SAĞLIK ALANI AR-GE FAALİYETLERİ ÇALIŞTAY RAPORU

SAĞLIK ALANI AR-GE FAALİYETLERİ ÇALIŞTAY RAPORU

SAĞLIK ALANI AR-GE FAALİYETLERİ ÇALIŞTAY RAPORU Hazırlayanlar Tünay ŞAHİN Sibel YALAZA Berrin BEKDEMİR Rabia KONUKUOĞLU Bu yayın T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı tarafından hazırlanmıştır. Tüm yayın hakları, Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumuna aittir. www.tkhk.gov.tr Haziran 2015- Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 2

Çalıştaya katılan tüm katılımcılarımıza katkıları ve destekleri için teşekkür ederiz. Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 3

İÇİNDEKİLER Sunuş-Tünay ŞAHİN, Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanı Önsöz -Mehmet ATASEVER, Destek ve İdari Hizmetler Kurum Başkan Yardımcısı Önsöz -Uzm.Dr.Zafer ÇUKUROVA, Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Başkanı SONUÇLAR Ar-Ge Faaliyetleri İle İlgili Olarak Uygulamada Yaşanan Sorunlar Hukuki ve İdari Sorunlar İnsan Kaynakları/ Teknik Alt Yapı Mali ve Satınalma Süreçleri ile İlgili Sorunlar Etik Kurullar ile İlgili Sorunlar Pazarlama, Ticarileşme, Patentler ve Yayınlar ile İlgili Sorunlar İşbirliği ve Koordinasyon ile İlgili Sorunlar SONUÇLAR Ar-Ge Faaliyetlerinin Güçlendirilmesi İçin Öneriler Hukuki ve İdari Düzenlemeler Yapmak Teknik Altyapıyı Geliştirmek İnsan Kaynaklarını Geliştirmek Mali Uygulamalar Etik Kurullar Diğer Kurum ve Kuruluşlarla İşbirliği ve Koordinasyon Pazarlama, Ticarileşme, Patentler ve Yayınlara İlişkin İyileştirme Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketi Sonuçları 5 8 10 12 12 13 14 14 14 15 16 16 17 17 19 19 19 19 20 Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 4

SUNUŞ İnovasyon, hem ülkeler hem de firmalar için ulusal ve uluslararası alanda rekabet gücü kazanmanın, verimlilik artışı sağlamanın, ekonomik büyüme ve gelişmenin, dolayısıyla da refah ve yaşam kalitesi artışının en temel unsurlarından biri olarak kabul edilmektedir. Ülkelerin Ar-Ge ve yenilikçilik alanında yaptığı yatırımların, dünyadaki teknoloji ve bilim alanında oynadıkları rolleri belirlediği aşikârdır. Bir toplumun refah seviyesi ve bu seviyenin artması, ülkenin gelişim potansiyeline, bilgiyi kullanma ve yayma yeteneğine bağlıdır. Büyümeyi destekleyici ve krizlerden çıkmayı kolaylaştırıcı etkileri nedeniyle, ekonomik koşulların ağırlaştığı dönemlerde dahi Ar-Ge ve inovasyona yönelik yatırım ve teşviklerin sürdürülmesi gerektiği, artık dünyada kabul edilen bir gerçektir. Ancak Ar-Ge ve inovasyonun kendiliğinden gelişen bir süreç olmadığını, izlenen politikaların inovasyonun gelişmesinde önemli rol oynadığını biliyoruz. Sağlıkta Ar-Ge faaliyetlerine ve inovasyona zemin hazırlayacak kuvvetli bilimsel bir alt yapı ile Ar-Ge faaliyetlerini izleyecek, yönlendirecek ve destekleyecek bir yapılanmanın oluşturulması şarttır. Ar-Ge faaliyetlerinin yürütülmesinden sorumlu olan Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığımız, bu kapsamda merkez ve taşra teşkilatında Ar-Ge Birimleri ile Ar-Ge ve inovasyon faaliyetlerini geliştirerek, sağlık alanında daha güçlü araştırma ve insan gücü kapasitesi oluşturmayı amaçlamaktadır. Çalışmalarımızın birinci aşaması olarak Kurum Başkanımız Sayın Dr.Zafer ÇUKUROVA ve Sağlık Araştırmaları Genel Müdürü Sayın Dr.Rıfat KÖSE nin katılımları ile Ankara İlinde 7-8 Mayıs 2015 tarihlerinde, Kurumumuz Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı koordinasyonunda Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri ve Ar-Ge Yapılanma Süreci Çalıştayı gerçekleştirilmiştir. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 5

Kurumumuza bağlı sağlık tesislerinde Ar-Ge faaliyetlerini yürütecek çalışanlarda Ar- Ge bilinci ve farkındalık oluşturulması, Ulusal Ar-Ge Politikaları, Ar-Ge faaliyetleri, Ar-Ge destekleri gibi temel konularda bilgi düzeyinin arttırılması amacıyla düzenlediğimiz çalıştaya; önemli paydaşlarımızdan olan TÜBİTAK, Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Kalkınma Bakanlığı, Avrupa Birliği Bakanlığı, Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü, Türkiye İstatistik Kurumu ve Kalkınma Ajansı katılım ve katkı sağlamışlardır. Eğitim ve Araştırma Hastanelerinin bulunduğu il Genel Sekreterleri, Genel Sekreterlikler ile Eğitim Araştırma Hastanelerinde görevli Ar-Ge birim sorumlularının katılımlarıyla gerçekleştirilen çalıştayımız Ar-Ge faaliyetleri konusunda farkındalığı arttırırken, ortak akılla uzun vadeli, etkin işbirliği halinde hareket etmemizin önemini ortaya koymuştur. Ayrıca çalıştayımızda, kamu yöneticileri ile akademisyenlerin, Ar-Ge faaliyetleri kapsamında sürdürdükleri çalışmalarında kolaylaştırıcı rolümüzün onlar için ne kadar değerli olduğu, altyapının hazırlanmasının gerekliliği, bürokratik işlemlerin, desteklerin, izinlerin daha etkin ve hızlı hale getirilmesinin vurgusu bizlere hangi yönde ilerlememiz gerektiği konusunda yol gösterici olmuştur. Dört oturumdan oluşan çalıştay programında Sağlık Araştırmaları Genel Müdürlüğü (SAGEM), TUBİTAK, Kalkınma Bakanlığı (KB), Bilim Sanayi Teknoloji Bakanlığı (BSTB), Avrupa Birliği Bakanlığı (ABB), TÜİK, Ankara Kalkınma Ajansı (KA) ve Eğitim ve Araştırma Hastanelerimizden (EAH) toplam 16 konuşmacı yer almıştır. Son oturum ise İyi Uygulama Örneklerinin paylaşıldığı panel şeklinde gerçekleştirilmiştir. Çalıştayımıza yukarda belirtilen paydaşlar ile Kurumumuz ve Kurumumuza bağlı kurumların temsilcilerinden oluşan 184 kişi katılım sağlamış olup sağlık alanı Ar-Ge faaliyetlerine yönelik aşağıda yer verilen konu başlıkları altında sorunlar ve çözüm önerileri tespit edilmiş, Çalıştay raporunun 1. ve 2. bölümde ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. - Hukuki ve İdari Sorunlar - İnsan Kaynakları/ Teknik Alt Yapı - Mali ve Satınalma Süreçleri ile İlgili Sorunlar - Etik Kurullar, Patentler ve Yayınlar - İşbirliği ve Koordinasyon Bu bağlamda Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri ve Kurumsal Yapılanma Çalıştayının ana vurgusu; sürdürülebilir kalkınma için kurumlarımızda etkin ve etkili işbirliğikoordinasyon olarak belirlenmiştir. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 6

Ayrıca katılımcıların Ar-Ge faaliyetleri konusunda farkındalık ve bilgi düzeyini belirlemek, yapılanma sürecine aktif katılımlarını sağlamak ve çalıştayın etkisini ölçmek amacıyla çalıştay öncesi ve sonrası Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketi uygulanmıştır. Anketin sonuçları değerlendirildiğinde Ar-Ge insan kaynağı yetersizliği, Hastane yöneticilerinin fon kaynaklarını diğer gruplara göre daha az bildikleri, Ar-Ge çalışmaları için gerekli kamu mevzuatı konusunda yeterli bilgiye sahibi olunmadığı, Sağlık Ar-Ge alanında proje yürütürken, süreç yönetiminin etkili yürütülemediği gibi önemli sonuçlar tespit edilmiş ve bu konuya 3. Bölümde Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Uygulama Raporunda ayrıntılı bir şekilde yer verilmiştir. Çalıştayımızda bir kez daha anlaşılmıştır ki, teknolojinin baş döndürücü hızla ilerlediği bir dünyada, Ar-Ge ve inovasyon olmadan refah ve zenginliğe giden başka yol yoktur. Ülkemizde Ar-Ge ve inovasyon kapasitesini arttırmak için kısa, orta ve uzun vadede yapılması gereken önemli işler vardır. İnsan ihtiyaçlarıyla uyumlu ve ilerlemeci, Ar-Ge ve inovasyon konusunda bilgiye sahip ve bilgiyi üreten bir toplum olmak yolunda ilerlerken, yapacağınız çalışmalarda bu çalıştay raporunun esin kaynağı olmasını diliyor, tüm katılımcılarımıza teşekkür ediyor ve saygılar sunuyorum. Tünay ŞAHİN Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanı Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 7

ÖNSÖZ Türkiye olarak her ne şart altında olursa olsun bilgi üreten ve bu bilgiyi sadece kendi ülkemiz insanları için değil tüm insanlık için refaha ve esenliğe dönüştürmek amacıyla çalışmak zorundayız. Ülkemizde gerek kamu, gerek özel sektör, gerekse sivil toplum kuruluşları; yenilikçiliğin hayatın her alanını kapsaması, bilgi üretmek ve bilgiye sahip olmak için rol oynamalı, işbirliği halinde hareket etmelidir. İnovasyon; küresel rekabet ortamının beraberinde getirdiği var olma savaşında Ülkeler için önemli bir silahtır. Küresel rekabette daha iyi noktaya gelmek amacıyla Türkiye de inovasyonun finansmanı için çeşitli destek mekanizmaları hayata geçirilmiştir. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı nca yürütülen Sanayi Tezleri (SANTEZ) projeleri, Maliye Bakanlığı nca uygulanan Ar-Ge vergi teşvikleri, TÜBİTAK-TEYDEB tarafından yürütülen Ar-Ge destekleri, kalkınma ajanslarının sağladığı destekler, ve TTGV tarafından sağlanan destekler, en önemli destek mekanizmaları olarak sayılabilir Bilişimde, iletişimde, otomotivde, makinede her sektör için olmazsa olmaz olan Ar-Ge ve İnovasyon çalışmaları, sağlık sektörü açısından da kritik önem taşımaktadır. Dünya Ar-Ge yatırımlarının sektörel dağılımına bakıldığında ilaç ve biyoteknoloji, teknolojik ekipman, elektronik gibi endüstrilerde Ar-Ge harcamalarının daha fazla olduğu görülmektedir. Ar-Ge yatırımları toplumun gelişen sağlık ihtiyaçlarını karşılamak üzere öncelikli konular arasında yer almaktadır. Dolayısıyla sağlık; yenilik ve Ar-Ge faaliyetlerinin en önemli olduğu alanların başında gelmektedir. Sağlık malzemelerinde, ilaçta, tedavi yöntemlerinde yapılan her yenilik insanoğlunun yaşam kalitesini arttırmaya yönelik bir çabanın sonucudur. 07-08 Mayıs 2015 tarihlerinde Ankara da düzenlenen Sağlıkta Ar-Ge Faaliyetleri ve Ar-Ge Yapılanma Süreci Çalıştayında tüm paydaşların katılımı ile Türkiye de Ar-Ge ve inovasyonun önündeki engeller ile Ar-Ge ve inovasyondan ürüne geçişin önündeki engeller nelerdir gibi soruların bilimsel yanıtlarının bulunması açısından çok önemli bir buluşma olmuştur. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 8

Bu kapsamda katılımcıların geri bildirimleri ile oluşturulan bu rapor; önümüzdeki dönemlere ilişkin kapsamlı değerlendirmelerde bulunmamız, ufkumuzu daha net görebilmemiz ve yeni stratejiler geliştirebilmemiz adına büyük önem taşımaktadır. Değerli işbirliği ve destekleri için tüm kurumlarımıza ve katılımcılarımıza teşekkür ediyorum. Mehmet ATASEVER Destek ve İdari Hizmetler Kurum Başkan Yardımcısı Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 9

ÖNSÖZ Günümüz bilgi çağında uluslararası alanda rekabet edebilmenin en önemli koşulu, bilgiye yatırım yapmaktır. Bilgiye yatırım denilince akla ilk gelen kavramlar Ar-Ge ve İnovasyondur. Küreselleşme süreciyle birlikte artan rekabet ortamına dayalı olarak, Ar-Ge faaliyetleri sonucu yaratılan bilgi, teknolojik yenilik gibi değerler özellikle internetin de gelişmesiyle birlikte daha kolay yayılabilmektedir. Yaratılan buluşun, ürünün ve bilginin dağılımının hızlanması, Ar-Ge yatırımlarının verimliliğini arttırmakta, maliyetleri düşürmektedir. Bilgiyi araçlara dönüştüren Ülkeler vatandaşlarına daha iyi bir yaşam sunmaktadırlar. Türkiye nin bugün geldiği nokta son derece önemlidir. Ancak günümüzün rekabetçi ortamında gideceğimiz yol uzun ve zorludur. Bu sebeple sürekli olarak bilgiyi üretmeli ve bu bilgiyi tüm insanlık için refaha ve esenliğe dönüştürmek amacıyla çalışmalıyız. Ar-Ge, en üst yöneticiler tarafından sahiplenilmesi gereken bir kavramdır. Ancak bu şekilde toplumsal farkındalık ve Ar-Ge bilinci oluşturulabilir. Hükümetler, bu etkinin farkında olarak Ar-Ge ve yeniliği destekleyen bir sistem oluşturmak için gerekli politikalar belirlemektedir. Son 10 yılda ekonomi ve sanayi politikalarında Ar-Ge ve inovasyonun ağırlığı belirgin bir şekilde artmıştır. Bilindiği gibi Ülkemizde de ulusal kalkınma planları hazırlanmakta ve bu planlar çerçevesinde ülkenin kalkınma politikaları ve rotası belirlenmeye çalışılmaktadır. Başbakanlık Onuncu Kalkınma Planının 28, 29, 30 ve 31 inci maddelerinde Bilimsel ve Teknolojik Gelişmelere yer verilmiş olup teknolojik gelişmelerin; başta bilgi teknolojileri, otomasyon ve ileri üretim teknikleri ve sağlık teknolojileri alanlarında yoğunlaşılacağı bildirilmektedir. Onuncu Kalkınma Planımızda da yer aldığı gibi Türkiye nin ekonomik ve sosyal kalkınmasına ve küresel sağlığına katkı aracı olarak sağlık sistemini geliştirmeyi ve sağlık sisteminin öncelikli alanlarında araştırmayı, geliştirmeyi teşvik etmek. Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumunun hedefleri arasında yer almaktadır. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 10

Kurumumuza bağlı Eğitim ve Araştırma Hastaneleri sağlık Ar-Ge alanında önemli bir konumda bulunmakta olup Ar-Ge odaklı çalışmalarına hızla devam etmelidir. Bu bağlamda 07-08 Mayıs Ankara da düzenlenen Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri Çalıştayında mevcut durumumuz ve zayıf yönlerimiz tartışılarak ortaya konulmuştur. Ayrıca daha güçlü bir programın uygulanması konusunda görüşlerin ortaya konulduğu önemli ve değerli bir buluşma olmuştur. Bu vesile ile Çalıştayımızdan elde ettiğimiz sonuçların önümüzdeki dönemde sağlık Ar-Ge alanında önemli katkılar sağlayacağını umut ediyor ve bu raporun hazırlanmasında emeği geçen arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. Hazırlanan bu raporun hizmet sunumuna katkı sağlaması temennisi ile saygılarımı sunarım. Uzm.Dr.Zafer ÇUKUROVA Türkiye Kamu Hastaneleri Kurumu Başkanı Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 11

SAĞLIK ALANI AR-GE FAALİYETLERİ ÇALIŞTAYI SONUÇLARI 1- AR-GE FAALİYETLERİ İLE İLGİLİ OLARAK UYGULAMADA YAŞANAN SORUNLAR Hukuki ve İdari Sorunlar - Projelerle ilgili prosedürlerin ve mevzuatın yeterince bilinmemesi, - Yöneticilerin Ar-Ge çalışmalarına yeterince destek vermemesi, - Ar-Ge çalışmaları için yapılacak harcamaların geri dönmeyecek harcama olarak görülmesi, - Hastanelerdeki performans sisteminin uygulamada Ar-Ge çalışmalarını desteklememesi, - Ar-Ge nin atıl bir alan olarak görülmesi, - Hizmet sunumu ve ihtiyaçların belirlenmesinde Ar-Ge faaliyetlerinin çoğu zaman gündeme alınmaması, - Projelerin ürüne dönüşene kadar geçecek basamakların öngörülerek kurgulanmaması, - Sağlık Bakanlığının Ar-Ge projeleri geliştirmek için gerekli literatürün taranacağı veri tabanları ile anlaşmalarının olmaması (ULAKBİM gibi), - Ar-Ge çalışmalarına ilişkin çağrıların ve faaliyetlerin geniş zaman aralığı içinde duyurulmaması. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 12

İnsan Kaynakları/ Teknik Alt Yapı - Ar-Ge birimlerinde çalışacak nitelik ve nicelikte personelin istihdam edilememesi, - Nitelikli Ar-Ge personelinin istihdamı konusunda bilgi ve farkındalık eksikliği, - Desteklere başvuru süresinin araştırmacılar tarafından etkin kullanılamaması, - Motivasyon eksikliği, - Sağlık hizmeti ve Ar-Ge faaliyetlerinin aynı çatı altında verilmesi sonucu Ar-Ge çalışmalarına ayrılan zamanın sınırlı olması, - Çalışma şartlarının ağır olması, - Sağlık hizmeti ve Ar-Ge faaliyetlerinin aynı çatı altında verilmesi, - Lisans eğitimlerinde ve asistanlık eğitimlerinde proje eğitimlerine yer verilmemesi, - Klinik süreçlerin, asistan performansı üzerinden döndürülmesi, - Hastanelerdeki performans sisteminin getirdiği uygulamalar sonucunda; Ar-Ge çalışmaları için yeterli isteğin ve gereken zamanın oluşamaması - İnsan kaynaklarının hareketliliği, - Ar-Ge faaliyetlerinde multidisipliner yaklaşımın olmaması, - Bilim dalları arasında multidisipliner işbirliğine imkan sağlayacak çalışma ortamlarının mevcut olmaması, - Ar-Ge faaliyetlerinde ekip çalışması anlayışının olmaması, - Ar-Ge faaliyetlerinin çalışanların özlük hakları, atama ve yükselme kriterlerine yansımaması, - Ar-Ge faaliyetleri kapsamında kapasitesi yüksek akademisyenlerin desteklenmemesi, - Genel Sekreterliklerde ve hastanelerde Ar-Ge birimlerinin olmaması, - Var olan Ar-Ge birimlerinin nitelik bakımından yeterli olmaması, - Ar-Ge birimlerinin görev tanımlarının olmaması, - Ar-Ge faaliyetlerine yönelik istatistiki verilerin tutulmaması, verilerin denetiminin yeterli olmaması, - Alandaki eksikliklikleri tespit etmek ve buna göre tedbirler almakta anahtar olacak istatistiki verilerin yetersizliği, - Ar-Ge faaliyetlerine yönelik geri bildirimlerin yapılmaması, - Fiziksel koşulların uygunsuzluğu (kütüphane, internet kısıtlılığı, bilimsel çalışma ortamının olmaması) - Sağlık Bakanlığının Ar-Ge projeleri geliştirmek için gerekli literatürün taranacağı veri tabanları ile anlaşmaların olmaması (ULAKBİM gibi), Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 13

Mali ve Satınalma Süreçleri ile İlgili Sorunlar - Projelerin desteklenmesi kararından sonra hesap açılması ile ilgili yaşanan sorunlar, - Projelerden vergi alınması (personel ödenekleri), - Hastanelerde geçici süreli işçi (sözleşmeli) çalıştırılamaması, bu nedenle hizmet alımı yoluna gidilmesi ve KDV kesintisinin olması, dolayısıyla personele yatacak paranın büyük bir kısmının firmaya kalması, - Hastanelerde; Ar-Ge projeleri için öngörülebilir bütçe yönetim sisteminin olmaması ve ilgili bölümlerde çalışanların bilgi eksikliği - Hastanelerde, kabul edilmiş projelerin satın alma süreçlerinde kamu mevzuatından kaynaklanan zorluklar, - Hastanelerde, kabul edilmiş projelerin satın alma süreçlerinin uzunluğu; Malzemelerin farklı firmalardan temin edilmesi, Bazı projelerde tek firma ürünlerinin alınması, Üreticinin tek olduğu durumlarda satın alma zorlukları, Yurt dışından temin edilen malzemelerin çok geç gelmesi, - Hesapların hastanelerin bağlı bulunduğu mal müdürlükleri tarafından açılması, yazışmaların ise gider tahakkuk birimleri tarafından yapılması, Etik Kurullar ile İlgili Sorunlar - Araştırma faaliyetlerinin yürütüldüğü her hastanede etik kurulun bulunmaması, - Etik Kurulların bilgi ve deneyimlerine bağlı olarak değerlendirme sürecinde onay ile ilgili eksikliklerin olması, - Etik Kurullar arasında farklı kararların alınması, Pazarlama, Ticarileşme, Patentler ve Yayınlar ile İlgili Sorunlar - Araştırma Proje çıktılarının patentlenmesi sürecine yönelik bilgi ve farkındalık eksikliği nedeniyle sorunlar yaşanması, - Ar-Ge si tamamlanmış ürün ve teknolojileri ulusal ve uluslararası pazara taşıma mekanizmalarının eksikliği, - Küresel pazarlarda Ar-Ge faaliyetlerinin takip edilmemesi, - Ar-Ge sonuçlarının ticarileşmesine yönelik kamu desteklerinin yetersizliği, - İnovasyona yönelik yapılan yayınların az olması, Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 14

İşbirliği ve Koordinasyon ile İlgili Sorunlar - Ülkemizin Avrupa Birliği üyelik sürecinde, AB mali yardım programlarından hak ettiği ölçüde yararlanamaması, - Multidisipliner bir yaklaşım ile Ar-Ge faaliyetleri için Kamu, Üniversite, Sanayi, Özel Sektör işbirliğinin zayıf olması, - Fon sağlayıcı kurumların proje değerlendirme süreçlerinde hakemlerin doğru/etkin kararlar vermesini sağlayamaması, Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 15

SAĞLIK ALANI AR-GE FAALİYETLERİ ÇALIŞTAYI SONUÇLARI 2- AR-GE FAALİYETLERİNİN GÜÇLENDİRİLMESİ İÇİN ÖNERİLER Hukuki ve İdari Düzenlemeler Yapmak - Ar-Ge faaliyetlerini izleyecek, yönlendirecek ve destekleyecek bir yapılanmanın oluşturulması, - Bilimsel araştırmaları ve yenilikçi çalışmaları teşvik edici düzenlemelerin yapılması, - Başta ABD olmak üzere, teknolojide söz sahibi birçok ülkenin çıkarmış oldukları Ar- Ge stratejilerinde bilimsel araştırmaların ticarileştirilmesi yönünde tedbirler alınmakta ve bu anlamda stratejik hedefler koymaktadırlar. Bu alandaki engellerin önüne geçebilmek için Ar-Ge ye dayalı ürünlerin ticarileşmesine yönelik düzenlemeler yapılmalı ve etkin ticarileştirme mekanizmaları kurgulanmalıdır. - Eğitim ve Araştırma Hastanelerinin puanlaması ve sınıflandıılmasında Ar-Ge çalışmalarının dikkate alınması, - Genel Sekreterliklerde ve Eğitim Araştırma Hastanelerimizde Donanımlı Ar-Ge Birimlerinin kurulması ve desteklenmesi, Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 16

- Ar-Ge birimlerinde çalışacak personel niteliklerinin belirlenmesi, - Ar-Ge birimlerinin görev tanımlarının oluşturulması, - Ar-Ge çalışmalarına olanak sağlayacak şekilde çağrıların çok daha önceden duyurulması, Teknik Altyapıyı Geliştirmek - Ar-Ge ve İnovasyona temel oluşturacak ihtiyaç analizlerinin yapılması, - Eğitim ve Araştırma Hastanelerimizin öncü rol oynayacağı potansiyel kaynakların belirlenmesi, - Biyoteknolojik ilaç, biyomalzemeler, biyomedikal ekipman vs. konularında rekabet gücünü artıracak araştırma altyapılarının ve çalışmaların desteklenmesi, - Ar-Ge veri tabanı oluşturulması, tüm Ar-Ge çalışmalarının bu veri tabanına kaydedilmesi ve takip edilmesi, - Multidisipliner Ar-Ge faaliyetlerine olanak sağlamak için farklı disiplinlerdeki araştırmacıları bir araya getirecek çalışma ortamlarının oluşturulması, - Araştırmacı bilgilerini içeren insan kaynağı havuzunun oluşturulması için bir sistem kurulması, İnsan Kaynaklarını Geliştirmek - Ar-Ge birimlerinde nitelikli personel istihdam edilmesi, - Ar-Ge birimlerinde araştırmacıların projelerinin yazımını ve takibini yapacak teknik personel bulunması, - Araştırmacı ve girişimcilere; danışmanlık ve destek hizmeti sağlanması, - Araştırmacıların rekabet gücü yüksek ürünler, fikirler üretebilmesi için çalışma koşullarının iyileştirilmesi, - Bilimsel çalışma yapanlara performans ve puan uygulaması yapılması gibi özendirici sistemlerin getirilmesi, - Araştırmacılara, klinik araştırmalar, biyoistatistik, makale ve proje yazma eğitimleri verilmesi, - Web tabanlı proje eğitimlerinin yapılması, - Asistan karnelerine proje ve makale atıf sayısı gibi parametrelerin eklenmesi, - Asistanların tez yerine Ar-Ge projeleri yapmalarının sağlanması, - Ar-Ge, İnovasyon, girişimcilik ve proje yazma konularının lisans ve uzmanlık öğrencilerinin müfredatına entegre edilmesi, - Ajansların verdiği proje eğitimleri desteklerinden faydalanılması, Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 17

- Sağlık alanında Ar-Ge faaliyetlerine hemşirelerinde aktif olarak dahil edilmesi, Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 18

Mali Uygulamalar - Mali uygulamalar ile ilgili bilgi ve farkındalığın arttırılması, - Projelerde hesap açılması ve satın alma konusunda yönetim desteğinin olması, Etik Kurullar - Eğitim ve Araştırma Hastanelerinde Etik Kurulların oluşturulmasının teşvik edilmesi, - Etik Kurul üyelerine çalışma türleri ve değerlendirme kriterleri açısından düzenli periyotlarda eğitimler verilmesi, Diğer Kurum ve Kuruluşlarla İşbirliği ve Koordinasyon - İnovasyon faaliyetlerinin hız kazanabilmesi için bilgi akışını kolaylaştırmak suretiyle, tecrübe, bilgi alışverişi, yüksek seviyeli bilimsel çalışmalara katılma olanakları sağlayacak işbirliklerin arttırılması, - Üniversite, kamu ve özel sektörü bir araya getiren işbirliği ağlarının oluşturulması, Pazarlama, Ticarileşme, Patentler ve Yayınlara İlişkin İyileştirme - Ar-Ge sürecine sağlanan destek ve teşviklerin pazarlama, ticarileştirme ve satış süreçlerine de aktarılması, - Küresel pazarlarda Ar-Ge faaliyetlerinin takip edilmesi, pazardaki gerçek ihtiyaca göre başarılı ürün dizayn edilmesi, - Yeni ürünün gerçekten pazarda başarılı olabilmesi için, yeni ürün geliştirme ve yeni ürünlerin pazara sunulması ile ilgili tarafların birlikte çalışması, Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 19

SAĞLIK ALANI AR-GE FAALİYETLERİ ÇALIŞTAYI SONUÇLARI 3- SAĞLIK ALANI AR-GE FAALİYETLERİ DEĞERLENDİRME ANKETİ SONUÇLARI Kurumumuz Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı Ar-Ge Birimi tarafından ilki düzenlenen Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri ve Ar-Ge Yapılanma Süreci Çalıştayı nda katılımcıların Ar-Ge faaliyetleri konusundaki farkındalık ve bilgi düzeyini belirlemek, yapılanma sürecine aktif katılımlarını sağlamak ve çalıştayın etkisini ölçmek amacıyla çalıştay öncesi ve sonrası Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketi uygulanmıştır. Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anket Çalışması; ön ve son değerlendirme anketi ile yapılmış olup ön değerlendirmeye 126 kişi (24 kişi kurum belirtmemiş), son değerlendirmeye ise 51 kişi katılmıştır. Sağlık Bakanlığı merkez ve Kurumumuza bağlı Kurum/Kuruluşlarından Sağlık Alanı Ar-Ge Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 20

Faaliyetleri ve Kurumsal Yapılanma Çalıştayına, katılanların sayıları Tablo 1 de verilmiştir. Buna göre davet edilenlerin %97,4 ü çalıştaya katılım sağlamıştır. Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri ve Kurumsal Yapılanma Çalıştayına katılımın %44 ü EAH lerden, %37 i KHB lerden olmuştur. Tablo 1 Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri ve Kurumsal Yapılanma Çalıştayı Davetli, Katılımcı ve Araştırmaya Katılanların Sayısı Davet Edilen Çalıştaya Katılan Çalışmaya Katılan Çalıştaya Katılım % Çalışmaya Katılım % TKHK 30 25 8 83,3 32,0 SAGEM 3 3 1 100,0 33,3 THSK 1 1 0 100,0 Diğer 8 7 0 87,5 KHB 72 68 40 99,4 58,8 EAH 75 80 53 106,7 66,3 Toplam 189 184 102 97,4 55,4 Tablo-2 de çalıştay katılımcılarından sağlık alanı Ar-Ge faaliyetleri değerlendirme anketine katılanların tanımlayıcı bilgileri yer almaktadır. Buna göre; Çalıştaya EAH lerden katılanların %55 inin (n=44) idari görevi vardır. (başhekim, başhekim yard. ve müdürler). KHB lerden %37 genel sekreter (n=25) ve %21 başkanlık (n=14) düzeyinde katılım gerçekleşmiştir. Katılımcıların şu anki görevde bulunma süresi %44 oranında 1 yıldan az, kamuda deneyim süresi ise %79 oranda 11 yıl ve üzeridir. Ankete katılanların %61 inin çalıştığı kurumda Ar-Ge Birimi vardır. Ar-Ge Birimi, KHB lerde %51 oranında İdari Hizmetler Başkanlığına ve %34 oranında ise Tıbbi Hizmetler Başkanlığına bağlıdır. EAH lerde ise yaklaşık %50 oranında Başhekimliğe bağlıdır. Çalışmaya göre en çok bilinen fon kaynağı %30 ile TUBİTAK tır ve Sağlık Bakanlığı fon kaynakları ise %18 ile 3. Sırada yer almaktadır. Katılımcıların %68 i herhangi bir fon kaynağına dayalı proje yürütmemiştir. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 21

Tablo 2 Çalıştay Katılımcılarından Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketine Katılanların Tanımlayıcı Bilgileri n % n % Kurum/Kuruluş Çalışılan Kurumda Ar-Ge Birimi Kamu Hastaneleri Birliği 40 38,46 Var 68 61,26 Eğitim Araştırma Hastanesi 53 50,96 Yok 43 38,74 TKHK 8 7,69 Toplam 111 100,00 Sağlık Bakanlığı 1 0,96 Ar-Ge Biriminin Bağlı Olduğu İdare 1Özel Sektör 2 1 0,96 TKHK Üniversite 1 0,96 Destek ve İdari Hizmetler KBY 8 Toplam 104 100,0 0 KHB Görev Genel Sekreterlik 3 4 11,43 Genel Sekreter 12 10,81 İdari Hizmetler Başkanlığı 18 51,43 Başkan/Başkan Yard. 12 10,81 Tıbbi Hizmetler Başkanlığı 12 34,29 Başhekim/Başhekim Yard. 21 18,92 Kalite Koordinatörlüğü 1 2,86 Müdür/Müdür Yard. 7 6,31 Toplam 35 100,00 Doktor 29 26,13 EAH Ar-Ge Birim Sorumlusu/Çalışanı 10 9,01 Başhekimlik 4 13 46,43 Diğer 20 18,02 Sağlık Bakım Hizmetleri Müd. 8 28,57 Toplam 111 100,0 İdari ve Mali Hizmetler Müdürlüğü 6 21,43 İş Deneyimi Kalite Koordinatörlüğü 1 3,57 Şu Anki Görev Süresi Toplam 28 100,00 1 yıldan az 51 44,35 Fon Kaynakları 1-3 yıl 42 36,52 TUBİTAK 111 30,00 4-5 yıl 10 8,70 Kalkınma Ajansı 99 26,76 6-10 yıl 7 6,09 Ulusal Ajans 55 14,86 11 yıl ve üzeri 5 4,35 S.B. Desteği 70 18,92 Toplam 115 100,0 0 BAP 6 1,62 Kamu Sektöründeki Deneyim KOSGEB 11 2,97 1 yıldan az 2 1,79 Diğer Bakanlıklar 9 2,43 1-3 yıl 3 2,68 Denekler, Vakıflar 9 2,43 4-5 yıl 10 8,93 Toplam 370 100,00 6-10 yıl 9 8,04 Fon Kaynakları ile Proje Çalışması/Çalışmalarında Bulunma Durumu 11 yıl ve üzeri 88 78,57 Evet 35 32,11 Toplam 112 100,0 0 Hayır 74 67,89 Toplam 109 100,00 2 Biyomedikal Firma 3 Antalya KHB, İstanbul Anadolu Kuzey Bölgesi KHB, İzmir Kuzey KHB, Kayseri KHB 4 İstanbul Yedikule Göğüs Hastalıkları ve Göğüs Cerrahisi EAH, Etlik Zübeyde Hanım Kadın Hastalıkları EAH, Ümraniye EAH, Ankara Keçiören EAH, Dr. Siyami Ersek Göğüs Kalp ve Damar Cerrahisi EAH, İstanbul Gaziosmanpaşa Taksim EAH, Adıyaman EAH, Adana Numune EAH, İstanbul EAH, Marmara Üniversitesi Pendik EAH, İstanbul Şişli Hamidiye EAH, Dr. Suat Seren Göğüs Hastalıkları ve Cerrahisi EAH, İstanbul Fizik Tedavi Rehabilitasyon EAH Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 22

Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketi sonuçlarına göre (Bkz: Tablo-3); Çalışmaya katılanların; %60 ı kesinlikle teknolojik değişimlerin, çalışma yaşamındaki süreçleri olumlu etkilediğini, %46 sı kesinlikle kurumunda Ar-Ge çalışmalarını gerçekleştirme olanağını bulduğunu, %45 i Ar-Ge/Proje fikirleri için hangi Fon Kaynaklarına (TUBİTAK, Ajanslar gibi) başvurabileceklerini bildiklerini, %41 i kurumsal yapılanmanın Ar-Ge çalışmalarını-yeniliği desteklediğini, %46 sı üst yönetimin Ar-Ge-inovasyon çalışmalarına olan bakış açısı, yenilik yaratmaya teşvik ettiğini %40 ı bürokratik idari yapılanmanın Ar-Ge çalışmalarına uygun olduğunu, Ar-Ge-inovasyon çalışmaları için %42 si finansal destek hakkında, %46 sı kamu mevzuatı yeterlik düzeyi hakkında, %33 ü ekip oluşturma, %39 u gerekli işbirliğinin sağlanması ve %48 i üniversite-devlet-sanayi arasında işbirliğinin kurulması hakkında bilgi sahibi olmadığını, Ar-Ge-inovasyon çalışmaları için %31 i insan kaynağının yeterli olmadığını, %42 si Ar- Ge çalışmalarının düzeyinin yeterli olmadığını ve %31 i de Ar-Ge çalışmalarına imkân sağlayan kurumsal kültürün olmadığını belirtmiştir. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 23

Kesinlikle Katılmıyorum Katılmıyorum Kararsızım Katılıyorum Kesinlikle Katılıyorum Toplam SAĞLIK ALANI AR-GE FAALİYETLERİ ÇALIŞTAY RAPORU Tablo 3 Sağlık Alanı Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketine Verilen Cevapların Dağılımı Teknolojik değişimler, çalışma yaşamımdaki süreçleri olumlu etkiler. Kurumumda Ar-Ge çalışmalarını gerçekleştirme olanağım var. Ar-Ge/Proje fikirlerim için hangi Fon Kaynaklarına (TUBİTAK, Ajanslar gibi) başvurabileceğimi biliyorum. Kurumumda, Ar-Ge-inovasyon çalışmaları için insan kaynağı mevcut ve yeterlidir. Kurumumda, Ar-Ge-inovasyon çalışmaları için ekip oluşturabiliyoruz. Ar-Ge çalışmaları için kamu mevzuatı yeterlidir. Kurumumun Ar-Ge ve inovasyon için finansal destek düzeyi yeterlidir. Ar-Ge ve inovasyon çalışmaları için kurum içinde gerekli işbirliğini rahatça kurabiliyoruz. Ürettiğimiz proje ve çalışmalarda üniversite-devlet-sanayi arasında işbirliğini rahatça kurabiliyoruz. Kurumumda, Ar-Ge çalışmaları yeterli düzeyde yapılıyor. Kurumumda, Ar-Ge çalışmalarına imkan sağlayan kurumsal kültür mevcuttur. Kurumsal yapılanmamız Ar-Ge çalışmalarını-yeniliği destekliyor. Kurumumda, üst yönetimin Ar-Geinovasyon çalışmalarına olan bakış açısı, yenilik yaratmaya teşvik ediyor. Kurumumda, bürokratik idari yapılanma Ar-Ge çalışmalarına uygundur. n 6 3 3 39 75 126 % 4,76 2,38 2,38 30,95 59,52 n 5 18 24 21 58 126 % 3,97 14,29 19,05 16,67 46,03 n 4 6 27 56 32 125 % 3,20 4,80 21,60 44,80 25,60 n 17 39 31 35 4 126 % 13,49 30,95 24,60 27,78 3,17 n 10 28 42 39 7 126 % 7,94 22,22 33,33 30,95 5,56 n 8 24 58 30 6 126 % 6,35 19,05 46,03 23,81 4,76 n 9 27 53 30 7 126 % 7,14 21,43 42,06 23,81 5,56 n 6 20 48 43 6 123 % 4,88 16,26 39,02 34,96 4,88 n 5 34 59 22 3 123 % 4,07 27,64 47,97 17,89 2,44 n 16 51 33 15 6 121 % 13,22 42,15 27,27 12,40 4,96 n 16 38 28 35 7 124 % 12,90 30,65 22,58 28,23 5,65 n 7 23 27 50 16 123 % 5,69 18,70 21,95 40,65 13,01 n 6 13 19 57 29 124 % 4,84 10,48 15,32 45,97 23,39 n 9 25 17 49 24 124 % 7,26 20,16 13,71 39,52 19,35 Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 24

Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anket çalışmasına katılanların kurumlarında Ar-Ge Birimi varlığına göre ankete verdikleri cevapların dağılımına bakıldığında (Bkz: Tablo-4); Kurumumda Ar-Ge çalışmalarını gerçekleştirme olanağım var. Ar-Ge ve inovasyon çalışmaları için kurum içinde gerekli işbirliğini rahatça kurabiliyoruz. Kurumsal yapılanmamız Ar-Ge çalışmalarını-yeniliği destekliyor. Kurumumda, üst yönetimin Ar-Ge-inovasyon çalışmalarına olan bakış açısı, yenilik yaratmaya teşvik ediyor. Kurumumda, bürokratik idari yapılanma Ar-Ge çalışmalarına uygundur. Yukarda yer verilen ifadelere kurumlarında Ar-Ge Birimi olan katılımcıların verdikleri cevaplar, Ar-Ge Birimi olmayan katılımcıların verdikleri cevapların ortalamalarından yüksektir. Bu durum Ar-Ge Birimlerinin varlığının kurumsal anlamda inovatif yapıyı destekliğini, kurumsal Ar-Ge kültürünün gelişmesine katkı sağladığını düşündürmüştür. Tablo 4 Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketine verilen cevapların çalışılan kurumda arge birimi olması durumuna göre dağılımı İfade Kurumumda Ar-Ge çalışmalarını gerçekleştirme olanağım var. Ar-Ge ve inovasyon çalışmaları için kurum içinde gerekli işbirliğini rahatça kurabiliyoruz Kurumsal yapılanmamız Ar-Ge çalışmalarınıyeniliği destekliyor. Kurumumda, üst yönetimin Ar-Geinovasyon çalışmalarına olan bakış açısı, yenilik yaratmaya teşvik ediyor. Kurumumda, bürokratik idari yapılanma Ar-Ge çalışmalarına uygundur. Ar-Ge Birimi n Ort. Var 63 3,76 Yok 41 3,20 Std Sapma Std Hata Var 62 3,35 0,79 0,126 Yok 39 2,90 Var 63 3,63 1,08 0,174 Yok 38 2,92 Var 63 3,90 1,12 0,179 Yok 39 3,44 Var 63 3,67 1,22 0,20 Yok 39 3,03 1,03 0,16 2,832 0,006 t p 2,502 0,014 3,294 0,002 2,110 0,038 2,596 0,011 Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anket Çalışmasında ön ve son değerlendirmeye katılan 51 kişi üzerinden yapılan analizlerde; Ar-Ge/Proje fikirlerim için hangi Fon Kaynaklarına (TUBİTAK, Ajanslar gibi) başvurabileceğimi biliyorum, Kurumumda, Ar-Ge-inovasyon çalışmaları için insan kaynağı mevcut ve yeterlidir, Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 25

Ar-Ge çalışmaları için kamu mevzuatı yeterlidir, Yukarıda yer alan ifadelere verilen cevapların ortalamaları arasındaki farklar anlamlı bulunmuştur. Çalıştay sonrasında verilen cevapların ortalaması çalıştay öncesi verilen cevapların ortalamasından anlamlı olarak yüksektir (Bkz: Talo-6). Bu sonuç çalıştayın verimliliği, etkililiği, kısa vadede yarattığı etkiyi görmek açısından anlamlıdır. Tablo 5 Ar-Ge Faaliyetleri Anketi Çalıştay Öncesi ve Sonrası Fark Tablosu Ar-Ge/Proje fikirlerim için hangi Fon Kaynaklarına (TUBİTAK, Ajanslar gibi) başvurabileceğimi biliyorum. Kurumumda, Ar-Geinovasyon çalışmaları için insan kaynağı mevcut ve yeterlidir. Ar-Ge çalışmaları için kamu mevzuatı yeterlidir. Önce Sonra Farkların Ort. SS Ortalama SS Ortalaması Farkların SS Farkların SH 3,8 0,97 4,29 1,01 5,69 13,3 1,86 3,052 <0,05 2,8 1,06 3,08 1,02 2,75 9,4 1,32 2,086 <0,05 3,08 0,84 3,39 1,00 3,14 10,29 1,44 2,176 <0,05 t p Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketi Sorunlar/Öneriler Bölümü Bu bölüm; proje hazırlarken ve proje yürütürken karşılaşılan sorunlar şeklinde ve katılımcıları yönlendirmeksizin, açık uçlu soru formatında verilmiştir. Katılımcılara göre proje hazırlarken karşılaştıkları en büyük sorun aktif, nitelikli personel ve/veya ekiplerin yetersizliği ve/veya olamamasıdır (%39). Katılımcılara göre proje yürütürken karşılaştıkları en büyük sorunlar; süreç yönetiminin etkili yürütülememesi (proje protokol imza, proje hesabı açma, satın alma işlemleri gibi) (%33) ve proje yürütecek ekiplerin olmamasıdır (%16). Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketinin, ilk uygulama sonuçlarına göre; katılımcıların Ar-Ge faaliyetlerini yürütürken yaşadıkları sorunlara getirdikleri öneriler; öncelikle Ar-Ge faaliyetleri için Kurumlarda altyapı oluşturulması/sistem oluşturulması/destek mekanizmalarının geliştirilmesi; sonrasında ise sırası ile proje yazımı ve yürütülmesi süreçlerinde Merkezden danışmanlık hizmetinin verilmesi ve eğitim, çalıştay sayısının artırılması ile insan kaynağının devamlılığının sağlanması önerisinde bulunmuşlardır. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 26

Ar-Ge Faaliyetleri Değerlendirme Anketinin sonuçlarına göre; Katılımcılar; kurumlarında Ar-Ge çalışmaları yapma olanakları bulmaktadır ancak Ar- Ge insan kaynağı yetersizdir. Kurumlarda yapılan Ar-Ge çalışmaları yetersizdir. Hastane yöneticilerinin fon kaynaklarını diğer gruplara göre daha az bildikleri söylenebilir. Bütün grupların Ar-Ge çalışmaları için gerekli kamu mevzuatı konusunda yeterli bilgi sahibi olmadığı söylenebilir. Ar-Ge Birimlerinin varlığı kurumsal anlamda inovatif yapıyı desteklemektedir ve kurumsal Ar-Ge kültürünün gelişmesine katkı sağlamaktadır. Sağlık Ar-Ge alanında proje hazırlarken karşılaşılan en büyük sorun aktif, nitelikli personel ve/veya ekiplerin yetersizliği ve/veya olmamasıdır. Sağlık Ar-Ge alanında proje yürütürken karşılaşılan en büyük sorunlar; süreç yönetiminin etkili yürütülememesi (proje protokol imza, proje hesabı açma, satın alma işlemleri gibi) ve proje yürütecek ekiplerin olmamasıdır. Çalıştay katılımcılarının; Ar-Ge/Proje Fon Kaynakları ve Ar-Ge mevzuatı hakkındaki bilgi düzeyi ile Ar-Ge faaliyetleri insan kaynağı farkındalık düzeyleri artırmıştır. Bu sonuç çalıştayın verimliliği, etkililiği, kısa vadede yarattığı etkiyi görmek açısından anlamlıdır. Eğitim, Araştırma ve Geliştirme Daire Başkanlığı 27