha çox enerji səmərəliliyi layihələri həyata keçirmiş və daha çox vəsait yatırmışlar. Son üç il ərzində Azərbaycan sənaye müəssisələri enerji səmərəliliyinin artırılması üçün bir sıra tədbirlər görmüşdür ki, bunlar əsasən istehsal avadanlığının yenilənməsi şəklində həyata keçirilmişdir. Qida və maşınqayırma sektorlarında çalışan şirkətlər öz istehsalında enerji səmərəliliyinə ən çox yatırım edən şirkətlər olmuşdur. Bir çox hallarda şirkətlər bu investisiyaları öz vəsaitləri hesabına maliyyələşdirmişdir. Sorğu edilən şirkətlər növbəti üç ildə öz enerji səmərəliliyi tədbirlərinə yatırdıqları investisiyaları 2006-2008-ci illərə nisbətən yeddi dəfə artırmağı planlaşdırır. Əlavə enerji səmərəliliyi tədbirlərinin icrası mürəkkəbləşdikcə, bu tədbirlərin gətirəcəyi potensial enerji qənaətini düzgün analiz etmək daha da çətinləşir. Şirkətin dövriyyəsi nə qədər kiçikdirsə, bu problemə daha tez-tez rast gəlinir. Əsas meyllər/tendensiya Menecerlər\rəhbərlik enerji qənaəti potensialına lazımi qiymət vermir. Enerji auditlərindən kifayət qədər istifadə edilmir. Şirkətlər xarici maliyyələşmənin faydalarını kifayət qədər qiymətləndirmir. Ağır inzibati və tənzimləyici prosedurlar prosesi ləngidir. Menecerlər\rəhbərlik enerji qənaəti potensialına lazımi qiymət vermir. Şirkətin rəhbərliyi öz şirkətinin enerjiyə qənaət edə bilməsi potensialına konservativ yanaşır. Onlar qənaətin yalnız 10-15% civarında ola biləcəyini düşünür, lakin qabaqcıl təcrübəyə görə istehlakda 20-30 % qənaət əldə oluna bilər. Enerji auditlərindən kifayət qədər istifadə edilmir. Azərbaycan şirkətləri enerji auditlərindən məhdud şəkildə istifadə edir. Sorğu edilən şirkətlərin yalnız üçdə biri öz təşəbbüsü ilə belə auditlər keçirib, digər 19%-i isə onu icbari şəkildə edib. Şirkətlər xarici maliyyələşmənin faydalarını kifayət qədər qiymətləndirmir. Sorğu edilən şirkətlərin 46%-i enerji səmərəliliyi tədbirlərinin həyata keçirilməməsinin əsas səbəbini vəsait çatışmazlığında görsələr də, onların yalnız 15%-i xarici maliyyələşmə üçün müraciət etmişdir. 2 Lakin xarici maliyyələşmə üçün müraciət edən şirkətlərin 45%-i onu münasib müddətlərə əldə etmişdir (33-35 ay). Xarici maliyyələşmə üçün müraciətin belə zəif olması o deməkdir ki, uzun-müddətli perspektivdə enerji səmərəliliyi layihələrinin faydası borcalmanın xərcindən çox olsa da, hazırda bir çox mənfəətli enerji-qənaəti ilə bağlı tədbirlər təxirə salınmış və ya ləğv edilmişdir. Ağır inzibati və tənzimləyici prosedurlar prosesi ləngidir. Sorğu edilən şirkətlərin 15%-i enerji səmərəliliyi layihələrinin gecikməsinə əsas səbəb kimi lazımi icazə və lisenziyaların əldə edilməsi ilə bağlı prosedurların vaxt aparması və qəliz olmasını göstərmişdir. 2 Qeyd: bu tədqiqatın nəticələri 2008/9 maliyyə böhranından əvvəl müəyyən edilmişdir. Tədqiqat şirkətlərin rəqabətli maliyyələşdirmənin alınmasında üzləşdiyi problemləri təsdiq etsə də, hazırkı bazar şəraitində maliyyələşdirmədən gələn faydaların əhəmiyyəti də vurğulanmalıdır.

7 Tövsiyələr Bir sıra tədbirlər var ki, daha yüksək enerji səmərəliliyinə nail olmaq üçün şirkət rəhbərləri öz müəssisələrinin rəqabətə davamlılığını gücləndirə bilər: Məlumatın artırılması və təşkilati tədbirlər - Şirkətin rəhbərliyi və işçilərinə enerji səmərəliliyinin üstünlüyü barədə daha geniş məlumat vermək həm enerji həm pula qənaət baxımından. - Şirkət üçün enerji səmərəliliyi\enerjiyə qənaət üzrə tədbirlər planı hazırlamaq. - Şirkətdə enerji səmərəliliyinin monitorinqi üçün məsul şəxs təyin etmək və ya işçi qrupu yaratmaq. - Şirkət daxilində enerji istehlakını azaltmaq üçün təşkilati tədbirləri həyata keçirmək (məsələn şirkətdə məlumatlılıq səviyyəsini artırmaq və enerjidən daha səmərəli istifadə üçün əməkdaşların mükafatlandırılması). Texniki tədbirlər - Şirkətlərin əldə edə biləcəyi və texniki cəhətdən əldə edilə bilən enerji və iqtisadi qənaəti realistik şəkildə qiymətləndirmək. Şirkətlər konkret istehsal vahidlərində enerji istehsalını monitorinq etməklə və enerjini ən çox hansı avadanlığın istehlak etdiyini izləməklə enerji xərclərinin əsas harada cəmləşməsini müəyyən edə bilər və enerji səmərəliliyini artıra bilər. - Şirkətlərə öz investisiya qərarlarını prioritetləşdirməyə imkan verəcək iqtisadi baxımından səmərəli texniki və maliyyə qiymətləndirmələri birləşməsini əldə etmək üçün enerji auditini keçirmək. - Həm Azərbaycanda eyni sektorda çalışan şirkətlər həm də digər ölkələrin şirkətləri arasında müqayisəvi təhlil aparmaqla potensial enerji qənaəti barədə geniş bilik əldə etmək. Maliyyə tədbirləri - Enerji səmərəliliyi layihələri ilə bağlı iqtisadi məlumatı qiymətləndirmək: xərclər, qənaət, qoyulan xərcin çıxarılması müddətləri, gəlirlər və s. Qiymətləndirmə şirkətin inkişaf strategiyası və investisiya qərarlarında enerji səmərəliliyinin nəzərə alınmasını təmin edəcək və bankların qaldırdığı bir sıra sualları cavablandırmaqla xarici maliyyəni cəlb etməyə kömək edəcəkdir. - Şirkətlər enerji səmərəliliyi ilə bağlı layihələr üçün xarici maliyyənin cəlb edilməsindən faydalanacaqlar. Şirkətin öz kapitalının enerji səmərəliliyinə investisiyanın yeganə mənbəyi kimi istifadə edilməsi potensial qənaəti məhdudlaşdırır və gecikdirir. Şirkətin rəhbərliyi enerji səmərəliliyi layihələrinin icrası üçün xarici maliyyənin cəlb edilməsinin üstünlüklərini tam başa düşməlidir.

8 Maliyyə təşkilatları və dövlət orqanlarının rolu Ekspertlər etiraf edirlər ki, maliyyə böhrani yalnız şirkətlərin investisiya siyasətlərinə deyil, bankların da investisiyaya yanaşmalarına təsir etmişdir. Nəticədə, bir çox şirkətlər hesabatda göstərilən kreditlərin və borc vəsaitlərinin əldə olunmasını çox mürəkkəb, və ya hətta mümkünsüz hesab edirlər. Buna baxmayaraq, orta-müddətli perspektivdə, iqtisadiyyatdaki vəziyyət bərpa olunduqca, burada təqdim olunmuş nəticələr və tövsiyyələr öz aktuallığını itirməyəcək. Istənilən iqtisadi şəraitdə müəssələrə rəqabətin artdıgı bir halda uğur qazanmaq üçün maksimum effektivliyin əldə edilməsinin vacibliyini nəzərə aldıqda isə, bu fakt xüsusilə aşkar görünür. Maliyyə mühiti və kredit bazarındakı vəziyyət yaxşılaşdıqca, maliyyə təşkilatları üçün tövsiyyələrin praktiki dəyəri yalnız artacaqdır. Sorğunun nəticələrinə əsasən maliyyə təşkilatları enerji səmərəliliyi layihələrinin maliyyələşdirilməsi üçün məhsul və xidmətləri hazırlayıb həyata keçirmək, həmçinin onları öz mövcud və potensial müştərilərinə sata bilərlər. Bundan əlavə, təşkilatda təklif edilən enerji səmərəliliyi ilə məşğul olan və onu qiymətləndirən işçilər olmalıdır. Şirkətlərə faydasını dərk etdikləri məhsulları təklif etməklə, maliyyə təşkilatları xarici maliyyələşmə axtaran şirkətlərin sayının artmasından faydalanacaqdır. Daha mürəkkəb və mənfəətli enerji səmərəliliyi tədbirlərinin yaradılması üçün Azərbaycanın səlahiyyətli orqanları iki tədbiri nəzərdən keçirməlidir. Birincisi, onlar şirkətlərin enerji səmərəliliyi layihələrini icra etmək üçün riayət etməli olduqları inzibati prosedurları təkmilləşdirməlidir. İkincisi, onlar daha ambisiyalı səmərəlilik tədbirlərini yerinə yetirmək üçün şirkətlərin xarici maliyyələşməyə müraciət etməsinə şərait yaratmalıdır. Bu tədbirlərin yerli orqanlar, maliyyə təşkilatları və şirkətlər tərəfi ndən həyata keçirilməsi Azərbaycanın sənaye sektorunda səmərəliliyinin artırılması və uzunmüddətli rəqabətə davamlılığının gücləndirilməsi üçün lazım olan iri vəsaitin yığılmasına kömək edəcəkdir.

GİRİŞ 9 1. GİRİŞ Bu hesabatda sənaye müəssisələrinin enerji səmərəliliyi tədbirlərini necə qiymətləndirməsi, planlaşdırması, maliyyələşdirməsi və icra etməsi təsvir edilir. Burada şirkət rəhbərlərinin qəbul etdiyi kimi enerji səmərəliliyi təcrübələrinin ilk geniş icmalı verilmişdir. 1.1. İqtisadi məlumat 2002-2007-ci illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatında iri artım baş vermiş və onun ÜDM-i illik 21% artmışdır. 2006-cı ildə Azərbaycanın ÜDM artımı dünyanın bütün ölkələrini üstələmiş və 34.5 faizə yüksəlmişdir. Azərbaycanın 2007-ci ildə adambaşında düşən ÜDM $3,407 ABŞ dolları təşkil etmişdir. 3 Azərbaycanın iri mineral ehtiyatları, əsasən neft və qaz rezervləri, o cümlədən müəyyən kənd təsərrüfatı potensialı vardır. Hazırda neft və qaz sektoru ÜDM-in 60%-ni, kənd təsərrüfatı isə onun sadəcə 4%-ni təşkil edir. Azərbaycanda ÜDM-in bu dərəcədə artmasına əsasən iki siyasi amil təsir etmişdir: - 1994-cü ildə Azərbaycan hökuməti neft və qaz hasil edən şirkətlərlə pay bölgüsü barədə müqavilələr imzalamağa başladı. Bu sazişlərə əsasən Xəzər dənizində neft və təbii qaz ehtiyatlarının hasilatı, o cümlədən neft və təbii qazın Gürcüstan vasitəsilə Türkiyəyə köçürülməsi üçün Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri və Cənubi Qafqaz boru kəməri kimi infrastruktur layihələrinə 7.5 milyard dollar investisiya edilmişdir. - Dövlət Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondunun dəstəyi ilə geniş islahatlar proqramına başlanmışdır. Bu islahatlara bank sektorunun gücləndirilməsi, kommunal sektorun şəffafl ığının artırılması, daha müasir vergi məcəlləsinin hazırlanması, büdcə və uçotun şəffafl ığının təşviqi, daxili və xarici audit funksiyalarının\potensialının gücləndirilməsi daxildir. Ölkənin ÜDM-nin davamlı artımı hazırda əsasən neft və qaz istehsalından asılıdır. Cari proqnozlara əsasən neft hasilatının 2011-ci ildə ən yüksək səviyyəyə çatması və daha sonra azalmaya doğru getməsi gözlənilir. Buna görə də iqtisadiyyatın digər sektorlarının inkişaf etdirilməsi son dərəcə əhəmiyyətlidir. Diversifikasiya ehtiyaclarını qarşılamaq üçün Azərbaycanın səlahiyyətli orqanları 1999- cu ildə Dövlət Neft Fondunu təsis etdilər. Fondun məqsədləri aşağıdakılardır: - Makroiqtisadi stabilliyin qorunması, fi skal-vergi intizamının təmin edilməsi və qeyri-neft sektorlarının inkişaf etdirilməsi vasitəsilə neft gəlirlərindən asılılığın azaldılması, - Cari neft ehtiyatlarının bir qisminə qənaət etməklə gələcək nəsillərin ölkənin neft və qaz sərvətinə bərabər çıxışın olmasının təmin edilməsi, - Milli miqyaslı layihələrin maliyyələşdirilməsi və sosial-iqtisadi inkişafın dəstəklənməsi. 2007-ci ildə Fondun aktivləri 2.5 milyard dollar səviyyəsinə çatmışdır. 1 oktyabr 2008-ci il tarixdən Neft Fondunun aktivləri 10.4 milyard təşkil edir. Əvvəlcə ölkənin iri neft və təbii qaz ehtiyatları enerji səmərəliliyi və bərpa olunan enerji layihələrinin inkişafı və təşviqini zəiflədən amili xatırladır. Amma Azərbaycan üçün enerji səmərəliliyi prioritetdir, çünki onun enerji infrastrukturu kifayət qədər inkişaf etməyib və 3 Economic İntelligence Unit, Country Data

10 GİRİŞ sənaye müəssisələri müasir deyildir, bu da onların səmərəsiz işləməsinə səbəb olur və ölkənin iqtisadiyyatına mühüm təzyiq göstərir. Buna görə də enerji səmərəliliyi və daha təmiz istehsala investisiyalar bir sıra ekoloji məsələləri həll etmək və davamlı iqtisadi artıma nail olmaq üçün ən optimal yoldur. Enerji səmərəliliyinin təşviq edilməsi üçün əsas prinsiplər 1996-cı ildə qəbul edilən Enerji Resurslarının İstifadəsi haqqında Qanunda əks etdirilib. Bu qanunda göstərilir ki, enerjiyə qənaəti həvəsləndirmək üçün iqtisadi və hüquqi stimullar olmalıdır və enerji istehlakının ölçülməsi\sayğaclaşdırılması icbari olmalıdır. Bundan əlavə qanunda enerji səmərəliliyi standartlarının tətbiq edilməsi, enerjinin boşa sərf edilməsinə görə sanksiyaların tətbiq edilməsi və digər tədbirlər təsvir edilir. 2004-cü ilin 21 oktyabr tarixində Azərbaycanda Alternativ və Yeni Enerji Mənbələrinin İstifadəsi üzrə Dövlət Proqramı Prezident tərəfindən təsdiq edilmişdir. Bu sənəddə günəş enerjisi, biokütlə, geotermal enerji, kiçik su və külək enerjisi daxil olmaqla bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı prioritetləri müəyyən edilmişdir. Elektrik enerjisi və təbii qaz ehtiyatlarının maya dəyəri sənaye şirkətləri arasında enerji səmərəliliyi tədbirlərinin inkişafına birbaşa təsir edir (Cədvəl 2). Cədvəl 2. AZƏRBAYCANDA ENERJİ VƏ TƏBİİ QAZ GİYMƏTLƏRİ Elektrik enerjisi qiymətləri bütün alıcılar gündüz geçə kimya və alüminium sənayesi, orta aylıq istehlakı 5 milyon kvs olan və 35\110 kv elektrik enerji təchizatı potensialına malik şaxta əsaslı poladtökmə və istehsal Təbii qaz qiymətləri, sənaye sektoru üçün AzN qəpic/c.m. Qeyd: Yuxarıda qiymətlər manatla verilib. Bu hesabatda istifadə edilən məzənnə $1 ~ 0.808 manat Yuxarıdakı şəkillərdə göstərildiyi kimi orta istehlakı 5,000,000 kvs/ay olan konkret sənaye müştəriləri üçün elektrik enerjisi tarifl əri gündüz\gecə vaxtı ərzində diversifi kasiya olunur və digər istehlakçılara nisbətən azdır. Bu o deməkdir ki, daha çox elektrik enerjisi istehlak edən şirkətlər daha az ödəyir. Sənaye müştəriləri üçün təbii qaz tarifl əri hələ də beynəlxalq qiymətlərdən çox aşağı olsa da, bu yaxınlarda bu qaz qiymətləri iki dəfə artıb və 2008-də təxminən 12 ABŞ senti/k.m. İxrac bazarı üstündə yerli rəqabət fonunda gələcəkdə qiymətlərin artması

GİRİŞ 11 təzyiqi yarana bilər. İstənilən halda bu meyllər göstərir ki, vaxt ərzində elektrik enerjisi qiymətləri artacaq bu da sənayelərin enerjini daha səmərəli istifadə etmələri və gələcəkdə enerjinin artan qiymətinə qarşı qorunmalarını təşviq etməlidir. Bu analiz və araşdırma aydın şəkildə göstərir ki, hazırda Azərbaycanda subsidiya edilən enerji qiymətləri öz növbəsində ölkədə sənaye sektorunda enerji səmərəliliyinin artırılmasına mane olur. 1.2. Cari enerji istehlakı 2000-2005-ci illər ərzində Azərbaycan ÜDM-nin enerji istifadəsi 40 % azalmışdır. Bu ilk növbədə 2001-ci ildən ölkənin ÜDM-nin sürətlə artımının nəticəsidir, bu zaman ölkə iqtisadiyyatının istifadəsi ümumilikdə artmışdır. Bu azalmaya səbəb həm də enerji səmərəliliyini təşviq edən dövlət siyasəti və sənaye şirkətləri tərəfindən bir sıra enerji səmərəliliyi tədbirlərinin icrası olmuşdur. Enerji səmərəliliyi tədbirlərinin icrasının ilk mərhələsi mövcud istehsal potensialından və enerjiyə qənaətlə bağlı inzibati tədbirlərdən istifadə edilməsidir. Bu aşağı xərcli və ya xərcsiz yoldur və iri əsaslı investisiya tələb etmir. Lakin praktik təcrübə göstərir ki, növbəti mərhələ enerji səmərəliliyinin təşviq edilməsidir. Sorğu edilən şirkətlərdən çoxu öz bizneslərinin inkişaf prioriteti kimi enerji səmərəliliyini göstərmişlər. Cədvəl 3. ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNİN ARTIRILMASININ ƏHƏMİYYƏTİ Respondentlərin faizi Enerji səmərəliliyinin artırılması sizin şirkətin inkişafı üçün bu gün əhəmiyyətli məsələdirmi? 49% 29% 14% 8% Niyə? Bəli Yəqin Yəqin yox Xeyr Yüksək enerji xərcləri 67% Enerji xərclərinin azaldılması rəqabət qabiliyyətini artırır 42% Enerji təchizatı etibarlı və fasiləsizdir 24% Enerji istehlakı artır və istehalın artımının məhdudlaşdırır 14% 1.3. Araşdırmanın nəticələri Bu hesabatda sənaye müəssisələrinin enerji səmərəliliyi tədbirlərini necə qiymətləndirməsi, planlaşdırılması, maliyyələşdirməsi və icra etməsi təsvir edilir. Burada şirkət rəhbərlərinin qəbul etdiyi kimi enerji səmərəliliyi təcrübələrinin ilk geniş icmalı verilmişdir. Sorğu edilən şəxslərin 60%-i yüksək rəhbər vəzifələrdə çalışırdı

12 GİRİŞ (baş direktorlar, baş əməliyyat menecerləri, inkişaf direktorları, baş mühəndislər və s.). Respondentlərin 22%-i öz şirkətlərində müvafiq enerji departamentlərinin rəhbərləri və digər respondentlər isə enerji üzrə mütəxəssislər və maliyyə departamentinin nümayəndələri idi. Əlavə 1-də bu hesabatın hazırlanması ilə nəticələnən sorğunun əsas xüsusiyyətləri əks etdirilmişdir. Azərbaycanın istehsalat sektoru (neft və qaz sənayesi çıxmaqla) ÜDM-in 4 5.1 %-ni təşkil edir və ölkə iqtisadiyyatında şaxtaçılıq, kənd təsərrüfatı, inşaat və xidmət sektorlarından sonra beşinci yerdə mövqeləşir. Həmin beş istehsalat sektoru genişlənir və bu da onların əməliyyatlarının iqtisadiyyat üçün daha səmərəli olmasına imkan verir. 2007-ci ildə mövcud olan iqtisadi şəraitdə sorğu edilən şirkətlərin 70%-i öz satışlarının əvvəlki ilə nisbətən 2007-ci ildə artdığını bildirmiş və bu da əksini milli ÜDM-də tapmışdır. Bu fakt sənaye sektorlarının artımını bir daha təsdiqləyir. Dövriyyə baxımından şirkətlərin 58%-nin 2007-ci ildə illik gəlirləri 1 milyon ABŞ dollardan yuxarı olmuşdur. Sorğu edilən şirkətlərin 27%-nin illik gəliri 2007-ci ildə 1 5 milyon ABŞ dolları arasında olmuşdur. Qalan 9% şirkətlərin illik gəliri 5 25 milyon ABŞ dolları və 6%-nin illik gəliri isə 25 milyon ABŞ dollardan çox olmuşdur. 56 Respondent şirkətlərin 61%-də 50 499 işçi çalışır. Qalan 39%-də isə 500 və ya daha artıq işçi çalışır. Cədvəl 4. RESPONDENT ŞİRKƏTLƏRİN İQTİSADİ VƏZİYYƏTİ Respondentlərin faizi Sizin şirkətin satışları 2006-cı illə müqayisədə 2007-ci ildə dəyişibmi? 8% 18% 12% 12% 24% 74% azalıb dəyişməyib artıb 26% artıb >30% artıb 21%-30% artıb 10%-20% artıb 10% Bu araşdırmanın məqsədi Azərbaycanın sənaye sektorundakı şirkətlərin enerji səmərəliliyinin yaxşılaşdırılması barədə biliklərin artırılmasıdır. Bu biliklər xüsusilə avadanlıq təchizatçıları, maliyyə təşkilatları və layihə müəllifləri üçün son dərəcə faydalıdır. Bu hesabat şirkətin menecerlərinə öyrədə bilər ki, onların sektorunda olan şirkətlər öz enerji səmərəliliyi potensialını necə qiymətləndirir və digər sənayelərdə enerji səmərəliliyinin artırılması potensialı necədir (fəsil 2). Bundan əlavə bu hesabat enerji səmərəliliyi tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün təşkilati və inzibati yanaşmalar (fəsil 3) və həmçinin səmərəliliyə maliyyə investisiyaları barədə (fəsil 4) məlumat verir. Bundan əlavə hesabatda enerji səmərəliliyi layihələri üçün kənar maliyyələşmənin cəlb edilməsinin üstün cəhətləri müzakirə edilir (fəsil 5). 4 Asiya və Sakit Okean ölkələri üçün əsas indikatorlar, 2008. Asiya İnkişaf Bankı. 5 Bu hesabatda istifadə edilən orta valyuta məzənnəsi $1 ~ 0.808 manat olmuşdur. 6 Bu hesabatda biz şirkətləri illik dövriyyələrinə görə dörd qrupa bölmüşük: 1) kiçik şirkətlər illik dövriyyəsi 1 milyon ABŞ dolları qədər, 2) orta şirkətlər dövriyyəsi 1-5 milyon ABŞ dolları qədər, 3) orta-iri şirkətlər $5-25 milyon ABŞ dolları, və 4) iri şirkətlər onların dövriyyəsi 25 milyon ABŞ dollardan artıqdır

ENERJI SƏMƏRƏLILIYI BARƏDƏ MƏLUMATLILIQ 13 2. ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ BARƏDƏ MƏLUMATLILIQ 2.1. Sənaye şirkətləri arasında enerji səmərəliliyi barədə məlumatlılıq Enerji səmərəliliyinin artırılması üçün proqram başlamazdan öncə şirkətin rəhbərliyi problemi anlamalı və daha yüksək enerji səmərəliliyinin üstünlüklərini başa düşməlidir. Araşdırma göstərir ki, enerji istehlakı şirkət menecerləri üçün əhəmiyyətlidir. Sorğu edilən şirkət rəhbərlərindən çoxu hesab edir ki, öz şirkətlərinin enerji xərcləri barədə kifayət qədər adekvat anlayışı vardır. Bundan əlavə onların çoxu hesab edir ki, şirkətlərinin enerji səmərəliliyini yüksəltmək üçün nəyin tələb olduğunu yaxşı bilirlər. CƏDVƏL 5. RƏHBƏRLİYİN MƏLUMATLILIĞI Respondentlərin faizi Şirkətin rəhbərliyi öz şirkətlərinin enerji xərcləri barədə hərtərəfl i məlumatlıdırmı? 1% 1% 13% 8% Şirkətin yüksək rəhbərliyi şirkətdə enerji səmərəliliyinin artırılması imkanı barədə məlumatlıdırmı? 45% 51% Təsəvvürü yoxdur Təxmini bilir Xərclər barədə yaxşı məlumatı var 41% 40% Təsəvvürü yoxdur Təxmini bilir Ümumilikdə məlumatlıdır Yaxşı məlumatlandırılıb Dəqiq məlumatı var Şirkətlərin enerji xərcləri barədə ümumi məlumat olsa da, sorğumuz göstərdi ki, enerji xərcləri barədə məlumatın genişliyi şirkətin dövriyyəsindən asılıdır. Daha dəqiq desək, bu göstərici şirkətin dövriyyəsinə əks mütənasibdir. Orta ölçülü respondent şirkətlərin 41%-i bildirmişdir ki, öz şirkətlərinin enerji xərcləri barədə dəqiq məlumatları var, lakin iri şirkətlər arasındakı respondentlərin yalnız 17%-də bu növ məlumat vardır. Digər tərəfdən iri ölçülü şirkətlərin (67%) öz enerji səmərəliliyi potensialı barədə məlumatı orta ölçülü şirkətlərə (44 %) nisbətən daha çoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, enerji səmərəliliyi layihələrinin gətirə biləcəyi potensial qənaətlər barədə şirkət menecerlərinin adekvat anlayışı və məlumatı vardır. Sorğu nəticəsində aşkar edilmişdir ki, bir çox respondent şirkətlər enerjiyə qənaət potensialını kifayət qədər qiymətləndirmir və bunun yalnız 11-15% olmasını gözləyir. Beynəlxalq təcrübə isə göstərir ki, məsələn Birləşmiş Krallıqda hava kompressiyası üçün enerjiyə qənaət 30% və su istehlakı üzrə isə 20-40% təşkil edir. Orta həcmli şirkətlərdə respondentlərin 41%-i qeyd etmişdir ki, onların şirkətlərinin enerji xərcləri barədə dəqiq məlumatı var, lakin iri şirkətlərdə bunu bilənlər cəmi 17% təşkil edir.

14 ENERJI SƏMƏRƏLILIYI BARƏDƏ MƏLUMATLILIQ Şirkət menecerlərinin səmərəlilik layihələrinin yarada biləcəyi potensial qənaətlər barədə dərin məlumatı olmalıdır. Cədvəl 6. ENERJİYƏ DAHA ÇOX QƏNAƏT ÜZRƏ PROQNOZ EDİLƏN POTENSİAL Sizin şirkət hazırki istehsal səviyyəsi saxlanmaqla aşağıda göstərilən enerji resurslarının istehlakını neçə faiz azalda bilər? Sıxılmış hava 12.9% 12.1% 25% Elektrik 8.4% 11.6% 20% Su 9.7% 12.3% 22% İsitmə 10.1% 5.9% 16% Qaz 11.6% 1.4% 13% Şirkətin təxmini enerji səmərəliliyi potensialı Əlavə potensial (beynəlxalq təcrübəyə əsasən) Ümumi enerji potensialı Bir çox şirkətlər kompleks enerjiyə qənaət proqramları üzərində yalnız 3-5 il əvvəl işləməyə başlayıb Çox zaman texniki mütəxəssislər şirkətin strateji inkişaf planlarının, əsaslı xərc proqramlarının və ya enerji istehlakına qənaəti müəyyən edən digər mühüm sənədlərin hazırlanmasında iştirak etmir. Maliyyə ekspertləri enerji səmərəliliyini artırmaq üçün tələb olunan tədbirlər və ya investisiyaların həcmini adekvat şəkildə müəyyən edə bilməz, bundan başqa onlar müxtəlif tədbirlərin hansı fayda gətirəcəyini də peşəkarcasına hesablaya bilməzlər. Aşağıdakı amillər Azərbaycan şirkətlərinin rəhbərlərinin nəyə görə enerjiyə qənaət potensialını konservativ qiymətləndirməsini izah edir: Mürəkkəb enerji səmərəliliyi layihələrinin həyata keçirilməsində kifayət qədər təcrübənin olmaması. Sorğu edilən şirkətlərin 70%-i yalnız bir neçə il əvvəl enerjiyə qənaət tədbirlərini həyata keçirməyə başlayıb. Lakin, bu tədbirlərin orta xərci həm mütləq ölçüdə, həm də şirkətlərin illik enerji xərcləri ilə müqayisədə aşağıdır. Bu da onu göstərir ki, şirkətlər yalnız asan icra edilə bilən enerji səmərəliliyi tədbirlərinə müraciət etmişlər. Rəhbərlik və texniki enerji xidmətləri üzrə mütəxəssislər arasında kifayət qədər ünsiyyət və məlumat mübadiləsinin olmaması. Enerji səmərəliliyinin gücləndirilməsi sənaye müəssisələrinin rəqabət qabiliyyətinin artırılması üçün zəruridir, çünki o əməliyyat xərclərini azaldır. Şirkət rəhbərləri strateji inkişaf və əsaslı xərc planlarının hazırlanmasında texniki işçiləri cəlb etməməyə meyllidir, buna görə də onlar enerji səmərəliliyini artıracaq tədbirləri nəzərdən keçirmək imkanını qaçırırlar. Enerji sektoru üzrə menecerlərdən həyata keçirdikləri enerji səmərəliliyi tədbirlərinin iqtisadi tərəfi barədə məlumatın açıqlanması nadir hallarda tələb edilir. Nəticədə maliyyə departamentlərinin enerji səmərəliliyi tədbirlərində iştirak etmək və onları təsdiqləmək üçün heç bir marağı olmur. Digər tərəfdən, konkret enerji səmərəliliyi tədbirlərini qiymətləndirmək və seçmək, və ya tələb olunan investisiyaları və ya bu investisiyalar nəticəsində ediləcək qənaətləri hesablamaq və faydaların qaytaralması dövrlərini müəyyən etmək maliyyə departamentlərinin məsuliyyəti və bacarığı çərçivəsində deyildir. Texniki və maliyyə mütəxəssisləri arasında ünsiyyətin olmaması elə vəziyyətə gətirir ki, iri həcmdə investisiya tələb edən cəlbedici səmərəlilik layihələri həyata keçirilmir. Nəticədə enerjiyə qənaət və şirkətin rəqabət qabiliyyəti aşağı düşür. Ünsiyyətdə belə boşluqların olması kiçik şirkətlər üçün xüsusilə əhəmiyyətli problemdir. Sorğu nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, kiçik və orta müəssisələrin yalnız 17%-i öz enerji səmərəliliyi planlarını icra edir, lakin orta və iri müəssisələrdə bu rəqəm müvafiq

ENERJI SƏMƏRƏLILIYI BARƏDƏ MƏLUMATLILIQ 15 olaraq 30 və 50% təşkil edir. Enerji səmərəliliyi üzrə beynəlxalq təcrübələr barədə məlumata məhdud çıxışın olması. Qabaqcıl təcrübələr göstərir ki, enerji səmərəliliyi layihələrinin icrasından əldə edilən qənaətlər bir qayda olaraq şirkətin məcmu enerji istehlakının 5-10%-nə qədər gözləniləndən artıq olur. Bu qənaətləri əldə etmək üçün ilkin az-xərcli mərhələdə bir sıra tədbirlər həyata keçirilə bilər. Təcrübə göstərir ki, səmərəlilik layihələrinin intensivləşməsi və genişlənməsi nəticəsində daha iri qənaətlər əldə edilir. ÜDM-in hər vahidi üzrə enerji istehlakına dair statistika (Cədvəl 1) göstərir ki, bəzi ölkələrin iqtisadiyyatı digərlərinə nisbətən daha səmərəlidir. Faktiki əldə edilən enerjiyə qənaət məcmu enerji istehlakının 5-10%-nə qədər proqnozu üstələyir 2.2. Enerji səmərəliliyinin təşviqində hökumətin rolu Milli iqtisadiyyatlarda enerji səmərəliliyinin yaxşılaşdırılmasında dövlətin siyasəti bir alət rolunu oynaya bilər. Hər hansı sənaye daxilində enerji istehlakını azaltmaq istəyən siyasi rəsmilər bir sıra alətlərdən istifadə edə bilər. Bu alətlər adətən inzibati və ya maliyyə tədbirləridir. Çox zaman bu alətlər qismində hər iki amili birləşdirən milli və bəzən regional və yerli dövlət orqanları tərəfindən təsdiqlənən qanunlar və icra qərarları\ sərəncamlar çıxış edir. Ümumilikdə onlar daha yüksək enerji səmərəliliyinin təşviq edilməsi üçün hüquqi\qanuni çərçivəni təmsil edir (qanunvericilik strukturunu müəyyən edir). Bu alətlərin effektivliyi, yəni onların hər istehsal vahidi üzrə enerji istehlakını nə qədər azaltması, bu tədbirlərin düzgün hazırlanması, maliyyələşdirilməsi və adekvat şəkildə tətbiq edilməsindən asılıdır. Sorğu zamanı biz sənaye müəssisələrindən onların fikrincə mövcud qanunvericilik strukturunun daha yüksək enerji səmərəliliyini nə dərəcədə təşviq etdiyini soruşduq. Respondentlərin yarısından çoxu qeyd etmişdir ki, hazırki struktur enerji səmərəliliyi layihələrinin icrasını təşviq edir. Lakin şirkətlərin böyük hissəsi artıq bəhrələndikləri siyasi təşviq tədbirlərini konkret qeyd edə bilməmişdir. Daha sonra görəcəyik ki, enerji səmərəliliyi qanunvericiliyində qənaətin təşviq edilməsi ilə bağlı bir sıra tədbirlər sadalanır, lakin onların icrası üçün mexanizmlər yerlərdə yoxdur. Buna görə də sənaye şirkətləri hələlik bu tədbirlərdən faydalana bilmir. Respondentlərin yarıdan çoxu mövcud qanunvericilik strukturunu enerji səmərəliliyinin artırılmasına imkan yaradan bir struktur kimi müsbət qiymətləndirmişlər. Digər tərəfdən Cədvəl 7 göstərir ki, sorğulanan şirkətlər konkret enerjiyə qənaət siyasətlərinin potensial faydalarından agahdır. Şirkətlərin çoxu qeyd etmişdir ki, əgər dövlətin siyasəti bu tədbirlərin icrasını reallaşdırsa, onlar enerji səmərəliliyi layihələrinə daha aktiv investisiya edəcək və onları daha fəal icra edəcəkdirlər. Cədvəl 7. ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNİN TƏŞVİQİ ÜZRƏ SİYASƏT HAQQINDA MƏLUMATLILIQ respondentlərin faizi Hansı siyasət tədbirləri sizin şirkətdə enerji səmərəliliyi layihələrini təşviq edə bilər? Vergi mənfəətləri 67% Daha aşağı enerji tarifl əri 54% İnvestisiyalar üzrə vergi tutulmalarının qaytarılması 36% Sürətləndirilmiş amortizasiya 19% Dövlət vəsaiti hesabına kredit faizlərinin kompensasiyası Enerji səmərəliliyi layihələrinin dövlət tərəfi ndən maliyyələşdirilməsi 15% 14%

16 ENERJI SƏMƏRƏLILIYI BARƏDƏ MƏLUMATLILIQ Respondentlərin 54% qeyd etmişdir ki, enerji səmərəliliyinin təşviq edilməsi üçün daha aşağı enerji tariflərinin tətbiqi həvəsləndirici amil ola bilər. Bu iki faktla izah oluna bilər: - Şirkət menecerlərinin enerji səmərəliliyi tədbirləri və xərcə qənaət barədə anlayısları təhrif edilmişdir - enerji tarifləri nə qədər yüksək olsa, fəaliyyətlərdə bir o qədər çox xərcə qənaət olunurı - Yüksək enerji tarifləri daha çox xərcə səbəb olur. Bu o deməkdir ki, səmərəlilik tədbirlərinə nə qədər az vəsait yatirilir, yəni bir çox şirkətlər bu məqsədlə xarici maliyyələşmədən istifadə etmir, yalnız öz vəsaitlərini istifadə edir. Bundan əlavə şirkət menecerləri tam anlamır ki, səmərəlilik tədbirləri onların enerji istehlakını nə qədər azalda bilər və beləliklə onların şitkərinin xərclərinə qənaət edilə bilər. 1996-da qəbul edilən Azərbaycanın Enerji Resurslarının İstifadəsi haqqında Qanunda ölkədə enerji səmərəliliyinin təşviq edilməsi ilə bağlı bir sıra inzibati və maliyyə tədbirləri əks etdirilib. Buraya daxildir: Həm yeni, həm də istismarda olan çox enerji işlədən avadanlığın icbari dövlət sertifi kasiyası. İllik enerji istehlakı 8,141 Mvs-dan çox olan müəssisələrin icbari enerji auditi. Enerji səmərəliliyi tədbirlərinin icrası və bu sahədə araşdırma və inkişaf məqsədilə Enerji Resurslarının Rasional İstifadəsi Dövlət Fondundan subsidiyaların verilməsi. Enerji resurslarından səmərəli istifadəyə yönəlmiş xarici investisiyalar bu tədbirlərin gətirdiyi mənfəətlər\qənaətlər hesabına ödənilir. Müxtəlif texnologiyalar, resurslar və s. üzrə dövlət enerji standartları var. Bu standartlara riayət olunmasına Azərbaycan Standartlaşdırma Qanununa uyğun olaraq nəzarət edilir. Dövlət orqanları sənaye müəssisələrində enerji istehlakı inspeksiyalarını keçirir və enerji və istehsalat avadanlıqlarının enerji istehlakının spesifi k limitləri çərçivəsində qalmasına nəzarət edir. Pozuntu olduqda şirkətə cərimə tətbiq edilir. Lakin, Dünya Bankına əsasən səmərəliliyin təşviqi tədbirlərinin icrası üçün tələb olunan dəstəkləyici/köməkçi/əlavə qanunvericilik və qaydalar (Enerjidən Rasional İstifadə Dövlət Fondu, xarici investisiyaların ödənilməsi və s.) hələ də yoxdur. Azərbaycan hökumətinin enerji səmərəliliyinə olan diqqəti sənaye sektorunda enerji səmərəliliyinin təşviqi tədbirlərinin hazırlanması və icrası üçün katalizator kimi istifadə edilməlidir. Aşağıdakı fakt Azərbaycan dövlət orqanlarının izafi enerji istehlakının minimallaşdırılmasına və ekoloji çirklənməyə nə qədər əhəmiyyət verməsini bir daha göstərir: enerji və ekoloji inspeksiyalardan keçən şirkətlər qeyd etmişdir ki, onlar sorğudan 12 ay əvvəl orta hesabla üç enerji inspeksiyası və iki ekoloji inspeksiyadan keçmişlər. Orta cərimə təxminən 1,34 ABŞ dolları təşkil etmişdi. Orta cərimənin məbləği sorğu edilən şirkətlərin illik enerji xərclərinin 0.5 %-ni təmsil edir. Bu da onu təsdiqləyir ki, inspeksiya tədbirləri enerji səmərəliliyi fəaliyyətlərinin təşviqinə çox məhdud təsir göstərir.

ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNƏ DAİR CARİ TƏCRÜBƏLƏR 17 3. ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNƏ DAİR CARİ TƏCRÜBƏLƏR Sorğu nəticələri göstərmişdir ki, respondentlərin 71%-i öz enerji səmərəliliyinin artırılması üçün bəzi tədbirlər görür. Şirkətlərin böyük hissəsi (39%-i) eyni vaxtda üç və ya daha çox layihə həyata keçirir. Cədvəl 8. ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ TƏDBİRLƏRİ percentage of respondents Siz hazırda hansı enerji səmərəliliyi layihələri üzərində işləyirsiniz? Enerji -səmərəli işıqlandırma sistemləri 40% Enerji sayğac sistemlərinin quraşdırılması 37% İstehsal avadanlığının yenilənməsi 34% Kompressorlar 29% Binanın izolyasiyası 23% İstilik sistemləri 20% Soyuducu avadanlıq 11% Səmərəli elektrik ptürücüləri Digər 5% 6% Birgə-generasiya mexanizmləri 2% Heç nə həyata keçirilməyib 29% Sorğu edilən şirkətlərin 29%-i enerji səmərəliliyi layihələri həyata keçirmişdir. Beləliklə onların üçdə biri öz enerji səmərəliliyi göstəricilərini yüksəldə bilərlər, bir şərtlə ki, onlar bu səmərəlilik layihələrinin gətirəcəyi potensial enerji və pul qənaətlərindən tam xəbərdar olsunlar. 3.1. Strategiya Bu ilk baxışdan aydın olmasa da, səmərəlilik layihələrinin icrası şirkətin inkişaf strategiyası ilə yaxından əlaqəlidir. Əməliyyat xərcləri, istehsal potensialı və kapitala investisiya ehtiyacları kimi elementlər şirkətin strateji inkişaf planının əsas komponentləridir. Digər tərəfdən enerji xərclərinin azaldılması ilə bağlı tədbirlər və avadanlığın modernizasiyası şirkətin strategiyası ilə uyğunlaşdırılmadıqda, xərclərdə səhvə səbəb olan nöqsanlar yarana bilər, hədəflər yerinə yetirilməyə bilər və ya əməliyyat xərcləri artırıla bilər. Şirkətin inkisaf strategiyasının istehsalat prosesinin yenilənməsi və enerji xərçlərinin azaldılması tədbirləri ilə uyğunlasdırılması xüsusi enerji xərclərinin azaldılmasi ilə bağlı məqsədlərə nail olmaq üçün vacibdir.

18 ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNƏ DAİR CARİ TƏCRÜBƏLƏR ŞİRKƏTİN STRATEGİYASI VƏ ENERJİ İSTEHLAKI LAYİHƏLƏRİ ARASINDA ƏLAQƏ 2-3 illik strateji planlaşdırma İstehsal həcminin müəyyən edilməsi Layihənin xalis xərcləri Istehsal potensialından istifadə Istehsalın artırılması barədə qərar İstehsalın hesablanması Lazımi istehsal potensialı rəqəmləri Hər növ enerji resurslarının istehlakı Istehsal və enerji avadanlığı üzrə investisiya təlabatı Modernizasiya və enerji səmərəliliyi proqramının icrası Tələb olunan hədəfl ərin icrası üçün dizayn tədbirləri Proqram üzrə icra tarixləri və mərhələlərin hesablanması Enerji istehlakı azalandan sonra yeni xalis xərclərin proqnoz edilməsi Köhnə avadanlığın əvəz edilməsi enerji xərclərinin azaldılmasında mühüm rol oynayır, amma bu komponent şirkətin strateji inkişaf planına inteqrasiya edilməlidir. Bir tərəfdən, köhnə avadanlığın davamlı istifadəsi əsaslı investisiyalar tələb etmir. Digər tərəfdən onun çox istifadə edilməsi yüksək əməliyyat xərcləri ilə nəticələnir: daha intensiv texniki qulluq, avadanlığın tez-tez dayanması və istehsalda fasilələrin yaranması və modelin köhnə olması səbəbindən daha yüksək enerji istehlakı. Enerji səmərəliliyinə dair strategiya hazırlayan zaman, şirkət onu 10 il və ya daha öncə quraşdırılmış köhnə avadanlığın əvəz edilməsi planı ilə inteqrasiya etməlidir (cədvəl 9). Bundan öncə müzakirə edildiyi kimi köhnəlmiş, vaxtı keçmiş avadanlığın istismarı ümumilikdə istehsal prosesinin inkişafına mane ola bilər. Bu hesabatın növbəti bölmələrində görəcəyik ki, köhnə avadanlığın əvəz edilməsi 2006-cı ildən keçirilən iri miqyaslı enerji səmərəliliyi layihələrinin böyük qisminin məqsədidir və bu fəaliyyətlərlə bağlı investisiyalar şirkətin enerji səmərəliliyi üzrə cəmi xərclərinin mühüm hissəsini təşkil edir. Cədvəl 9. 10 İLDƏN ÇOX YAŞI OLAN ENERJİ AVADANLIĞINDAN İSTİFADƏ EDƏN ŞİRKƏTLƏRİN FAİZ (%) Köhnə avadanlıqdan istifadə edən şirkətlərin faizi Daim tənzimlənən ötürücülər Elektrik ötürücüləri Kompressorlarr Nasos 13 13 25 17 20 12 11 12 20 16 14 11 Qazanxana Ventilyasiya sistemləri Dövri sərinlətmə sistemləriötürücülər Soyuducu saxlama qurğuları İstilik mübadiləsi qurğuları 25 4 13 21 7 10 9 9 14 15 13 7 14 11-15 il 16-25 il 25 ildən çox 10% 20% 30% 40% 50% 60% Sorğu nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycanın sənaye şirkətləri son bir neçə il ərzində öz istehsal avadanlığını müəyyən dərəcədə müasirləşdirmişlər. 2008-ci ilin yayından etibarən respondent şirkətlərin 27%-də yaşı 15 ildən çox olan istehsal avadanlığının olması aşkar edilmişdir. Bundan əlavə müəyyən edilmişdir ki, köhnəlmiş

ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNƏ DAİR CARİ TƏCRÜBƏLƏR 19 (15 ildən çox) istehsal avadanlığının ən aşağı istifadə göstəricisi qida sənayesindədir. Qida sənayesinin yalnız 5%-i belə avadanlıqdan istifadə edir, amma metallurgiya sənayesində bu göstərici daha yüksəkdir. Kimya və neft-kimya sənayesində son illər mühüm artım müşahidə edilsə də, bu sənayenin avadanlığının 34%-i artıq 15 ildən çoxdur ki istismar edilir. 10 ildən çox yaşı olan avadanlığın istifadəsinin iki istiqamətdə təsiri var. Birincisi, o yeni texnologiyadan daha az səmərəlidir və daha yüksək əməliyyat xərclərini yaradır, çünki daha çox texniki qulluq tələb edir və daha tez-tez xarab olur. Beləliklə enerjiyə qənaət edilməsi göstəriciləri şirkətin köhnə avadanlığı yeniləri ilə əvəz edilməsindən çox asılıdır. 3.2. Kiçikdən böyüyə doğru Təcrübədə enerji səmərəliliyi layihələrinin icrası ilk növbədə istehsal və enerji avadanlığının müasirləşdirilməsinin bir hissəsi kimi başlayır. Çox zaman səmərəlilik tədbirləri üçün ehtiyac şirkət rəhbərliyi öz enerji xərclərini analiz etdikdən və onların cəmi istehsal xərclərində yerini müəyyən etdikdən sonra yaranır. Bir qayda olaraq bundan sonrakı mərhələdə rəhbərlik ən tez və ən ucuz enerji səmərəliliyi tədbirini həyata keçirməyi planlaşdırır. Bir qayda olaraq buraya enerji itkisinin azaldılması, itkilərin aradan qaldırılması (istilik, su, sıxılmış hava və s.) və enerji itkisinin azaldılması üçün inzibati tədbirlər daxildir. Belə xərcsiz və ya aşağı xərcli tədbirlər nəticəsində enerjiyə qənaət səmərəlilik tədbirlərinin genişləndirilməsi üçün baza yaradır və daha sonra bu tədbirlər getdikcə mürəkkəbləşir. Səmərəlilik tədbirlərinin icrasının ilk mərhələsində şirkət enerji resurslarını daha səmərəli şəkildə istifadə edir və öz enerji istehlakına daya yaxşı nəzarət edir. Növbəti addım çox enerji işlədən avadanlığın modernizasiyasıdır ki, bu da mühüm investisiyaların edilməsini tələb edir. Beləliklə, ən iri enerji səmərəliliyi tədbirlərinin icrası üçün istehsal və enerji avadanlığının yenilənməsi, və şirkətdə enerjinin idarə tedilməsi sistemlərinin tətbiqi vasitəsilə həyata keçirilir. Cədvəl 10. SƏNAYELƏR ÜZRƏ ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ TƏDBİRLƏRİ ÜZRƏ XƏRCLƏRİN İSTEHLAK EDİLƏN ENERJİ XƏRCLƏRİ İLƏ MÜQAYİSƏSİ ABŞ dollarla Maşınqayırma 2.3:1 Metallurgiya İnşaat materiallarının istehsalı Kimya və neftkimya sənayesi Qida sənayesi 6.3:1 3.0:1 1.4:1 1.1:1 50 000 100 000 150 000 200 000 250 000 300 000 Hər şirkət üzrə ES layihələrinin orta xərci Hər şirkət üzrə enerji istehlakının orta xərci Hər şirkət üzrə ES layihələrinin orta xərci Respondent şirkətlərin tamamladığı və ya hazırda gördüyü enerji səmərəliliyi tədbirləri üzrə orta xərclər onların 2007-ci ildə birgə enerji xərclərinin 51%-ni təşkil edir.

20 ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNƏ DAİR CARİ TƏCRÜBƏLƏR Sorğu nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, şirkətlərin əməliyyat xərclərində enerji xərclərinin payı və səmərəlilik tədbirlərinə investisiya edilən vəsait arasında birbaşa asılılıq yoxdur. Enerji xərcləri əməliyyat xərclərinin 10%-indən çoxunu təşkil edən şirkətlər enerji xərcləri əməliyyat xərclərinin 6-10%-ni təşkil edən şirkətlərə nisbətən beşdə-bir qədər (20%) az xərcləyir. Cədvəl 11. İCRA EDİLMƏKDƏ OLAN ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ LAYİHƏLƏRİ VƏ ONLARIN XƏRCLƏRİ respondentlərin faizi və min ABŞ 60% İsitmə sistemləri 50% 14 58 Birgə-generasiya mexanizmləri kompressorlar 40% 30% 4 25 30 Soyuducu avadanlıq Enerji-qənaətli işıqlandırma Qənaətli elektrik ötürücüləri 20% 10% 0% 10 16 16 17 Binanın izolyasiyası Enerji sayğac sistemlərinin qurulması İstehsal avadanlığının yenilənməsi Cədvəl 11-da şirkətlərin həyata keçirdiyi bir neçə enerji səmərəliliyi tədbirləri və onların icra tezlikləri göstərilmişdir. Üfüqi xətdə konkret layihəni həyata keçirən respondentlərin faizi göstərilib. Hər dairənin içindəki rəqəmlər isə 2006-2007-ci ildə bunu icra edən və ya indi etməkdə olan bütün şirkətlər arasında bu layihə ilə bağlı orta xərclər əks etdirilib. Ən geniş yayılmış enerji səmərəliliyi tədbiri enerji sayğac sistemlərinin quraşdırılmasıdır, və bu da sorğu edilən şirkətlərin 50 %-i tərəfindən edilmişdir. Bu tədbir orta xərclidir və hər şirkətə təxminən 13,600 ABŞ dollara başa gəlmişdir. Növbəti yerdə enerjiyə qənaət edən işıqlandırma sistemlərinin quraşdırılmasıdır. Bu aşağı xərcli tədbirdir və müəssisələrin çoxuna 3,700 ABŞ dollara başa gələ bilər. 3.3. Enerji səmərəliliyinin artırılması ilə bağlı sənaye meylləri Yuxarıda qeyd edildiyi kimi bu sorğuda Azərbaycanın müxtəlif sənayelərini təmsil edən 100 şirkət iştirak edib. Bu nümunədən istifadə edərək hesabatda enerji səmərəliliyinin icrası ilə bağlı meyllər aşkar edilmişdir. İlk növbədə qeyd edilmişdir ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının müxtəlif sektorları enerji səmərəliliyi məsələsinə müxtəlif mövqedən baxır. Müəyyən edilmişdir ki, metallurgiya və kimyavi-petrokimyəvi sənayelərdə səmərəlilik nisbətən az prioritet olan sahədir. Sorğu zamanı beş müxtəlif sənayedə rəhbərliyin enerji səmərəliliyi potensialına yanaşması arasına mühüm fərqlər aşkar edilməmişdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, bu potensial adətən lazımi qədər qiymətləndirilmir.

ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNƏ DAİR CARİ TƏCRÜBƏLƏR 21 Cədvəl 12. HƏR ŞİRKƏT ÜZRƏ ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ LAYİHƏLƏRİNİN ORTA SAYI VƏ HƏR SEKTOR ÜZRƏ ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ LAYİHƏLƏRİNİ İCRA EDƏN ŞİRKƏTLƏRİN FAİZİ 3 68% 73% 75% 64% 77% 2.5 2 1.5 1 1.8 1.9 2.4 1.9 2.4 0.5 0 İnşaat materialları Kimya sənayesi Metallurgiya Maşınqayırma Qida sənayesi Enerji səmərəliliyinin artırılması üçün tədbirlər görmüş şirkətlər Biz hər sənayedə icra edilməkdə olan enerji səmərəliliyi fəaliyyətlərinin sayına və hər sektor daxilində 2006-2007-ci illər ərzində belə fəaliyyətləri həyata keçirən və hazırda keçirməkdə olan şirkətlərin faizinə baxdıq (Cədvəl 12). Son üç il ərzində qida və metalemalı şirkətlərində həyata keçirilən layihələrin sayı digər növ şirkətlərdə həyata keçirilən layihələrdən mühüm dərəcədə çoxdur. Bu da göstərilən sektorlarda şirkətlərin enerji səmərəliliyinə hazırda nəyə görə daha az prioritet kimi baxmasını izah edir. Cədvəl 13-də hər sektorda həyata keçirilən enerji səmərəliliyi layihələrinin cəmi orta xərci və ən geniş yayılan layihələrin orta xərci göstərilib: Cədvəl 13. ƏN GENİŞ YAYILMIŞ ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİ TƏDBİRLƏRİ İLƏ BAĞLI ORTA XƏRCLƏR Min ABŞ-ilə 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 34.3 22.8 23.4 8.6 19.1 66,8 3,5 39,0 65,5 ES artırılması üçün tədbirlər görmüş şirkətlərin orta sayı 43,6 5,3 1,2 12,4 3,7 2,5 5,7 6,8 59,8 22,6 25,6 38,1 10,3 2,0 11,5 Qida sənayesi Kimya sənayesi İnşaat materialları Metallurgiya Maşınqayırma 77,0 Qida və maşınqayırma sənayelərində şirkətlərin istehsal avadanlıqlarının yenilənməsinə mühüm yer verilir. İstilik sisteminin təchizatının yenilənməsi Enerji-qənaətli işıqlandırma sistemləri Kompressorlar İstehsal avadanlığının yenilənməsi Qida sənayesində çalışan şirkətlər səmərəlilik tədbirlərinə ən çox vəsait xərcləmişdir: 4.4 milyon ABŞ dollardan çox. Bu vəsaitin yarısı şirkətlərin istehsal və emal avadanlığının yenilənməsinə xərclənmişdir. Bu da onu göstərir ki, şirkətlər əsasən istehsalın

22 ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNƏ DAİR CARİ TƏCRÜBƏLƏR artırılmasına vəsait yatırır, səmərəlilik isə müasir avadanlığın istifadəsindən irəli gəlir. Kapitalla zəngin olan kimyəvi məhsullar sənayesi qida sənayesindən sonra ikinci yerdədir. Sorğu edilən şirkətlər səmərəlilik tədbirlərinə 1.43 milyon ABŞ dollar xərcləmişlər. Kapitalla zəngin olan digər sektor inşaat materialları sənayesi eyni dövrdə bu istiqamətdə 0.86 milyon ABŞ dollardan çox vəsait xərcləmişdir. Sorğu zamanı şirkətlərin illik əməliyyat xərclərində enerji xərclərinin payına nəzər salınmışdır. Cədvəl 14 onu göstərir ki, illik əməliyyat xərclərində enerji xərclərinin ən yüksək payı metal-emalı sənayesində olsa da, sektorda enerji səmərəliliyi tədbirlərinə lazımi əhəmiyyət verilmir. Digər tərəfdən enerji səmərəliliyinə mühüm həcmdə vəsait yatıran qida emalı şirkətlərində illik əməliyyat xərclərinin daxilində enerji xərcləri ən az yer tutur. Burdan sual yaranır: qida sənayesində enerji xərcləri bu qədər aşağıdırsa, bu şirkətlər nəyə görə enerji səmərəliliyinə bu qədər vəsait yatırır? Cavab isə çox sadədir: rəqabət qabiliyyəti / rəqabətə davamlılıq. Cədvəl 14. İSTEHSAL XƏRCLƏRİNDƏ ENERJİ XƏRCLƏRİNİN PAYI respondentlərin faizi Maşınqayırma 32% 18% 25% 25% Qida sənayesi 17% 47% 23% 13% İnşaat materialları 16% 42% 21% 21% Kimya və neftkimya 13% 33% 27% 27% Metallurgiya 13% 13% 38% 38% 5%-ə qədər 6-10% 11-20% >20% Əlavə 2-də enerji səmərəliliyi tədbirlərinin çeşidi, onların xərcləri və analiz edilən beş sənayenin hər birində onların yayılması barədə təfsilatlı məlumat təqdim edilmişdir. Aşkarlanmış əsas faktlar aşağıdakı kimi təsvir edilə bilər: - Bütün sənayelərdə enerjiyə qənaət yönümlü işıqlandırma layihələri ən geniş yayılmışdır. Onlar aktiv icra edilir, sayğac sistemləri quraşdırılır və istehsal avadanlıqları yenilənir. - Qida, kimyəvi, neft-kimya və inşaat materialları sənayeləri öz istehsal avadanlıqlarını fəal şəkildə yeniləşdirir. - Metallurgiya, qida və maşınqayırma sənayeləri öz kompressor sistemlərini daim yeniləşdirir, kimya və inşaat materialları sektorlarında isə bu baş vermir. - Bir çox sənayelər öz şirkətlərində binaların təcrid\izolyasiya səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasına ciddi meylin olduğunu müşahidə edir. Orta hesabla hər sektordakı şirkətlərin 25%-i bunu edir. Maşınqayırma sənayesi istisna təşkil edir və burada şirkətlərin yalnız 14%-i öz binalarının izolyasiyasını təkmilləşdirir.

ENERJİ SƏMƏRƏLİLİYİNƏ DAİR CARİ TƏCRÜBƏLƏR 23 - Qida və metallurgiya sənayelərində soyuducu avadanlığın yenilənməsi mühüm amildir (bu sənayelərin hər birində təxminən 20% şirkətlər bunu edir), lakin bu digər sektorlarda o qədər də geniş yayılmayıb. Bu növ layihələr çox xərclidir, xüsusilə neft-kimya sektorunda. - Beş sektorun hər birində enerji istehlakının ölçülməsi\sayğacların quraşdırılması vasitəsilə enerji xərcləri ölçülür. Bu aşağı xərcli tədbir olsa da, şəffafl ığı artırır və şirkətlərdə enerjiyə nəzarətin effektivliyini artırır. Beş sektorun hər birində enerji xərcləri enerji istehlakının ölçülməsi\sayğacların quraşdırılması vasitəsilə ölçülür.