Bilim ve Hikmet Doç. Dr. Bayram Ali ÇETİNKAYA Yeniçağ ın Hükümdarı Fatih ve Bilimin Özgürlüğü İstanbul un Müslümanlarca fethedilmesinin arkasından, Fatih, Ayasofya yı camiye çevirdikten sonra burada bulunan papaz odaları, medreseye dönüştürülmüştür. Yine Osmanlı nın büyük hükümdarı, 1466 da arka kısmı tek katlı bir medrese yaptırmış; sonraki sultanlar, yeni ilavelerle medreseyi geliştirmişlerdir. 50 Somuncu Baba
Batı nın Karanlık Çağı O rtaçağ, Batı (Avrupa) için, gerçekten karanlık bir zaman aralığıdır. Zira Katolik Kilisesi, daha doğrusu onu temsilen hareket ettiklerini söyleyenler, büyücü ve cadılarla mücadele adı altında, insanlık dışı katliam ve cinayetlere başvurmuşlardır. Zihinleri donduran bu acımasız eylemler, Ortaçağ da ve Yeniçağ ın başlarında çok güçlü olan Papalığa bağlı bir yargı kurumu Engisizyon eliyle gerçekleştirilmiştir. Bilim Adamlarını ve Düşünürleri Yakan Mahkeme: Engizisyon Katoliklerin ruhani lideri olan Papa IX. Gregorius, 1231 yılında Engizisyon u papalığa bağlı bir şekilde müesseseleştirdi. Bu dönemde çok sayıda insanın direğe bağlanarak yakıldığı bilinmektedir. İspanya da, 1483 tarihinde ilk başengizitörün atanmasıyla, 2000 kişi direğe bağlanarak yakılmıştır. Bununla yetinilmeyerek bilim ve bilim adamı birçok insan cezalandırılmıştır. 17. yüzyılda Engisizyon un verdiği kararlar içerisinde belki en önemlisi ve tarihi değiştirecek olanı, 1616 da Kopernik in ve 1632 de Galile nin mahkûm edilmesine yönelik olan kararlardır. Zamanı ve Coğrafyayı Fetheden Bilge Hükümdar Bilim ve düşüncenin Batı da yok edilmeye çalışıldığı bir çağda, Doğu da Yeni bir çağı tefekkür ve özgürlükle başlatan bir hükümdar çıkar. Bu hükümdar, hem coğrafyayı hem de zamanı fetheden, Fatih Sultan Mehmet tir. Mayıs / 2007 Fatih in çocukluk çağında okuma ve yazmaya fazla bir eğilimi olmadığı bilinmektedir. Hocası Molla Güranî, bu ilgisizlikten dolayı kendisini azarlamış ve tehdit etmiştir. Ancak, o, Ortaçağ ın en önemli bilim ve hikmet koruyucusu hükümdarı olmuştur. Önde gelen bilginlerle tartışmayı seven Fatih, ilim ve felsefeyle ilgisini sürekli muhafaza etmiştir. Bizanslı tarihçilerin haber verdiğine göre o, Arapça, Farsça, İbranice, Keldanîce, Yunanca, Islavca ve Latince yi bilmektedir. Fatih in Kütüphanesi İstanbul un fethinden sonra Topkapı Sarayında, Fatih, bir kütüphane oluşturmuştur. Fatih in Kütüphanesi denilen bu kütüphane de, İslâm dillerinin dışında yazma eserler mevcuttur. Sayısı 587 yi bulan bu yazmaların, Bizans tan kalma eserler olduğu bilinmektedir. Yazmaların yüzde 75 i, 9. ve 10. yüzyıllardan kalmıştır. Fatih, Doğu Roma İmparatorluğuna son verdikten sonra, bu eserleri toplatmış, kendi ismiyle anılan kütüphanede muhafaza ettirmiştir. Kütüphanedeki yazma eserlerin tamamına yakınının, matematik ve fizik bilimleri sahasına ait olduğu görülmektedir. Diğer taraftan, kütüphanedeki, coğrafyaya ait bir eser dikkat çekicidir. Batlamyus un coğrafyasının İtalyanca bir çevirisi olan bu kitabın önemi, yazarının eseri Fatih e ithaf etmesiyle ortaya çıkmaktadır. 1480 yılının sonlarında yayımlanan eserin ikinci yaprağında, Fatih e hitaben yazılmış ithaf yazısı mevcuttur. Bu da gösteriyor ki, Fatih in müspet bilimlere olan ilgisi ve ilmin koruyucusu olma özelliği, İtalya da bilinmektedir. İşte yazarın, eserini kendi yöneticilerden önce Fatih e göndermesinin sebebi de bu noktada düğümlenmektedir. Matematik Astronomi Okutulan Medreseler Osmanlı medreseleri, Sünnî İslâm anlayışının en özgür fikirli geleneklerini takip etmiştir. Mantık, matematik ve astronomi gibi aklî ilimleri dine aykırı bulan, bağnaz ulema az da olsa her dönemde var olmuştur. Ancak Osmanlı müderrisleri, çoğunlukla, Gâzâlî nin, bütün ilimlerin temel ögelerini içeren mantıkla matematiğe karşı çıkışın yararsız olduğu düşüncesini taşımışlardır. Nitekim Osmanlı medreselerinde, aklî ilimler, okutulacak dersler arasında yer almıştır. Fatih in korumasında olan Osmanlı bilginleri, İslâm dünyası içinde matematik ve astronomi sahasında önemli mesafeler katederek belirgin bir fark yaratmışlardır. Örneğin fikrî ilimlerde uzmanlaşan Mehmet Fenârî nin 51
Minyatür: Ahmet EFE mantıkla ilgili eseri, İmparatorluğun son zamanlarına kadar medrese derslerinin temel kitapları arasında bulunmuştur. İstanbul un Müslümanlarca fethedilmesinin arkasından, Fatih, Ayasofya yı camiye çevirdikten sonra burada bulunan papaz odaları, medreseye dönüştürülmüştür. Yine Osmanlı nın büyük hükümdarı, 1466 da arka kısmı tek katlı bir medrese yaptırmış; sonraki sultanlar, yeni ilavelerle medreseyi geliştirmişlerdir. Medrese ve onların profesyonel yöneticilerine çok iyi ve cömert davranan Fatih, bazı zamanlar dersleri takip etmiş ve orada zeki olarak gördüğü öğrencileri bir deftere kaydederek, medreseyi bitirdikten sonra boş bulunan kadılıklara tayin etmiştir. Ayrıca o, bazı yüksek dereceli ulemâ çocuklarına ve torunlarına ayrıcalıklar tanımış; bunları müderris olduklarında, kırk akçe ile görevlerine atamıştır. Matematik ve ilahiyat çalışmalarının koruyucusu ve teşvik edicisi olarak Fatih, bu konuların medrese içinde önemli bir konuma sahip olmasına sürekli destek vermiştir. Bu açıdan özgür düşünceli bilginlerin aklî ilimlerde uzmanlaşanlar arasından çıkması şaşırtıcı değildir. Bu çağda, müspet ilimlere yönelişte bir artış söz konusudur. Bununla birlikte, felsefî ve bilimsel düşünüş yükselişe geçmiştir. Aynı zamanda çok sayıda Latince eser, Türkçe ye tercüme edildiği gibi, tıp, matematik ve astronomi alanlarında yeni eserler telif edilmiştir. Fatih ve Felsefe Sarayında Rumca katibi olarak yaşayan İmroz adalı Kritovulos un Fatih in hayatı üzerine yazdığı ve Karolidi Efendi nin Türkçe ye tercüme ettiği eserdeki şu cümleler, onun bilime ve bilim adamına verdiği değeri en güzel şekilde açıklar niteliktedir: (Fatih), Arap ve Acem edebiyatındaki tam bilgisinden başka, Yunan filozoflarının Arap ve Acem dillerine çevrilmiş eserlerinden felsefe öğretilerini inceler, öğrenmek ve bilgisini genişletmek için bu konuları iyice bilenleri ve uzmanlarını öğretmen olarak yanına alırdı. Fatih, Kelam ve Hıristiyanlığın Temel inançları İlahiyat (metafizik) meselelerine karşı aşırı merakı bilinen Fatih, bu konuların tartışılmasından da büyük bir zevk alır. Nitekim çağındaki önemli bilgin Hocazâde Musluhiddin Mustafa yla Molla Mehmet Zeyrek arasında gerçekleşen ve altı gün süren uzun tartışma, bizzat onun huzurunda gerçekleşmiştir. Yine Bizanslı ve Avrupalı tarihçilerin bildiklerine göre, Fatih fetihten sonra, Hıristiyan dini ve inanç sistemiyle ilgilenmiştir. Bu çerçevede o dönemde İstanbul Patriği olan Gennadius Scholariu- 52 Somuncu Baba
s la Pamma Manastırında Khristo Manastırında (Fethiye camii), Hıristiyan inancı üzerinde tartışma yapmıştır. Hatta bir tercüman aracılığıyla, Patrik ten Hıristiyanlığın temel akidelerini açık ve özgürce anlatmasını istemiştir. Bu izahların da yazıyla kaydedilmesini emretmiştir; sonraları mevcut yazı, Mahmut Çelebi nin babası Karaferye kadısı Molla Ahmet tarafından Türkçe ye tercüme edilmiştir. Fatih, Sanat ve Şiir Fatih in yabancı bir ressama portresini yaptırdığı üzerine yapılan tartışmalar, günümüze kadar varlığını korumuş bir meseledir. Gerçekten çağının büyük hükümdarı, Gentile Bellini isimli Venedikli ressama resmini yaptırmıştır. Ressam Bellini, 1479-1480 yılları arasında İstanbul a gelerek, sarayda Fatih in resimleriyle birlikte başka resimler de yapmıştır. Osmanlı padişahlarının birçoğu gibi Fatih de, şiir ve şaire büyük bir alaka göstermiştir. Öyle ki, aynı zamanda kendisi de bir şair olan hükümdar, Avnî mahlasıyla şiirler yazmıştır. Hatta o, çoğu zaman yanında Türk ve İranlı şairlerin bulunmasından büyük bir zevk almıştır. Bununla birlikte Fatih in güzel sanatlara olan düşkünlüğünü de, Topkapı Sarayı ndaki İran ve Çin minyatürleri ispat etmektedir. Enderun ve Sahn-ı Semân Fatih Sultan Mehmed in döneminde kayda değer bir ilerleme ve gelişme gösteren bir kuruluş da Enderun Mektebi olmuştur. Bu eğitim kurumunun okul vasfındaki bir müessese içinde askerlik ve idarecilikten güzel sanatlara kadar çok çeşitli sahalarda bölümleri bulunmaktadır. Enderunda mevcut bölümlere ek olarak bir hastane de mevcuttur. Fetihten sonra Fatih, kendi ismiyle anılan bir medreseyi (dönemin üniversitesi) Fatih semtinde inşa ettirmiştir. Külliyenin yapımı 1463 yılında başlamış ve tamamlanması sekiz yıl sürmüştür. Külliye içinde iki minareli ve bir şerefeli cami ile iki tarafında sekiz medrese inşa edilmiştir. Bu medreselere, Sahn-ı Semân veya Semâniye Medreseleri adı verilmiştir. Zikredilenlerle birlikte Külliye içinde talebe yetiştirmek için de arkasında Tetimme ismi verilen sekiz medrese daha ilave edilmiştir. Ayrıca Külliye de, misafirlerin hayvanları için ahırlar, bir imaret, aşhane, dârüşşifa (hastane), bir muallimhane, bir kütüphane, ders okutmaya mahsus dârütta lim ve iki hamam mevcuttur. Fatih, Peygamberimizin akrabası ve Medine ye hicret ettiğinde evinde misafir kaldığı Eyyûp el-ensarî için bir türbe inşa ettirmiştir. Sahn medreselerinin dördü caminin doğusunda, dördü ise batı tarafında bulunmaktaydı. Medreselerin her birinin ondokuz odası bulunurken her medreseye de bir müderris (profesör) tayin edilir. Medreselerin vakfiyesine göre, dört köşede bulunan müderrisler, maaş olarak (günlük) ellişer akçe; ortada bulunan müderrislere, 40 ar akçe verilir. Ayrıca bunlara ek olarak da kendilerine beşer akçe günlük ile birer muîd (asistan) tayin edilir. Muidler, ilk bilgileri öğrenciye okutur ve müzakere ederler ve kendilerine 5 akçe verilir. Medreseler, bilimsel açıdan yüksek bir eğitim sunmaktadır. Nitekim, medreselere girişler ciddi sınavlarla gerçekleşir. Rivayetlere göre, medresede çalışmak için kendisine bir oda tahsis edilmesini isteyen Fatih bile, bu sınava tabi tutulur. Dolayısıyla medreseye alınacak öğrenci sayısı da sınırlıdır. Her medreseye ancak 15 öğrenci alınabilir. Mayıs / 2007 53
Darüşşifa, Fatih in yazdırdığı vakfiyesinin kuralları çerçevesinde hizmet vermiştir. Vakfiyenin bildirilen ilke ve kurallar şöyledir: Darüşşifa için ilmî ve pratik alanlarda hâzık (usta) ve becerikli, feragat sahibi, hangi taifeden (kavimden) olursa olsun, iki hekim, bir göz hekimi, bir cerrah, eczacı, hademe ve kapıcı tayin ve hekimlerin, her gün iki defa, hastaları ziyaret etmesi şart kılınmıştır. Fatih ve Bayezid Camii Çevresini Gösteren Minyatür Medreselerde okuyan öğrencilerin barınmaları için yurt imkânları da hazırlanmıştır. Bu çerçevede, her medrese odası, ikişer dânişmendînin (öğrenci) hizmetine sunulmuştur. Ayrıca bu kimselere, vakıftan ödenmek üzere ikişer akçe yevmiye ile imaretten ekmek ve çorba tahsis edilir. Vakfiyenin Darüşşifaya ait satırlar(ın)da cüziyat ve külliyatı ve tıbbın ilmi ve pratik kısımlarını bilen, kavrayışlı, belirtilerden sonuç çıkarabilen, hastalıkların nedenlerini kestirebilen ve bulabilen, onları tedavi edebilen, çok esirgeyici ve merhametli, tecrübesi çok bir hekimin günde 20 akçe maaşla ve bir de cerrahlık sanatını bilen bir cerrahın günde 5 akçeyle tayini şart kılınmış olması gösteriyor ki, ilk zamanda müderrislere daha az maaş tahsis edilmiş ve darüşşifaya yalnız bir hekim tayin olunmuştur. Külliye nin vakfiyesi kütüphane için bir takım kuralları da tespit eder. Bu çerçevede vakfiyede dikkat çekici nokta, kütüphane uzmanın görevlerinin açık bir şekilde belirtilmesidir: Kitaplar, yararlı ve kitapların adlarını bilen hâfız-ı kütüp tarafından müderrislerle öğrencilere nöbetleşe olarak ödünç verilecek ve maiyetinde bulunan bir kâtip de bütün kitapların adlarını bir deftere kaydettikten sonra, onları muhafaza ve hatta bir kitabın yapraklarından birinin kaybolmamasına dikkat eyleyecektir. Darüşşifa Külliyenin yakın kısmında müderris ve öğrenciler için, bir darüşşifa ki, burada bütün hastalıkların tedavisi yapılır ve ilaçları verilirdi- ile gurbetten gelen ulema ve yolcuların barınması ve beslenmesi için bir misafirhane (tâbhane) kurulmuştur. Vakfiyenin tespit ettiği düzenlemeler, bunlarla sınırlı değildir. Düzenlemelerde hastalara verilecek yiyeceklere sarf edilecek paranın miktarı da dahil olmak üzere her şey düşünülmüştür. Darüşşifaya ait vakfiyenin son kısmında aşçının hastalara faydalı olacak her türlü yemekler pişirmesini bilmesi yazılıdır. Bununla birlikte sağlık hizmetlilerinin hastalarla olan ilişkisi ve görevleri de ihmal edilmemiştir. Bu çerçevede hasta hizmetçilerinin, hastalarla sohbet etmesi ve onlara iyi muamele edecek insanlardan seçilmesinin gerekliliği hususunda hassasiyet gösterilmesi belirtilmiştir. Kaynakça 1- Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde İlim, V. baskı, İstanbul 1991. 2- Aykut Kazancıgil, Osmanlılarda Bilim ve teknoloji, Osmanlı Ansiklopedisi (Tarih, Medeniyet, Kültür), İstanbul 1996. 3- AnaBritannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Engizyon mad., İstanbul 1998, VIII. 4- Halil İnalcık, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), çev: Ruşen Sezer, IV. baskı, İstanbul 2004. 5- İlber Ortaylı, Osmanlı yı Yeniden Keşfetmek, XV. baskı, İstanbul 2006. 6- Yusuf Halacaoğlu, Osmanlı Devlet Teşkilatı, Doğuştan Günümüze İslâm Tarihi, İstanbul 1993. 54 Somuncu Baba